AUTORSKI PROGRAM PROWADZENIA ZAJĘĆ KOŁA TEATRALNEGO


Adresaci programu: III etap edukacyjny - klasy I – III gimnazjum
Autor: Beata Biłyk-Woźniak



I.WPROWADZENIE

Zajęcia koła teatralnego mogą być prowadzone jako zajęcia dodatkowe i obejmować dowolną ilość godzin, przyznaną nauczycielowi prowadzącemu przez dyrekcję placówki lub odbywać się w ramach realizacji art. 42 KN i wówczas zajmować 1 lub 2 godziny lekcyjne tygodniowo przez okres danego roku szkolnego, tj. około 35-38 tygodni. Biorąc pod uwagę, że przy dowolnej ilości godzin dodatkowych nauczyciela, możliwości realizacyjne są niemal nieograniczone, przedstawię propozycje działań w ramach takiego koła dla wariantu drugiego (art 42). Czas zajęć określiłam jako 1 lub 2 godziny tygodniowo, ponieważ zależy on od tego, czy prowadzący przeznaczy na teatr obie swoje godziny z tego artykułu, czy też tylko jedną z nich.
Należy pamiętać, że uczniom biorącym udział w takich spotkaniach nie chodzi o uprawianie „sztuki dla sztuki”. Ćwiczenia służące opanowywaniu warsztatu aktorskiego nie są więc celem samym w sobie, lecz środkiem do celu, jakim dla zespołu koła teatralnego jest zawsze przygotowanie i zaprezentowanie występu scenicznego w postaci np. etiudy aktorskiej, pantomimy, skeczu kabaretowego, dramatu, spektaklu estradowego o charakterze musicalu, inscenizacji utworu poetyckiego itd. Przygotowania takie mogą trwać oczywiście przez cały rok szkolny, a efekt końcowy zostać zaprezentowany np. podczas uroczystości zakończenia roku szkolnego. Jednak zapewne więcej radości z zajęć przynosi uczniom element rywalizacji i motywacja, jaką stanowi np. perspektywa uczestnictwa w międzyszkolnym konkursie grup teatralnych. Konkursy tego rodzaju organizowane są przez placówki oświatowe lub ośrodki kultury i odbywają się zazwyczaj w pierwszej połowie II semestru. Z tego właśnie względu zamknę moje propozycje aktywności uczniów w ramach koła teatralnego do 20 spotkań, czyli nieco ponad połowy tygodni w jednym roku szkolnym. Pozostałe tygodnie wykorzystać można na przygotowanie nowego, krótszego lub mniej wymagającego materiału scenicznego.
Opisane poniżej treści zajęć nie powinny być traktowane jako „sztywny”, szczegółowy plan, lecz jako proponowany plan ramowy. W szczegółowym planie powinno znaleźć się także miejsce np. na omówienie regulaminów konkursów, a ponieważ zajęcia odbywają się w szkole, warto także uwzględnić ewentualność konieczności zmian w obsadzie w przypadku choroby lub kontuzji któregoś z uczniów uczęszczających na spotkania koła teatralnego.


II.CELE

Cele dydaktyczne

poprawa dykcji i usprawnienie aparatu mowy poprzez gimnastykę aparatu mowy oraz ćwiczenia prawidłowej wymowy polskich głosek, sylab i wyrazów
nauka podstaw ruchu scenicznego w postaci komunikatów mimicznych i gestów
rozwijanie umiejętności indywidualnego interpretowania prezentowanych tekstów lub ich fragmentów
nauka właściwego stosowania rekwizytów
nabywanie i rozwijanie umiejętności pracy z mikrofonem
nabywanie i rozwijanie umiejętności właściwego funkcjonowania aktora na scenie: zajmowania określonego położenia w stosunku do scenografii, czy innych aktorów, czytelnego adresowania wypowiadanych kwestii, utrzymywania emocjonalnego napięcia w relacji aktor-widz lub nawiązywania kontaktu z publicznością


Cele wychowawcze

rozwijanie umiejętności współpracy z grupą rówieśniczą w ramach wspólnego przedsięwzięcia
rozwijanie umiejętności podejmowania decyzji o doborze materiału do prezentacji
rozwijanie umiejętności kreatywnego myślenia i wykorzystania potencjału wyobraźni w celu opracowania samodzielnego scenariusza autoprezentacji
rozwijanie umiejętności przełamywania wewnętrznych zahamowań związanych z wystąpieniami przed grupą widzów lub słuchaczy, a dotyczących braku wiary we własne siły lub poczucia wstydu towarzyszącego rozwojowym zmianom fizycznym typowym dla osoby w wieku gimnazjalnym
rozwijanie umiejętności rozpoznawania własnych predyspozycji artystycznych
zapoznanie z podstawami specyfiki działań aktorskich w praktyce, które może wpływać na decyzje ucznia, dotyczące wyboru dalszego kierunku edukacji, a nawet dalszej drogi życiowej


III.TREŚĆ ZAJĘĆ

Proponowałabym, aby każde ze spotkań zawierało zarówno ćwiczenia z zakresu określonych elementów warsztatu pracy aktora, jak i kolejne etapy przygotowań występu scenicznego w przybliżonym stosunku czasowym 1:2, 1:3 w zależności od etapu pracy.
Natomiast w zależności od ilości jednostek lekcyjnych, którymi dysponuje nauczyciel, ilość uczestników zajęć powinna być ograniczona. Moja propozycja to 4-6 osób przy 1 godzinie lekcyjnej tygodniowo, 7-10 osób przy 2 godzinach w tygodniu oraz powyżej 10 uczniów, jeżeli jednorazowe spotkania mogą być dłuższe (co najmniej 90-120 min), odbywają się regularnie, zaś w okresie bezpośrednio poprzedzającym konkurs mają miejsce częściej niż jeden raz w tygodniu.
Ćwiczenia aparatu mowy, od kiedy zostaną opanowane przez uczestników zajęć, powinny być wykonywane podczas każdych zajęć, bezpośrednio przed prezentacjami kwestii mówionych, niezależnie od tego, czy prezentacje te odbywają się w ramach ćwiczeń warsztatu aktora, czy też jako kolejny etap pracy nad przygotowywanym występem grupy.
Określenia pkt 4 i 5 towarzyszące próbom czytanym rozumiem w taki sposób, iż „casting” zamiast „przydziału ról” może być potrzebny wówczas, gdyby chętnych do udziału w zajęciach było zbyt wielu. Wówczas wcześniejsze omówienie charakterów postaci pomoże uczniom w podjęciu decyzji, o którą rolę chcieliby się ubiegać.


L.p.
a) Opis aktywności uczniów – ćwiczenia aktorskie
b) Praca nad przedstawieniem
1
a) Gimnastyka aparatu mowy – ćwiczenia szczękowe i językowe
b) Ustalenie planu pracy na dany rok szkolny, przedstawienie chętnym do udziału w zajęciach propozycji scenariusza do opracowania aktorskiego.
2
a) Gimnastyka aparatu mowy – ćwiczenia wargowe
b) Czytanie scenariusza, omówienie charakteru poszczególnych postaci.
3
a) Ćwiczenia dykcyjne – łamańce językowe
b) Czytanie scenariusza, omówienie charakteru poszczególnych postaci.
4
a) Szczegół w pantomimie
b) Próby czytane – przydział ról / casting.
5
a) Szczegół w pantomimie
b) Próby czytane – przydział ról / casting.
6
a) Pantomima – prezentacje indywidualne
b) Próby czytane całości scenariusza z podziałem na role.
7
a) Pantomima – prezentacje indywidualne
b) Próby czytane całości scenariusza z podziałem na role.
8
a) Pantomima – prezentacje w parach lub zespołowe
b) Próby mówione scenariusza.
9
a) Interpretacja tekstu
b) Próby mówione scenariusza.
10
a) Interpretacja tekstu
b) Próby mówione scenariusza.
11
a) Gest plus tekst
b) Próby sytuacyjne, ustalenie szczegółów scenografii, kostiumów i rekwizytów oraz podkładu muzycznego.
12
a) Gest plus tekst
b) Próby sytuacyjne, ustalenie szczegółów scenografii, kostiumów i rekwizytów oraz podkładu muzycznego.
13
a) Tworzymy rekwizyty – spontaniczne inscenizacje krótkich tekstów
b) Próby sytuacyjne, ustalenie szczegółów scenografii, kostiumów i rekwizytów oraz podkładu muzycznego.
14
a) Rekwizyt w funkcji ilustracyjnej
b) Próby w kostiumach i z rekwizytami.
15
a) Rekwizyt w funkcji ilustracyjnej
b) Próby w kostiumach i z rekwizytami.
16
a) Rekwizyt w funkcji instrumentalnej – nasz „partner” na scenie
b) Próby w kostiumach i z rekwizytami.
17
a) Rekwizyt w funkcji instrumentalnej – nasz „partner” na scenie
b) Próby „sceniczne”, z mikrofonami, ewentualnie w interakcji z publicznością.
18
a) Praca z mikrofonem – mówimy, krzyczymy, śpiewamy, stukamy, operujemy rekwizytami
b) Próby „sceniczne”, z mikrofonami, ewentualnie w interakcji z publicznością.
19
a) Aktor na scenie
b) Próby „sceniczne”, z mikrofonami, ewentualnie w interakcji z publicznością.
20
a) Aktor na scenie
b) Próba generalna.


IV.PROCEDURY OSIĄGANIA CELÓW

Mimo, iż można przyjąć założenie, że uczestnicy spotkań koła teatralnego decydują się na udział w tych zajęciach z racji swoich zainteresowań i ze świadomością, iż łączy się to z koniecznością wystąpień publicznych, nie znaczy to jeszcze, że amatorzy aktorstwa są zupełnie pozbawieni emocjonalnych oporów związanych z takimi wystąpieniami albo że zamierzają wiązać z tą dziedziną sztuki poważne plany na przyszłość. Dlatego głównym celem zajęć powinno być stopniowe i staranne wyposażanie uczniów w takie umiejętności, które pozwolą im z większą pewnością siebie prezentować się określonemu gremium w różnych sytuacjach życiowych, niekoniecznie właśnie na scenie. Poprawna dykcja, umiejętne prezentowanie określonych treści, swoboda w posługiwaniu się różnymi przedmiotami, a wreszcie świadomość trafności swoich gestów w stosunku do intencji przekazu to najbardziej pożądany efekt końcowy spotkań koła teatralnego.
Osiąganie tego efektu, jak i poszczególnych celów opisanych powyżej, powinno odbywać się na zasadzie próby odnalezienia się ucznia w danej sytuacji, poszukiwania przez niego we własnym ciele i własnych emocjach metody na wykonanie zadania, nie zaś poprzez naśladowanie nauczyciela prowadzącego. Nauczyciel powinien opisywać poszczególnie zadania werbalnie, ewentualnie wykonywać razem z uczniami np. ćwiczenia aparatu mowy, jednak nie narzucając własnego sposobu wykonywania ćwiczeń lub zadań. Dla możliwości osiągnięcia założonych celów istotne jest także, by nauczyciel szczególnie dbał o zachowanie uczniów i dyscyplinę podczas zajęć i stanowczo przeciwstawiał się wszelkim przejawom braku szacunku gimnazjalistów wobec siebie nawzajem, wyśmiewaniu nieudanych prób wykonania zadania itp.

Opis aktywności uczniów (por. lista zajęć) w kontekście poszczególnych celów

ad.1-2
Aktywności uczniów zaplanowane zostały powyżej w takiej kolejności, aby gimnastyka aparatu mowy wyuczona na samym początku spotkań, stała się najczęściej powtarzanym, a więc i najlepiej utrwalonym elementem zajęć, co powinno prowadzić do rutynowego ćwiczenia poprawnej wymowy przed koniecznością wyartykułowania określonego tekstu, a tym samym do poprawy dykcji. Proponowane ćwiczenia szczękowe to: kłap-kłap, na boki, tył-przód. Ćwiczenia językowe: koci grzbiet (język oparty na dolnych zębach wypychamy na zewnątrz), wysuwanie-koniec ostry, zwężenie-łopatka, naprzemienne dotykanie kącików ust czubkiem języka, ósemki na zewnątrz ust czubkiem języka, dotykanie językiem tylnej ściany podniebienia, krążenie języka wokół ust, nos-broda, zlizywanie miodu z policzków, koniki, studzenie gorących klusek w otwartej buzi. Ćwiczenia wargowe to: rybka, picie wody ze źródełka, buzia w ciup i na boki, cmok-cmok, kucyki, ssanie tataraku, całuski na prawo i lewo, chomik, język wewnątrz buzi krąży wokół ust, korek od butelki, czesanie górnej wargi zębami, wypychanie górnej wargi językiem, rekin, parskanie.
Koniecznie należy uczniom zwrócić uwagę, by nie nadwyrężali się podczas tychże ćwiczeń, wykonywali je ostrożnie, a w niektórych przypadkach odstąpili od ich wykonywania np. jeżeli utrudniałby to aparat ortodontyczny.

ad.3
Ćwiczenia dykcyjne przewidują uzyskanie właściwej artykulacji głosek polskich w postaci spółgłosek połączonych z samogłoską „a” np. dźwięcznych i bezdźwięcznych, nosowych, ale także zbitek spółgłosek, sylab i wyrazów. Istotnym uzupełnieniem takich ćwiczeń, które zazwyczaj cieszy uczniów jako swego rodzaju wyzwanie, jest zaproponowanie kilku – kilkunastu polskich łamańców językowych, jak np.: król Karol kupił królowej Karolinie..., czy: stół z powyłamywanymi nogami, albo: Jola lojalna, Lola nielojalna, itd.

ad. 4-5
„Szczegół w pantomimie” to taki element zajęć, w którym zadaniem uczniów jest możliwie jak najdokładniej wykonywać gesty towarzyszące określonym czynnościom, bądź też ruchem ciała i gestem pokazać z jakim obiektem mają do czynienia. Przykładem może tu być ćwiczenie „obiekt na szosie”, gdzie każdy z uczniów indywidualnie odgrywa następującą scenkę: wsiadanie do pojazdu, rola kierowcy, dostrzeżenie obiektu, zatrzymanie pojazdu, wysiadanie, prezentacja obiektu (np. gałęzi drzewa, szafy z odzieżą, leżącej monety, stojącego zwierzęcia itd.). Istotne jest krytyczne omawianie poszczególnych prezentacji, tak aby każdy z kolejnych uczestników ćwiczenia starał się wykonywać je jak najdokładniej np. nie uruchomiłeś samochodu, nie zapiąłeś pasów bezpieczeństwa, wyszedłeś przez przednią szybę itp.

ad. 6-7
Do prezentacji indywidualnych (nie dłuższych niż 2-3 minuty) każdy uczeń samodzielnie wymyśla scenkę, w której stosuje sugestywną mimikę i gestykulację tak, aby po zakończeniu prezentacji pozostali członkowie grupy byli w stanie opowiedzieć, jakie zdarzenie zostało im przedstawione oraz jakie uczucia / emocje towarzyszyły przy tym aktorowi.

ad. 8
Zajęcia poświęcone prezentacjom scenek pantomimicznych (trwających ok 3-4 minut) par lub grup uczniów mają na celu rozwinąć uczniów nie tylko na polu kreatywnego myślenia i umiejętności zaprezentowania określonych przeżyć i zdarzeń w sposób niewerbalny, ale również umiejętności współpracy z grupą rówieśniczą oraz podejmowania decyzji o doborze materiału do prezentacji.

ad. 9-10
Dla właściwej interpretacji tekstu istotne jest wskazanie uczniom metody takiego jego prezentowania, w którym zaakcentowane zostaną „słowa-klucze” danej wypowiedzi i który uwypukli najistotniejsze treści, a na plan dalszy odsunie np. wersyfikację i rytm tekstu poetyckiego.
Kolejną propozycją ćwiczeń w tym zakresie może być także zadanie pozornie odwrotne, a więc takie traktowanie tekstu, by nie treść słów narzucała jego interpretację, a kontekst sytuacyjny, czy charakter postaci, w jaką się wcielamy. Na tym etapie należy pozwolić uczniom samodzielnie wyszukiwać i dobierać teksty oraz kreować własne sposoby ich prezentowania. Prostą inspiracją mogą tu być przykłady zaczerpnięte z występów kabaretowych i zagadki „kto to mówi?”, gdy np. czytany będzie przepis kulinarny na sposób charakterystyczny dla komentatora sportowego, czy duchownego przemawiającego z ambony.
Kolejną metodą pracy może być zaproponowanie uczniom innego niestandardowego traktowania tekstu poprzez przedstawienie go uczniom bez interpunkcji i polecenie dowolnego jej zapisania w celu osiągnięcia zaskakującej interpretacji. Np. wiersz Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej „Miłość” przedstawiamy jako fragment dialogu telefonicznego, z którego słyszymy wypowiedzi tylko jednej osoby, a opowiadającego o ludziach, którzy prawdopodobnie minęli się w pośpiechu i wymieniają się uwagami o swoim / czyimś samopoczuciu, zupełnie niezwiązanym z miłością. Efekt taki możemy osiagnąć dzieląc tekst np. w następujący sposób „...nie widziałam cię!... już?... od miesiąca!... i nic?... jestem!...” itd.

ad. 11-12
Określenie „gest plus tekst” zostało tu zastosowane dla podkreślenia charakteru następnego etapu pracy. Jakkolwiek znakomita większość wypowiedzi prezentowanych określonemu gremium, nawet na scenie, czy estradzie, przeważnie nie jest okraszana szczególnie obfitą gestykulacją, gimnazjaliści często mają problemy już z minimalnym jej stosowaniem (np. co zrobić z rękami podczas recytacji?), z naturalną mową ciała, obawiają się używać gestów, bądź wykazują trudności z synchronizacją słowa i ruchu. Aby więc przeprowadzić próbę przełamywania takich oporów, ale także znowu pobudzić uczniów do kreatywnego myślenia i by wprowadzić element zabawy, należy polecić, aby jak najdokładniej „pokazać” wiersz lub piosenkę. Zadanie polega na doborze takiego tekstu, w którym występuje jak najwięcej obiektów lub emocji, które można gestem i mimiką pokazać. W tym akurat zadaniu zalecana jest wręcz pewna przesada, świadome stosowanie kiczu, np. podczas wypowiadania słów „ja kocham cię” wskazujemy na siebie, rysujemy w powietrzu serce, wskazujemy na inną osobę. Trzeba przy tym zaznaczyć, w jakim celu stosuje się takie „zabiegi”, podkreślić specyfikę ćwiczenia, aby uczniowie nie uznali takiego postępowania za praktykę właściwą dla każdego publicznego wystąpienia.
Jeżeli w grupie są uczniowie wykazujący nadpobudliwość psychoruchową, należałoby zaproponować działanie odwrotne, a więc przedstawienie tekstu ze zwróceniem uwagi na oszczędną gestykulację i mimikę, tak aby uwrażliwić takich uczniów na fakt, że nadmiar stosowanych środków przekazu może niekorzystnie wpłynąć na ich prezentację.

ad. 13
Umiejętne stosowanie rekwizytów, właściwy ich dobór, wykonanie i współpraca w grupie to kolejne zadanie dla uczestników zajęć. W parach lub kilkuosobowych grupkach uczniowie przygotowują inscenizacje krótkich tekstów, w których występują proste rekwizyty. Przykładem takiego tekstu, do którego łatwo je przygotować może być wiersz Danuty Wawiłow „Kałużyści” : /Już od rana na podwórzu / wśród patyków i wśród liści / przykucnęli nad kałużą / pracowici kałużyści. / Wygrzebują brud z kałuży, / niech kałuża będzie czysta! / (...) Rękawiczką i chusteczką / dwóch błocistów chodnik czyści. / Obrzucają się szyszkami / bardzo dzielni szyszkowiści. (...)/. Dla wzbogacenia wizualnej strony prezentacji wykonywane są rekwizyty przy użyciu tych przyborów, które uczniowie zazwyczaj mają przy sobie: kredki służą za patyki, z kartek powstają liście i szyszki, z chusteczek higienicznych – rękawiczki itd.

ad. 14-15
Funkcja ilustracyjna, czyli pomocnicza rekwizytu jest dla uczniów zazwyczaj oczywista. Trudność tego zadania polega na doborze tekstu możliwie obfitującego w obrazy różnych obiektów fizycznych oraz na doborze odpowiednich przedmiotów, o których przygotowanie prosimy uczniów przed spotkaniem. Istotny jest tu także dobór kostiumów. Angażuje się w ten sposób uczniów do analizowania tekstów z innej strony niż interpretacja zawartego w nich przekazu, motywuje do kompleksowego myślenia o danej roli i oswaja z koniecznością używania na scenie różnych przedmiotów lub takich kostiumów, które wymagają określonego sposobu poruszania się (np. ze względu na posiadanie ogona, skrzydeł, trenu sukni, wielkich butów itd.).

ad. 16-17
Rekwizyt w roli „głównej”, z którym „się rozmawia”, którego reakcje „widzi” jedynie aktor i opisuje je widzom, to często dla uczestników spotkań spore wyzwanie i ciekawa przygoda. Nie każdy uczeń w pełni rozumie tego rodzaju zadanie i czasem wymaga ono wcześniejszej prezentacji tego rodzaju scenki w wykonaniu nauczyciela. Takie etiudy aktorskie przygotowują uczniowie indywidualnie lub w parach, najczęściej na bazie tekstów własnego autorstwa np. rozmowa ze szkolnym plecakiem o wydarzeniach minionego dnia, z piłką o sytuacji na boisku, czy ze szklanką herbaty o problemach egzystencjalnych itd.

ad. 18
Ponieważ występy teatrów szkolnych odbywają się zazwyczaj w salach gimnastycznych, których warunki akustyczne odbiegają znacznie od teatralnych, istotne jest, aby skonfrontować uczniów ze sprzętem nagłaśniającym. Należy zwrócić uwagę na konieczność odsuwania od ust mikrofonu, gdy wydobywamy z siebie głośne dźwięki, pozwolić uczniom poeksperymentować z nagłaśnianiem dźwięków innych niż głos ludzki oraz poćwiczyć jednoczesne operowanie mikrofonem oraz rekwizytami.

ad. 19-20
W ekscytacji towarzyszącej występom uczniowie często ustawiają się na scenie w sposób spontaniczny, nie posiadając refleksji na temat tego, że w określonym momencie powinni się znajdować w określonym miejscu. Istotne jest, aby przećwiczyć ustawienie uczniów wobec siebie nawzajem tak, aby każdy z nich był widoczny. By nie „chowali się” za innymi lub za elementami scenografii, ale także by nie zasłaniali innych, stali „ukosem” do publiczności, nie zaś bokiem lub tyłem, chyba, że takie zabiegi mają swoje uzasadnienie w scenariuszu. Jeżeli nie używa się mikrofonów, warto skupić się na ćwiczeniach emisji głosu i na właściwym jego kierowaniu. Należy podpowiedzieć uczniom, aby mówili w taki sposób, by ich głos zawsze docierał do widza, niezależnie od tego, czy wypowiadają kwestię adresowaną do innego aktora, do siebie samego, do publiczności, czy „w kulisy”.

Opisane powyżej procedury stanowią jedynie przykładowe rozwiązania i w zależności od uzdolnień członków grupy niektóre z nich mogą zostać pominięte lub zastąpione innymi, a na wybrane z przedstawionych tu ćwiczeń trzeba być może położyć większy nacisk. Wybór ćwiczeń powinien być oczywiście dostosowywany do potrzeb uczniów, jednak propozycje zawarte w niniejszym programie stanowią kompendium podstaw, które z powodzeniem mogą prowadzić do osiągnięcia choćby części założonych tu celów.

Wyświetleń: 1785