Katalog Justyna Połeć, 2013-04-23 Radom Język angielski, Referaty Wpływ temperamentu, konstytucji oraz płci dziecka na jego zachowanie oraz osiągnięcia szkolneKażdy uczeń posiada odmienną, niepowtarzalną osobowość. Jednym z czynników decydujących o zróżnicowaniu osobowości u dzieci są cechy temperamentalne. Istotny jest fakt, że dobrze zróżnicowany temperament obok uzdolnień w decydujący sposób wpływa na osiągnięcia uczniów. Temperamentem zajmowano się właściwie od najdawniejszych czasów. Koncepcja czterech klasycznych typów temperamentu (sangwinik, melancholik, choleryk, flegmatyk) zbieżna jest z pierwotną typologią sformułowaną przede wszystkim przez Galena. Aktualne poglądy na temat temperamentu są bardzo zróżnicowane, przy czym to zróżnicowanie dotyczy zarówno psychologicznych jak i biologicznych podstaw temperamentu.1 Przyjmując koncepcję J. Strelau temperament to „ zespół formalnych i względnie stałych cech zachowania pojawiający się w poziomie energetycznym zachowania oraz w czasowych parametrach reakcji”2. W zakresie energetycznego poziomu zachowania J. Strelau wyróżnił dwie podstawowe cechy temperamentu – reaktywność i aktywność zachowania. Charakterystyka czasowa reagowania obejmuje większą liczbę cech: szybkość reakcji, ruchliwość, trwałość oraz tempo i rytmiczność reakcji. Właściwie od urodzenia jednostka ma określony temperament, który jest zdeterminowany fizjologicznym mechanizmem kształtowanym w okresie życia płodowego na podłożu posiadanego wyposażenia genetycznego. Ten wrodzony mechanizm fizjologiczny tworzy pierwotną podstawę temperamentu jednostki, choć w rozwoju ontogenetycznym podlega on wielu zmianom wynikającym z faktu dojrzewania organizmu, jak i spowodowanych wpływami środowiska.3 Cechy temperamentalne w porównaniu z innymi cechami psychicznymi należą do najbardziej stałych i niezmiennych. Przejawiają się w zachowaniu człowieka już w pierwszym okresie życia – w reakcjach motorycznych i emocjonalnych. Podobnie jak wszystkie cechy organizmu podlegają zmianom rozwojowym. Wraz z rozwojem jednostki cechy temperamentalne przejawiają się nie tylko w pierwotnych popędach i emocjach, ale również w bardziej różnorodnych i złożonych reakcjach, we wszelkich wyuczonych czynnościach i działaniach. Proces wychowawczy w zasadzie nie wpływa na zmianę temperamentu. Pod wpływem oddziaływań wychowawczych przekształceniom ulegają takie właściwości jednostki jak: charakter, nawyki, przyzwyczajenia, zainteresowania czy motywacje, które decydująco wpływają na jej zachowanie. Cechy temperamentalne bezsprzecznie wpływają na poziom osiągnięć i zachowanie się uczniów. Wyjątkowo duży wpływ cechy te mają na zachowanie się dzieci w wieku przedszkolnym i młodszym szkolnym. Zwłaszcza brak równowagi między procesem pobudzenia i hamowania (na korzyść pobudzania) przejawia się przede wszystkim w impulsywności i wybuchowości dziecka. Z czasem ten brak równowagi zmniejsza się i około dwunastego roku życia dochodzi do poziomu nie odbiegającego znacząco od charakterystyki człowieka dorosłego.4 Badania prowadzone przez naukowców jednoznacznie wykazały, że zależnie od właściwości temperamentu uczniowie różnią się nie efektem końcowym określonej czynności lecz sposobem osiągania wyników. Poszczególne jednostki różnią się pomiędzy sobą nie tylko stylem pracy, odmienną wrażliwością lecz również zróżnicowanym stopniem zapotrzebowania na stymulację czy odpornością na stres, zmęczenie. Czynnikiem, który w sposób najbardziej istotny wpływa na poziom efektywności jest reaktywność. Doświadczenia naukowców potwierdzają, że sytuacja szkolna wywołująca zagrożenie, stres sprzyja czy też nie zaburza zachowania się uczniów z silnym układem nerwowym (mało reaktywnych) podczas gdy u uczniów ze słabym układem nerwowym (silnie reaktywnych) dochodzi najczęściej w podobnej sytuacji do obniżenia wyniku w zakresie wykonywanej czynności. Uczniowie ci reagują postawą wycofującą, przejawiają skłonność do rezygnacji z dalszych działań.5 Jednostki są więc tym bardziej odporne na sytuacje trudne im mniejsza jest ich reaktywność. Co więcej, jednostki wysoko reaktywne (których mechanizm fizjologiczny wzmaga stymulację) preferują sytuacje i zachowania mało pobudzające podczas gdy jednostki mało reaktywne poszukują sytuacji i organizują takie zachowanie, które obfitują w stymulację. Jednostki wysoko reaktywne podejmują także znacznie więcej czynności pomocniczych realizując określone zadanie. Wykonując czynności pomocnicze osoby te unikają napięć bądź sytuacji stresowych, które mogłyby obniżyć efektywność czy wydajność działania. Dzięki temu jednostki wysoko reaktywne osiągają ten sam poziom wykonania co jednostki nisko reaktywne.6 Fakt ten ma szczególne znaczenie w realnych sytuacjach życiowych i zdecydowanie przemawia za tym, by w procesie nauczania i wychowania uwzględniać specyfikę temperamentu ucznia (indywidualizacja kształcenia). W szkolnictwie szczególnie istotny jest fakt, że temperament, a zwłaszcza siła i ruchliwość procesów nerwowych wpływają w zasadniczy sposób na kształtowanie się określonego stylu działania. Chodzi o to by tak zorganizować pracę ucznia, by mógł on w pełni realizować postawione przed nim zadanie zgodnie z właściwym jemu stylem pracy. Jeśli w działalności ucznia styl pracy zostanie narzucony, a będzie on niezgodny z jego indywidualnym stylem i jeśli pozostanie on w sprzeczności z możliwościami jednostki uwarunkowanymi posiadanymi przez nią cechami temperamentalnymi, stan taki doprowadzi na ogół do zmniejszenia wydajności pracy a często nawet do zachowań destrukcyjnych. Istotna jest więc rola nauczyciela w organizacji pracy szkolnej. Pamiętając, że temperament jest czynnikiem wpływającym w określonych sytuacjach na poziom osiągnięć dziecka i na styl jego działania należałoby stworzyć mu warunki optymalne. Aby umożliwić jednostkom silnie reaktywnym osiągnięcie równie dobrych wyników jak mało reaktywnym, należy tak zorganizować ich działanie, by w miarę możliwości poprzez częstą zmianę rodzaju zajęć uniknąć łatwo występującego u nich zmęczenia. Brak adekwatności procesu wychowawczego w stosunku do temperamentu dziecka może doprowadzić do zaburzeń w zachowaniu i związanymi z tymi trudnościami szkolnymi i wychowawczymi. Statystycznie więcej uczniów nadpobudliwych występuje wśród jednostek silnie reaktywnych. U dzieci charakteryzujących się niepokojem ruchowym, który jest ewidentnym symptomem ich dużej reaktywności łatwo dochodzi do zaburzeń w zachowaniu, zwłaszcza w sytuacji w której panuje duża dyscyplina.7 Wpływ oddziaływań wychowawczych powinien polegać na odpowiednim oddziaływaniu na jednostkę przy uwzględnieniu posiadanych przez nią cech temperamentu. Opiekun, nauczyciel chcąc skutecznie kierować procesem wychowania dzieci musi brać pod uwagę różne cechy temperamentu dzieci i zależnie od nich wybrać odpowiednie metody pracy, przy czym powinien mieć świadomość, że skuteczność nauczania niektórych przedmiotów wyraźnie jest zależna od indywidualnych fizjologicznych właściwości centralnego układu nerwowego. Od typu układu nerwowego uzależniona jest również wrażliwość ucznia na zmęczenie. Uczniowie charakteryzujący się niskim poziomem czynnościowej ruchliwości procesów nerwowych i niską dyspozycją do pracy znacznie szybciej się męczą pod wpływem określonej pracy niż uczniowie o wysokiej dyspozycji do pracy i wysokim poziomie ruchliwości procesów nerwowych. Dla jednych uczniów ten sam zabieg wychowawczy (np. określona kara) może być bardzo silnym bodźcem wywołującym głębokie zmiany w zachowaniu, podczas gdy dla innych może stanowić on słaby bodziec. Konieczne wydaje się stworzenie możliwości indywidualnej pracy z uczniem. Stworzenie mu takich warunków, by w pełni mógł wykorzystać swoje możliwości, biologicznie uwarunkowane predyspozycje choć bardzo różne i skomplikowane są czynniki, które ostatecznie decydują o sukcesie lub niepowodzeniu ucznia w szkole. Z pewnością duże znaczenie ma temperament, płeć dziecka, ale również jego prawidłowy rozwój fizyczny. Zależność powodzenia szkolnego od stopnia rozwoju fizycznego znalazła między innymi odzwierciedlenie w praktycznej ocenie dojrzałości szkolnej w czasie badań wstępnych dzieci przyjmowanych do pierwszej klasy szkoły podstawowej. Głownie chodzi o ocenę rozwoju sprawności psychofizycznej ściśle skorelowanej z rozwojem somatycznym. Często bowiem opóźnieniom w rozwoju somatycznym towarzyszy mniejsza sprawność organizmu, większa skłonność do zmęczenia itd. Obserwacje potwierdzają, że niektóre odchylenia w rozwoju fizycznym ucznia bardziej odbiegające od normy wiążą się z jego postępami w nauce. Przy czym na ogół lepszy rozwój (np. wysokość i ciężar ciała) występują u uczniów z dobrymi postępami w nauce. Podczas gdy gorszy od przeciętnego – u uczniów ze słabymi wynikami. Szczególnie wyraźne jest to zjawisko w wieku poprzedzającym pokwitanie (wysokość i ciężar ciała są tu pośrednimi wskaźnikami rozwoju funkcji tych narządów, które mają istotne znaczenie w procesie nauczania). Częstą przyczyną niepowodzeń szkolnych są zaburzenia funkcji narządów zmysłu, zwłaszcza tych, które są intensywnie wykorzystywane w procesie nauczania. Szczególnie obciążony w pracy szkolnej jest narząd wzroku, za pośrednictwem którego organizm uzyskuje trzydzieści razy więcej informacji niż za pośrednictwem słuchu. U uczniów drugorocznych wykrywa się kilka razy częściej wady wzroku i słuchu niż u dobrych uczniów. Również wady mowy, zwłaszcza w sytuacjach późnego ich rozpoznania, mogą mieć niekorzystny wpływ na rozwój dziecka. Są one nierzadko jedną z przyczyn opóźnionego rozwoju mowy, mogą zaburzać rozwój osobowości i tym samym prowadzić do względnego obniżenia poziomu inteligencji dziecka. 8 Na zachowanie i osiągnięcia szkolne ucznia duży wpływ mają przebyte choroby. Najbardziej rozpowszechnione zaburzenia – przewlekłe choroby głównych dróg oddechowych takie jak: zapalenie oskrzeli, astma, mogą się odbijać niekorzystnie na wynikach w nauce ucznia na skutek przewlekłej niewydolności oddechowej rzutującej na funkcjonowanie innych narządów i układów. Przerost migdałków czy przewlekły nieżyt nosa uznawane są między innymi za przyczynę pogorszenia się uwagi i pamięci. Można więc przyjąć, że uczniowie dotknięci różnego rodzaju chorobami częściej wykazują obniżoną zdolność do pracy, łatwiej i szybciej się męczą niż zdrowi uczniowie. Na ogół u uczniów powtarzających klasę częściej stwierdza się gorszy stan zdrowia i rozwój fizyczny oraz częstszą zapadalność na poszczególne choroby takie jak: gruźlica, choroba reumatyczna, zaburzenia słuchu i mowy, nerwice i wiele innych.9 Nauka w szkole głównie uznana jest za pracę umysłową, w której przede wszystkim uczestniczą układ nerwowy i narządy zmysłów. Trzeba mieć świadomość, że równocześnie związana jest z pracą fizyczną, ponieważ dochodzi przy niej także do obciążenia układu mięśniowego, chociażby w celu utrzymania w ręku pióra w czasie pisania, itp. To obciążenie fizyczne jest o tyle męczące, że ma charakter statyczny i jest uciążliwe, zwłaszcza dla rozwijającego się organizmu. W szkolnictwie dość dobrze znane są pewne wzory osobowościowe. Za typowy obraz dziewczynek przyjmuje się często ogólnie zaakceptowany wzór osoby spokojnej, pilnej, starannej, pracowitej, nie sprawiającej wyjątkowych problemów wychowawczych. Liczne badania prowadzone w różnych krajach wykazują że nauczyciele przypisują dziewczynkom więcej zalet sprzyjających sukcesowi szkolnemu. Dziewczynki wydają się im lepiej przygotowane do nauki zarówno pod względem umysłowym jak i społecznym. Zdaniem nauczycieli łatwiej koncentrują uwagę na zadaniach, są staranniejsze i bardziej wytrwałe w pracy. Poza tym uchodzą za bardziej pogodne i towarzyskie, jak również za znacznie grzeczniejsze. Uważa się, że popełniają mniej wykroczeń przeciw regułom szkolnego życia niż chłopcy. Tymczasem chłopca postrzega się jako tego, który skłonny do bójek i popisywania się chętnie bierze udział w najróżniejszych grach i zajęciach sportowych, mniejszą wagę przywiązuje natomiast do nauki. Na podstawie badań stwierdzono, że nauczyciele oskarżają chłopców o brak chęci do nauki i niedostateczny wysiłek wkładany w pracę osiem razy częściej niż dziewczynki. 10 Źródła tych poglądów oraz pewnego rodzaju stereotypów charakterystycznych dla społeczności szkolnej należy doszukać się głównie w biologicznych różnicach pomiędzy płciami. Różnice te ujawniają się bardzo wcześnie – w przypadku niektórych doznań zmysłowych w ciągu zaledwie kilku godzin po urodzeniu (np.: wrażliwość na dotyk, dźwięk).11 Tak jak istnieją różnice fizyczne między płciami, występują również różnice w funkcjonowaniu mózgu kobiety i mężczyzny. Ponieważ różnice te decydują o tym, kim właściwie jesteśmy i jakie mamy wrodzone predyspozycje, istotne wydaje się ich krótkie omówienie. Budowa mózgu wpływa na to jak myślimy, widzimy, odbieramy zapachy, odczuwamy, porozumiewamy się, walczymy, również jak się uczymy. U mężczyzn mózg jest bardziej zwarcie i wydatnie zorganizowany w celu przetwarzania informacji wzrokowych i przestrzennych oraz do myślenia matematycznego. „Mężczyznom łatwiej skoncentrować się na abstrakcyjnej idei czy na twierdzeniu teoretycznym, oddzielić je od innego i abstrahować z niego informację. Łatwiej też jest im wyłuskać ukrytą figurę geometryczną z większego wzoru”.12 Mózgi kobiet natomiast lepiej są ukształtowane do umiejętności związanych ze szczegółami i z płynnością językową oraz do zadań ciągłych. Poza tym mózg kobiety lepiej reaguje na wszystkie bodźce zmysłowe. Badania naukowców potwierdzają, że funkcje mózgu odnoszące się do mechanizmów językowych takich jak: gramatyka, ortografia, fonetyka zorganizowane są u kobiet i mężczyzn odmiennie. U mężczyzn funkcje te umieszczone są z przodu i z tyłu lewej półkuli mózgowej (jest to układ mniej efektywny). U kobiet są one bardziej skupione i koncentrują się z przodu lewej półkuli.13 Kobiety mają także większą liczbę połączeń tworzących ciało modzelowate – łącznik między prawą i lewą połowę mózgu. Ostatnie badania naukowców, że im więcej jest tych połączeń, tym lepiej i płynniej ludzie mówią. Odmienność ciała modzelatowego u kobiet mężczyzn stanowi także o różnicach w rozmieszczeniu w mózgu obszarów kontrolujących emocje. U mężczyzn funkcje emocjonalne skoncentrowane są w prawej półkuli, u kobiet obecne są w obu pólkulach.14 Chociaż płeć mózgu człowieka zostaje zdeterminowana w życiu płodowym, dopiero w okresie dojrzewania w pełni ujawniają się wszystkie różnice pomiędzy płciami. Istotną rolę w ujawnianiu się różnic w uzdolnieniach oraz możliwościach umysłowych pomiędzy chłopcami a dziewczętami odgrywa oddziaływanie hormonów. Hormony powodują większą lub mniejszą sprawność każdej z płci w wypełnianiu różnych zadań, bo każda z nich ma odmienne mocne strony. To przede wszystkim hormony sprawiają, że kobiety są płcią mniej agresywną. W męskim modelu mózgu zaprogramowana jest możliwość agresji. Jej źródłem jest oddziaływanie hormonów męskich na ten odpowiednio już ukształtowany męski mózg. Hormon męski – testosteron czyni mózg mniej podatnym na zmęczenie, bardziej skoncentrowanym na jednym celu. Ponadto potęguje umiejętności wzrokowe i przestrzenne. Testosteron zapewnia mężczyznom szczególną przewagę przez to, że koncentruje i pobudza mózg, który już ze względu na samą swoją strukturę zdolny jest do większego skupienia niż mózg kobiet. Zdolność kobiet do koncentracji i efektywności intelektualnej waha się wraz z cyklem menstruacyjnym, ponieważ wysoki poziom estrogenu wyraźnie przytłumia te zdolności, natomiast wydaje się potęgować umiejętności koordynacji. Od najwcześniejszych lat dziewczynki górują nad chłopcami w zadaniach wymagających szybkich, zręcznych, precyzyjnych ruchów jak również we wszystkim, co wymaga płynności i jasności werbalnej.15 Dziewczynki znacznie wcześniej niż chłopcy zaczynają czytać i lepiej sobie radzą z takimi elementami języka jak gramatyka, interpunkcja, ortografia. Później z większą łatwością uczą się języków. Jąkanie i inny wady wymowy występują niemal wyłącznie u chłopców.16 W przedszkolu i szkole podstawowej nauczyciele wyżej oceniają postępy w nauce u dziewcząt niż u chłopców. W szkole średniej i wyższej różnice te zacierają się, a nawet odwracają. Chłopcy w latach poprzedzających dojrzewanie wykazują znaczną przewagę w rozumowaniu matematycznym. Proces ten jeszcze bardziej się nasila gdy osiągają pełną dojrzałość. Należy pamiętać, że dziewczynka jest średnio o dwa lata starsza biologicznie (w każdym razie w okresie dojrzewania) od chłopca. Tym samym lepsze wyniki w nauce jakie często osiągają w klasie dziewczęta mogą być zasługą nie tylko ich pracowitości, pilności czy obowiązkowości lecz po prostu następstwem ich bardziej zaawansowanego rozwoju psychofizycznego. Różnica uzdolnień między chłopcami a dziewczętami ma podstawy biologiczne. Dziewczyny i chłopcy widzą, odczuwają różne rzeczy w odmienny sposób i odmiennie na nie reagują. Biologia często wzmacniana przez podstawy społeczne sprawia, że los dziewczyn i chłopców jest inny. Powoduje, że odmienne są ich dążenia, ambicje i zachowania. Różnice preferencji i uzdolnień między płciami ujawniają się od początku chociażby w zabawach małych dzieci. Dziewczynki interesują się ludźmi i relacjami pomiędzy nimi, chłopcy zainteresowani są przedmiotami i czynnościami. Różnice te mają podstawy biologiczne, których nie jesteśmy w stanie zmienić ale których powinniśmy być świadomi. Tymczasem koncepcje edukacyjne faworyzują skłonności umysłu kobiecego. Informacje przekazywane werbalnie oceniane na podstawie pytań i odpowiedzi znacznie bardziej odpowiadają umysłowości kobiety. Nawet szkolne czynności manualne, takie jak choćby pisania, przychodzą z większą łatwością dziewczynkom niż chłopcom, zwłaszcza na początku, w pierwszych klasach szkoły podstawowej. Pewne cechy jednostki predysponują ją do postrzegania świata w określony sposób. Tak właśnie oddziałuje płeć ucznia. Dziewczęcość implikuje zazwyczaj ufną uległość wobec dorosłych obdarzonych autorytetem. Chłopięcość – agresywność, skłonność do próby sił, walkę o dominację. Dla chłopca świat to coś, co należy zakwestionować, sprawdzić i odkrywać. Dyscyplina szkolna jest dla niego zjawiskiem nienaturalnym. Świat chłopca to świat działania, ekspansji, świat przedmiotów. W szkole każą mu siedzieć spokojnie, słuchać, skupić się na myśleniu, natomiast jego ciało i mózg przed tym wszystkim się wzbraniają. Konieczna jest właściwa organizacja samego procesu nauczania, uwzględnienie możliwości i stanu zdrowia uczniów a przede wszystkim zmniejszenie liczebności klas. Przypisy 1 Zob. Psychologia pod redakcją Tadeusza Tomaszewskiego, Warszawa 1975, s. 700 – 701 2 Cytat za: Jan Strelau, Rola temperamentu w rozwoju psychicznym, Warszawa 1978, s. 62 3 Zob. Jan Strelau, Temperament, osobowość, działanie, Warszawa 1985, s.270 4 Zob. Jan Strlau, Rola……….., s. 97 5 Tamże, s.166 6 Tamże, s.113,174 7 Tamże, s.212 8 Zob. Biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania pod red. Napoleona Wolańskiego, Warszawa 1983,s.412 9 Tamże, s.401 – 405 10 Zob. Sztuka nauczania. Szkoła. Pod red. Krzysztofa Konarzewskiego, Warszawa 1995, s.100 – 102 11 Zob. Płeć mózgu, Anne Moir, Dawid Jessel, Państwowy Instytut Wydawniczy 1993, s.75 12 Tamże, s. 61,128 13 Tamże, s. 63 14 Tamże, s. 66 – 68 15 Tamże, s. 134, 136 16 Tamże, s. 29, 36 - 37 Wyświetleń: 2156
Uwaga! Wszystkie materiały opublikowane na stronach Profesor.pl są chronione prawem autorskim, publikowanie bez pisemnej zgody firmy Edgard zabronione. |