Katalog

Marta Florczyk, 2013-05-14
Dobrzykowice

Pedagogika, Referaty

Dydaktyczne uwarunkowania sprawności ortograficznej w edukacji wczesnoszkolnej

- n +

Dydaktyczne uwarunkowania sprawności ortograficznej
w edukacji wczesnoszkolnej

Podstawowym zadaniem szkoły jest nauczanie poprawnego mówienia i pisania. Umiejętności te są istotne i konieczne w porozumiewaniu się międzyludzkim. Integralną częścią procesu poprawnego pisania jest opanowanie ortografii. Trudności związane z poprawnym pod względem ortograficznym zapisem wyrazów powstają w głównej mierze na skutek rozbieżności między mową, a pismem. Praca z uczniami nad opanowaniem poprawnego pisania musi być świadoma, planowa i systematyczna. W związku z tym, że uczniowie wykazują duże zróżnicowanie pod względem uzdolnień i predyspozycji, nauczyciel musi stosować różnorodne metody, formy i środki dydaktyczne, aby proces opanowywania ortografii przebiegał pomyślnie i przynosił oczekiwane rezultaty.
Na sprawność ortograficzną uczniów mają wpływ takie czynniki jak: rodzaj pamięci, uwaga, zdolność logicznego myślenia, czytelnictwo, zainteresowanie i motywacja, znajomość zasad ortograficznych, uświadomienie sobie znaczenia ortografii, staranność pisma.
Pamięć jest czynnikiem, od którego w ogromnym stopniu zależy pomyślność nauczania ortografii. Każda osoba charakteryzuje się odmiennymi cechami i typami pamięci. Nauczyciel musi uwzględnić to w pracy dydaktycznej i zorganizować ją tak, aby wszyscy uczniowie mogli przyswoić sobie materiał ortograficzny. Słabe efekty osiągniemy wtedy, gdy zaangażujemy tylko jeden receptor np.: wzrokowy lub słuchowy, bo wówczas część uczniów znajdzie się w sytuacji gorszej od innych. Spostrzeganie prowadzi do lepszego utrwalania materiału w pamięci, jeśli uczeń widzi obraz graficzny np.: zapisany na tablicy, kojarzy go z wyobrażeniem dźwiękowym (słyszy wyraz wypowiadany przez nauczyciela, ucznia lub samego siebie), przepisuje (kojarzy obraz wzrokowy i słuchowy z ruchem ręki). Zachodzi wówczas działanie na wszystkie receptory.
Przy wyrabianiu wprawy ortograficznej dużą rolę odgrywa pamięć wzrokowa. Szczególne znaczenie ma ona dla kształtowania nawyków poprawnego pisania wyrazów, których zapis nie jest zgodny z wymową i nie można do nich zastosować żadnej reguły. Zmagazynowane w pamięci wzrokowej spostrzeżenia poprawnie zapisanych znaków graficznych doprowadzą do szybkiego wyrobienia biegłości ortograficznej. Wrażenia wzrokowe są trwałe, dlatego należy stosować wszelkiego rodzaju pomoce naukowe, takie jak: rozsypanki wyrazowe, tablice ortograficzne, zestawy ortogramów, słowniki itp. Bodźce wzrokowe pobudza podkreślanie liter, wyrazów, stosowanie różnych kolorów oraz łączenie wyrazów z rysunkami. Uczeń obserwując wyraz, w którym została graficznie lub kolorem wyróżniona trudność ortograficzna, łatwiej go sobie przyswaja. Uczniowie powinni zawsze zapoznawać się z dobrymi wzorami wyrazów tak, aby w ich pamięci nie utrwalił się obraz błędnej formy ortogramu. Na pamięć wzrokową najlepiej oddziałują ćwiczenia w czytaniu i obserwacja graficzna znaków.
Duże znaczenie w procesie nauki poprawnego pisania ma również pamięć słuchowa. Szczególnie wtedy, gdy zapis wyrazu opiera się na całkowitej zgodności z mową. Słuch odgrywa ogromną rolę przy analizie dźwiękowej wyrazów, dlatego uczeń powinien otrzymywać od nauczyciela poprawny wzór mowy, czyli czystą artykulację i precyzyjną wymowę. Tego też powinien wymagać od uczniów, bo ułatwi to naukę poprawnego pisania.
Wrażenia słuchowe są mniej trwałe niż wzrokowe i mogą się szybko zacierać. Na pamięć słuchową oddziałują ćwiczenia polegające na słuchaniu poprawnie wymawianych wyrazów.
Pamięć wzrokowa i słuchowa działają w nierozerwalnym związku z pamięcią motoryczno-ruchową, np.: uczeń pisze wyraz, które wcześniej zobaczył i usłyszał, gdy wypowiedział go nauczyciel, inny uczeń lub on sam. Pamięć ruchowa jest ważna, szczególnie w procesie zapamiętywania wyrazów niezwiązanych z żadną regułą ortograficzną, dlatego też bardzo często nauczyciele polecają uczniom przepisywać wyrazy przeznaczone do zapamiętania. Częste łączenie ruchów ręki z obrazem wzrokowym prowadzi do automatyzacji pisania, do nawyku bezbłędnego pisania. Podkreślał to Jan Bilińśki, twierdząc, że podstawą nauki poprawnego pisania są wyobrażenia mięśniowo-ruchowe związane z czynnością ręki podczas pisania. Dopiero wówczas, gdy zaangażowane są wszystkie typy pamięci, uzyskiwane efekty w nauce poprawnego pisania są zadowalające.
Wyróżnia się także pamięć uczuć, emocjonalną, która ułatwia zapamiętanie trudnych wyrazów poprzez zainteresowanie ucznia przekazywanym materiałem (wykorzystanie atrakcyjnych środków dydaktycznych, gier, zabaw, konkursów) i określenie celu jego działania (nagroda za pracę).
Pamięć obejmuje trzy procesy: zapamiętywanie, przechowywanie i przypominanie (rozpoznawanie i reprodukcja). Istotnym elementem procesu zapamiętania jest związek bodźca z doświadczeniem ucznia. Trwałość tego związku wzrasta wtedy, gdy bodziec jest powiązany z celem działania. Z tego tez względu uczniowie powinni być informowani o celu pracy i sposobie jej wykonania. Podwyższa to poziom zainteresowania, a tym samym wpływa na trwalsze zapamiętanie. W młodszym wieku szkolnym pod wpływem nauki wzrasta szybkość i trwałość pamięci, a tym samym zwiększa się skuteczność zapamiętywania.
Jedną z cech pamięci jest wybiórczość. Jedne spostrzeżenia utrwalają się w pamięci, inne nie, jedne treści przechowują się, inne ulegają zapomnieniu. Dodatkowo, z tych, które zostały zapamiętane i przechowywane, tylko niektóre zostaną odtworzone. Niezmiernie istotne jest więc dostosowanie ilości materiału koniecznego do zapamiętania do umiejętności ucznia. Należy zwracać uwagę na to, co jest ważne i użyteczne dla dziecka.. Żaden uczeń nie jest w stanie opanować wszystkich ortogramów, dlatego wyrazy, których pisownie uczeń musi opanować należy pogrupować, tak aby były przydatne dla danej klasy oraz dostosowane do danego etapu rozwojowego uczniów. Nauka ortografii jest dla uczniów trudna, dlatego należy dzielić materiał ortograficzny na mniejsze wycinki wiedzy, np.: pisownia wyrazów z u, pisownia wyrazów z ó itd. Nie powinno się powtarzać reguł pisowni jednej głoski oznaczanej dwiema literami np.: u i ó, rz i ż.
Przy nauczaniu poprawnej pisowni należy kształcić u uczniów uwagę, ponieważ ułatwi to procesy myślowe i pamięciowe. Należy dążyć do wytworzenia u uczniów uwagi dowolnej, która w sposób celowy zostaje skierowana na materiał, który uczeń powinien sobie przyswoić. Szczególnie ważne jest skupienie uwagi przy wprowadzeniu nowego materiału, nowych reguł i pojęć. Ze względu na to, że uwaga dowolna ucznia nie jest długotrwała, nauczyciel powinien organizować chwile wypoczynku i relaksu. Nauczyciel powinien również aktywizować uwagę mimowolną, bierną, spowodowaną przez jakieś szczególne właściwości przedmiotu bez jakiejkolwiek motywacji ze strony ucznia. Uwaga mimowolna nie powoduje zmęczenia i nie absorbuje tyle sił, co uwaga dowolna, czynna. Nauczyciel może aktywizować i rozwijać uwagę poprzez zainteresowanie materiałem np. przez właściwy dobór metod i środków dydaktycznych, informowanie ucznia o celowości nauczanego materiału i o jego przydatności w praktycznym działaniu. Wywołanie zainteresowania i motywacji poznawczej u uczniów w zakresie poprawnej pisowni wpłynie korzystnie na koncentrację uwagi, która pozwoli uniknąć błędów ortograficznych. Aby zwiększyć skupienie uwagi powinno się m.in.:
- wprowadzać tematykę ortograficzną na początku lekcji, gdyż wtedy umysł chłonie najwięcej informacji i nie jest przeciążony,
-stosować przykłady nieliczne, ale wyraźne (nagromadzenie zbyt wielu przykładów rozprasza uwagę i utrudnia obserwację)
- urozmaicać proces dydaktyczny przez gry i zabawy dydaktyczne
- wdrażać do samokontroli i samooceny
- kontrolować pracę uczniów, omawiać wyniki klasy i poszczególnych uczniów w zakresie poprawnego pisania
- stosować przerwy na odprężenie
- wyrażać uznanie uczniom za wysiłek
- stworzyć spokojna, przyjazną atmosferę.
Osłabienie koncentracji może być spowodowane przez nadmiar bodźców, mało interesujące ćwiczenie, zbyt dużą liczbę środków poglądowych, pośpiech, nieuwzględnienie stopniowania trudności.W nauczaniu ortografii istotne jest dostosowanie ćwiczeń do możliwości ucznia, przechodzenie od ćwiczeń łatwiejszych do coraz trudniejszych
Z uwagą związane jest spostrzeganie, które musi przebiegać w sposób świadomy, systematyczny i planowy. Na pierwszym etapie kształcenia procesem tym powinien kierować nauczyciel, bowiem uczniowie nie potrafią jeszcze przeprowadzać systematycznej obserwacji. Do analizy ortograficznej należy stosować tekst ciągły, powiązany logicznie i interesujący. Analiza ortograficzna powinna zawierać: odczytanie tekstu, wspólne omówienie jego treści i analizę wyróżnionych kolorem lub podkreśleniem wyrazów, w których wystąpiła trudność ortograficzna oraz zwrócenie uwagi na rodzaj i przyczynę trudności. Ważne jest również to, żeby materiał do analizy nawiązywał do wcześniej poznanych wiadomości, bo to zwiększa skuteczność obserwacji.
Nauczyciel obserwując ucznia, jego zachowanie, mimikę, jest w stanie ocenić, jaki jest poziom jego uwagi i poprzez odpowiednie zabiegi dydaktyczne może na nią wpływać.
Kolejnym czynnikiem, który odgrywa ważną rolę w kształceniu kompetencji ortograficznej, jest zdolność logicznego myślenia. Myślenie następuje, gdy zachodzi proces rozumienia istotnych cech, elementów, związków jednostkowych z daną klasą przedmiotów czy zjawisk. O myśleniu mówimy, gdy zachodzą procesy rozumowania- wnioskowania, dowodzenia, uogólniania, przetwarzania. Myślenie zapobiega mechanicznemu uczeniu się. Proces myślenia zależy od analizy i syntezy, dzięki którym uczeń kształci swoją spostrzegawczość, uczy się koncentracji uwagi i zapamiętywania, potrafi wyróżnić wyrazy z tekstu, dokonać ich klasyfikacji, dostrzega podobieństwa i różnice w wymowie i zapisie wyrazów, potrafi sformułować regułę pisowni określonych wyrazów. Rozumowanie indukcyjne pozwala uczniom na samodzielne wyciąganie wniosków, a rozumowanie dedukcyjne stwarza uczniom możliwość stosowania znanych reguł do nowo poznanych wyrazów.
Zdolność logicznego myślenia odgrywa ważną rolę w posługiwaniu się regułami ortograficznymi. Wykorzystując regułę w nauczaniu ortografii, nie można poprzestać jedynie na zapoznaniu jej z uczniami. Należy stosować ćwiczenia, w których uczniowie będą mogli zastosować poznaną regułę. Uczniowie klas młodszych dochodzą do reguły ortograficznej na drodze indukcji, czyli poznają nowy materiał ortograficzny, obserwują go a następnie sami lub przy pomocy nauczyciela formułują regułę. Jeśli nie potrafią jej samodzielnie określić, podaje ją nauczyciel. Dochodzenie do reguły obejmuje następujące po sobie czynności:
1) gromadzenie materiału słownikowego z określoną trudnością ortograficzną
2) stwierdzenie istoty trudności ortograficznej
3) formułowanie reguły
4) wyrabianie nawyku pisowni poprzez ćwiczenia
5) sprawdzenie stopnia przyswojenia opracowanego materiału.
Reguła ortograficzna, z którą zapoznawany jest uczeń, musi mieć formę twierdząca i być sformułowana precyzyjnie, jednoznacznie i w sposób łatwy do zapamiętania. Wyjątki od zasady zostają wprowadzone dopiero, kiedy uczniowie potrafią już stosować poznana regułę. Wprowadzenie nowej reguły jest możliwe, wówczas gdy poprzednia zostanie ugruntowana.
W kształtowaniu sprawności ortograficznej istotna rolę odgrywa powtarzanie, ponieważ ułatwia ono utrwalenie się danego zapisu w pamięci. Jednokrotne przedstawienie zapisu nie daje gwarancji, ze uczeń go zapamięta. Natomiast zbyt częste powtarzanie pisowni danego wyrazu lub reguły nie daje pożądanych efektów i może wywołać zniechęcenie u uczniów. Natomiast powtórki rozłożone w czasie ułatwiają zapamiętywanie. Efektywność powtórzeń można podnieść, przestrzegając następujących reguł.
Po pierwsze - jeżeli materiał jest dłuższy i trudniejszy powinno się powtarzać go częściej.
Po drugie - jeżeli materiał ortograficzny da się sensownie wyjaśnić, przerwy między powtórzeniami mogą być dłuższe.
Po trzecie - pierwsze powtórzenie powinno nastąpić zaraz po zapamiętaniu materiału, a kolejne – po niezbyt długim czasie.
Powtórzenie może stanowić punkt wyjścia do omówienia nowych zagadnień, może się też odbywać okazjonalnie. Należy przy tym pamiętać, iż w zakresie ortografii nie należałoby pomijając powtórzeń wiadomości z lat poprzednich. Ortogramy, które uczeń przyswoił sobie w latach ubiegłych, powinny się pojawiać w klasach następnych, aby poprawny zapis nie ulegał dezautomatyzacji. Uczniowie klas niższych szybciej zapominają materiał ortograficzny, dlatego w tych klasach należy stosować krótsze przerwy miedzy powtórzeniami niż u uczniów starszych. Powtarzanie należy przeprowadzać często i za każdym razem inaczej, zapobiegając tym samym monotonii i nudzie. Ćwiczenia ortograficzne muszą być atrakcyjne dla dzieci i rozwijać u nich myślenie logiczne. W nauczaniu ortografii powinno się stosować zarówno powtórzenia syntetyzujące, jak i okolicznościowe. Powtórzenie syntetyzujące obejmują wiadomości z kilku lub kilkunastu lekcji następujące po sobie w różnych odstępach czasu, ale dotyczące tego samego kręgu zagadnień. Przeznaczamy na nie całą jednostkę lekcyjną. Powtórzenie okolicznościowe powinno pojawiać się na każdej lekcji, zawsze, gdy mamy ku temu okazję np.: przy okazji ćwiczeń gramatycznych, słownikowych.
W nauczaniu ortografii dużą rolę odgrywa również poprawność graficzna i staranne pismo, ponieważ mają one wpływ na poprawne zrozumienie treści wypowiedzi pisemnych. Nauczyciel powinien wprowadzać jak najwięcej ćwiczeń doskonalących technikę pisania i kierować indywidualną pracą ucznia nad pismem, udzielać jasnych instrukcji, co uczeń ma poprawić w swoim piśmie. Należy zwracać uczniom uwagę, na kształt liter, ich prawidłowe łączenie oraz rozmieszczenie w wyrazie, odstępy między wyrazami itp., ponieważ to przyczynia się do podniesienia kompetencji ortograficznej.
Ważnym czynnikiem pomagających w nauce ortografii są barwy, ponieważ mają ogromny wpływ na procesy zapamiętywania. Na rolę koloru w dydaktyce zwrócili uwagę m.in Aleksandra Mitrinowicz-Modrzejewska, Halina Spionek, w zakresie ortografii – Mieczysław Łojek. Ucząc ortografii należy często używać koloru, aby graficznie wyróżniać ważne elementy. Uczniom można zaproponować używanie barwnych pisaków do podkreślania wyrazów bądź liter. Uczniowie mogą samodzielnie wykonać ilustrowane słowniczki ortograficzne, w których będą zapisywać na bieżąco poznane wyrazy z trudnościami ortograficznymi. W nauczaniu ortografii powinno się przede wszystkim używać kolor czerwony – pobudza i podnieca, działa na nasze emocje, przyśpiesza reakcje wizualno-werbalne, pobudza narząd słuchu i wzroku i kolor zielony – ułatwia rozwijanie pamięci wzrokowej, barwa ta najdłużej pozostaje w pamięci. Można również stosować jeden kolor dla jednej trudności ortograficznej, bo sprzyja to odtwarzaniu obrazu wzrokowego z pamięci.
Na sprawność ortograficzną ma również istotny wpływ czytelnictwo, ponieważ przy czytaniu w pamięci wzrokowej utrwala się obraz graficzny wyrazów. Nauczyciel powinien dobierać książki dla ucznia uwzględniając zarówno jego zainteresowania i poziom rozwoju umysłowego, jak również objętość książki, jej barwność i wielkość czcionki. Czytanie interesujących książek wzbogaca słownictwo ucznia i rozwija go intelektualnie, a przy okazji wpływa pozytywnie na kompetencje ortograficzną. Przeprowadzone badania dowodzą, że im bogatsze czytelnictwo, tym większa kompetencja ortograficzna,(choć zdarzają się wyjątki), dlatego nauczyciel powinien zachęcać uczniów do częstego sięgania po lekturę.
Uwzględniając wpływ pamięci wzrokowej na sprawność ortograficzną, nie sposób pominąć znaczenia tablic ortograficznych. Wywieszone w klasie tablice pozwalają uczniom kontrolować zapisy, bez udziału świadomości działają na analizator wzrokowy i tym samym utrwalają obraz graficzny w pamięci. Tablice powinny wisieć w klasie aż do momentu, kiedy uczniowie opanują daną partię materiału. Ale zaleca się również wywieszać je, co jakiś czas w celu przypomnienia i utrwalenia zapisów. Ponadto tablice mogą być czynnikiem, który urozmaici lekcję, pobudzi zainteresowanie oraz wzmocni uwagę uczniów. W pracy szkolnej zazwyczaj używa się tablice nieruchome, zawierające wyrazy z trudnościami ortograficznymi, na które uczeń może tylko patrzeć, czytać, sprawdzać. Bardziej przydatne są tablice z ruchomymi elementami, które składają się z pojedynczych wyrazów. Nauczyciel może dobierać je stosownie do treści omawianych lektur, czytanek, ćwiczeń w mówieniu i pisaniu. Niekiedy stosuje się również tablice ortograficzno–analityczne, zwane tablicami reguł ortograficznych. Utrwalają one w pamięci wzrokowej wyrazy i reguły i są przydatne przy ćwiczeniach ortograficzno-słownikowych.
Podniesieniu poprawności pisania sprzyja również systematyczne posługiwanie się słownikiem ortograficznym, który w nauczaniu ortografii powinien być podstawową pomocą naukową. Praca ze słownikiem zwiększa koncentrację uwagi, umożliwia przypominanie reguł, pozwala uniknąć błędów m.in. przez wielokrotny kontakt z poprawnymi zapisami. Nauczyciel powinien zapoznać uczniów z zasadą korzystania ze słowników, z alfabetycznym porządkiem ortogramów. Uczeń w trakcie szukania jednego wyrazu dostrzega także inne, kontakt wzrokowy umożliwia mu zapamiętanie ich pisowni. W klasach młodszych zaleca się stosowanie słowników ilustrowanych, obrazowo–słownych, w których obok wyrazu uczeń rysuje obrazki, co wpływa dodatnio na procesy pamięci.
W kształtowaniu kompetencji ortograficznej bardzo ważne są procesy motywacyjne i zainteresowanie, ponieważ uczeń łatwiej i trwale zapamiętuje to, co chce zapamiętać, co go interesuje, co jest dla niego przyjemne. Czynniki te wpływają dodatnio na przebieg zapamiętywania oraz pomagają w pokonywaniu trudności, które są nierzadkie w nabywaniu umiejętności ortograficznych. Jeśli ćwiczenia ortograficzne wzbudzają zainteresowanie u ucznia, działa on znacznie szybciej i koduje więcej informacji. Ważne jest również, żeby uczeń widział cel, czyli nagrodę za swój wysiłek, ponieważ wtedy wzrasta jego motywacja i jeszcze bardziej jest zdeterminowany w swoim działaniu. Występuje tu pewna współzależność: uczeń, który interesuje się materiałem, dostrzeże w nim o wiele więcej elementów, związków, zależności niż uczeń, który nie jest nim zainteresowany. Zainteresowanie ortografią należy wzbudzać i rozwijać u uczniów, bo jest to czynnik istotny w procesie zapamiętywania. Można czynić to poprzez łączenie nauczania pisowni z różnymi działami języka polskiego, lekturą, tematyką pozaliteracką i pozaszkolną, stosując gry dydaktyczne oraz informując uczniów o poziomie ich ortografii. Właściwy proces dydaktyczny powinien być zawsze poprzedzony wywołaniem odpowiednio silnego zainteresowania, ale należy pamiętać, że zainteresowania nie zawsze są trwałe, często ulegają zmianom pod wpływem różnych czynników. Aby wzmocnić zainteresowania uczniów pracą na lekcji nauczyciel powinien stosować na przemian różne formy aktywności (spostrzeżeniową, myślową, manipulacyjną). Bardzo ważne jest również uświadomienie uczniom sensu opanowywania umiejętności poprawnego pisania, bo to mobilizuje ich do pracy i rozwija motywację. A przy pozytywnej motywacji uczenie trwa krócej i prowadzi do pomyślnych wyników.
Nauczyciel w swojej pracy dydaktycznej musi uwzględniać wyżej wymienione czynniki, ponieważ od nich zależy efektywność nauczania ortografii. Nieznajomość tych czynników jest jedną z przyczyn zbyt powolnego procesu nabywania sprawności ortograficznej uczniów, prowadzi do błędów dydaktycznych nauczycieli, stosowania niewłaściwych metod, a także do błędnej diagnozy.



BIBLIOGRAFIA:

1. D.Bula, D.Krzyżyk, B.Niesporek, H.Synowiec, Dziecko w świecie języka,”Impuls”,
Kraków 2004.
2. E. Polański, Dydaktyka ortografii i interpunkcji, WSiP, Warszawa 1987.
3. E.Polański, A. Jakubowicz, F.Dyka, Ortografia i interpunkcja w nauczaniu początkowym: przewodnik metodyczny dla nauczycieli, Wydawnictwo JUKA.
Łódź 1996.
Wyświetleń: 946


Uwaga! Wszystkie materiały opublikowane na stronach Profesor.pl są chronione prawem autorskim, publikowanie bez pisemnej zgody firmy Edgard zabronione.