1.Uczeń niepełnosprawny

Według I. Obuchowskiej (1999) dzieci niepełnosprawne to te, których rozwój jest utrudniony w stopniu, w którym ani jednostka za pomocą własnych mechanizmów psychicznej regulacji, ani rutynowe metody postępowania pedagogicznego, nie są w stanie utrudnień tych wyeliminować. W. Pilecka (2000) dzieckiem niepełnosprawnym określa dziecko, które ma wyraźne trudności w realizacji swojego potencjału rozwojowego, to znaczy ujawniają istotnie niższy poziom rozwoju umysłowego, emocjonalnego, społecznego lub fizycznego w porównaniu z innymi dziećmi.
A. Maciarz (1992, s.10) wprowadza pojęcie uczeń niepełnosprawny. Za takiego uznaje dziecko, które ma trudności w nauce i społecznym przystosowaniu z powodu obniżonej sprawności i któremu jest potrzebna pomoc specjalna, w celu poprawy jego:
-stanu zdrowia i ogólnej sprawności fizycznej;
-stanu sprawności tych organów i funkcji, które ma upośledzone bądź zaburzone
możliwości uczenia się w szkole i wyników w nauce;
-samodzielności społecznej w czynnościach życia codziennego, w zabawach i zajęciach rówieśników oraz w różnych sytuacjach cywilizacyjno-kulturowych ;
W polskim systemie oświaty, zgodnie z Rozporządzeniem MEN z dnia 12 lutego 2001 roku w sprawie orzekania o potrzebie kształcenia specjalnego lub indywidualnego nauczania dzieci i młodzieży oraz wydawania opinii o potrzebie wczesnego wspomagania rozwoju dziecka, a także szczegółowych zasad kierowania do kształcenia specjalnego lub indywidualnego nauczania (Dz. U. 2001, Nr 13, poz. 114, z późń. zm.), za ucznia niepełnosprawnego uznaje się tylko takiego ucznia, który posiada ważne orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego wydane przez zespół orzekający działający w publicznej poradni psychologiczno – pedagogicznej. Dotyczy to dzieci i młodzieży:
- niesłyszących lub słabo słyszących,
- niewidomych lub słabo widzących,
- z niepełnosprawnością ruchową, w tym z afazją,
- z upośledzeniem umysłowym,
- z autyzmem, w tym z zespołem Aspergera,
- z niepełnosprawnościami sprzężonymi.


2.Uczeń upośledzony umysłowo

W kwestii niepełnosprawności intelektualnej Polska przyjęła definicję WHO opisaną w dziesiątym wydaniu Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób - ICD-10 oraz w Podręczniku Statystyki i Diagnostyki Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego, wydanie czwarte (DSM-IV) . Zarówno w klasyfikacji ICD-10 jak i w przepisach prawa, na określenie niepełnosprawności intelektualnej używa się terminu upośledzenie umysłowe (Prawa Osób z Niepełnosprawnością Intelektualną. Raport 2005. wyd. Polskie Stowarzyszenie na rzecz Osób z Upośledzeniem Umysłowym, Warszawa 2005).
Definicja encyklopedyczna upośledzenia umysłowego mówi, że jest to stan niedostatecznej sprawności intelektualnej wskutek niedorozwoju lub uszkodzenia we wczesnym dzieciństwie tkanki mózgowej.
Komitet Ekspertów Amerykańskiego Towarzystwa Badań nad Upośledzeniem Umysłowym podaje, że „przez niedorozwój umysłowy rozumie się niższą od przeciętnej ogólną sprawność intelektualną, która powstała w okresie rozwojowym i jest związana z jednym lub więcej zaburzeniami w zakresie dojrzewania, uczenia się i społecznego przystosowania” (Pomykało, 1997, s. 886).
Według Klasyfikacji Światowej Organizacji Zdrowia upośledzenie oznacza niekorzystną (gorszą) sytuację danej osoby, będącą wynikiem uszkodzenia lub niepełnosprawności polegającą na ograniczeniu lub uniemożliwieniu jej wypełniania ról, które uważane są za normalne biorąc pod uwagę wiek, płeć, czynniki kulturowe i społeczne (Sowa, 1999, s.136).
Spionek podaje, że „upośledzenie umysłowe to stan zmniejszenia możliwości rozwojowych, szczególnie w sferze intelektualnej, spowodowany bardzo wczesnymi i nieodwracalnymi zmianami patologicznymi w centralnym układzie nerwowym" (1970, s. 21).
J. Kostrzewski (1981, s.36) proponuje upośledzenie umysłowe określić jako – „istotnie niższy od przeciętnego ogólny poziom funkcjonowania intelektualnego, występujący łącznie z upośledzeniem w zakresie przystosowania się, wiążący się ze zmianami w ośrodkowym układzie nerwowym”. Przy czym za istotnie niższy poziom funkcjonowania rozumie się co najmniej dwustandardowe odchylenie od normy.
Doroszewska (1981, s.20) wyróżnia dwie postacie upośledzenia umysłowego: oligofrenię i demencję. Oligofrenia to upośledzenie umysłowe wrodzone lub nabyte w bardzo wczesnym dzieciństwie, to deficyt powstały we wczesnych stadiach rozwojowych, zaś demencja, czyli otępienie, jest skutkiem choroby nabytej w ciągu życia i stanowi nieodwracalne uwstecznienie rozwoju.
Zgodnie z DSM-IV upośledzenie umysłowe to „istotnie niższy poziom funkcjonowania intelektualnego (IQ 70 i poniżej), który współwystępuje przy znacznych ograniczeniach w zachowaniu przystosowawczym, w przynajmniej dwóch następujących obszarach zdolności: porozumiewanie się, troska o siebie, tryb życia domowego, sprawności społeczno-interpersonalne, korzystanie ze środków zabezpieczenia społecznego, kierowanie sobą, troska o zdrowie i bezpieczeństwo, zdolności szkoleń, sposób organizowania wolnego czasu i pracy. Początek tego stanu musi wystąpić przed 18 rokiem życia” (DSM IV s. 39-46).
W Polsce od 01.01.1980 r. obowiązuje klasyfikacja upośledzenia umysłowego według IX rewizji Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób, Urazów i przyczyn Zgonów (Maciarz, 1992)


Współczesna psychologia mocno podkreśla podobieństwo przebiegu psycho-ruchowego rozwoju dzieci o obniżonej sprawności umysłowej oraz dzieci z normą intelektualną:
- dzieci upośledzone umysłowo przechodzą poszczególne stadia rozwoju w tej samej kolejności co zdrowe, w wolniejszym jednak tempie i nie zawsze w pełni realizując swój potencjał rozwojowy, - charakteryzują się podobną strukturą inteligencji na określonych poziomach rozwoju,
- reagują w podobny sposób na bodźce środowiskowe.
Różnicę w rozwoju dzieci upośledzonych i nieupośledzonych stanowi zakres zmian ilościowych w obrębie poszczególnych funkcji oraz wolne tempo następowania tych zmian (Pileccy, 1998).
Jednak nie zawsze zwolnione tempo rozwoju dziecka wyrażające się niskim ilorazem inteligencji uznawane jest za przejaw upośledzenia. Przyjmuje się, że niekiedy bardzo złe warunki środowiskowe, deprywacja potrzeb dziecka i niedostatek bodźców rozwojowych mogą powodować znaczne opóźnienie jego rozwoju. Dziecko takie sprawia wrażenie upośledzonego, ale nie ma uszkodzonego mózgu i jest jedynie zaniedbane pedagogicznie (Maciarz,1992 s.74).


3.Kształcenie specjalne – zakres i organizacja

Na początku należy scharakteryzować pojęcie kształcenia specjalnego, które odczytuje się jako „planowy, systematyczny, zamierzony proces oddziaływań, mający właściwą dla siebie specyfikę, wynikającą z:
 specyfiki podmiotu oddziaływań
 zachodzących procesów edukacyjno – rehabilitacyjnych
 stosowanych metod postępowania, doboru treści kształcenia oraz wykorzystanych środków dydaktycznych
 nakreślonych wspólnych i swoistych oddziaływań.” (Sowa, Wojciechowski, 2003, s.131)
Przez pojęcie kształcenia specjalnego Stawowy-Wojnarowska (1989) rozumie kształcenie ogólne i zawodowe oraz proces rewalidacji. Obok wyposażenia ucznia w wiadomości, umiejętności i postawy ważne staje się kompensowanie, korygowanie i usprawnianie zaburzonych procesów psychicznych i fizycznych
W „Podręcznym słowiku nauczyciela kształcenia zawodowego” E. Goźlińskiej, F. Szlosek (1997, s. 55), kształcenie określone jest jako zaplanowane, systematyczne działanie mające na celu intelektualny, moralny i fizyczny rozwój człowieka; pojęcie szersze niż nauczanie, uczenie i uczenie się. Określając jako ogół czynności i procesów umożliwiających ludziom poznanie przyrody, społeczeństwa, kultury, a zarazem uczestnictwo w ich przekształcaniu.
Kształcenie specjalne jest często utożsamiane z segregacją i izolacją niepełnosprawnych (Hulek, 1993). Należy zaznaczyć jednak, że w Polsce system kształcenia specjalnego nigdy nie miał charakteru ściśle segregacyjnego. Zależnie od rodzaju niepełnosprawności spory odsetek osób niepełnosprawnych pozostawał w szkole ogólnodostępnej, a w miarę upowszechniania się idei integracji skłonność do pozostawiania dziecka niesprawnego w szkole masowej nasiliła się (Kosakowski, 2002).
Podsumowując przez kształcenie specjalne należy rozumieć zorganizowany proces edukacji, dostosowany do potrzeb ucznia niepełnosprawnego, dla którego konieczne jest specjalistyczne oddziaływanie dydaktyczne, wychowawcze i rewalidacyjne, ukierunkowane na jego wszechstronny rozwój (Biblioteczka Reformy,2001).
Art. 71b w ust. 1 stwierdza: „Kształceniem specjalnym obejmuje się dzieci i młodzież, o których mowa w art. 1 pkt 5 i 5a, wymagające stosowania specjalnej organizacji nauki i metod pracy. Kształcenie to może być prowadzone w szkołach ogólnodostępnych, szkołach lub oddziałach integracyjnych, szkołach lub oddziałach specjalnych i ośrodkach, o których mowa w art. 2 pkt 5.”
Zgodnie z powyższym, uczniowie mogą realizować obowiązek szkolny w:
1) przedszkolach, w tym z oddziałami integracyjnymi, przedszkolach specjalnych oraz innych formach wychowania przedszkolnego,
2) szkołach podstawowych, w tym: specjalnych, integracyjnych, z oddziałami integracyjnymi,
3) gimnazjach, w tym: specjalnych, integracyjnych, z oddziałami integracyjnymi,
4) szkołach ponadgimnazjalnych, w tym: specjalnych, integracyjnych, z oddziałami integracyjnymi oraz trzyletnich specjalnych szkołach przysposabiających do pracy.
W. Okoń (1996, s.278) zdefiniował szkołę specjalną jako placówkę zajmującą się wychowaniem i kształceniem osób odbiegających od normy intelektualnej, fizycznej lub społeczno – moralnej.
Termin „szkoła specjalna” jest pojęciem nadrzędnym w stosunku do szkół specjalnych poszczególnych typów, czyli do szkół dostosowanych do określonych rodzajów niepełnosprawności i wszystkich stopni organizacyjnych. Szkoły podstawowe specjalne organizowane są oddzielnie dla dzieci z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim i dla dzieci z głębszą niepełnosprawnością intelektualną – są to tzw. szkoły życia. W praktyce taka segregacja uczniów nie jest ściśle respektowana. Przy doborze kandydatów większą rolę bowiem odgrywa poziom rozwoju społecznego dziecka oraz możliwości pokonania barier percepcyjno-motorycznych, charakterologicznych i innych (Cytowska, 2002).
Podstawą do zorganizowania kształcenia specjalnego dla ucznia, niezależnie od rodzaju niepełnosprawności, są następujące dokumenty:
 orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego wydane przez poradnię psychologiczno-pedagogiczną (w żadnym wypadku opinia poradni psychologiczno-pedagogicznej bądź orzeczenie powiatowego zespołu ds. orzekania o stopniu niepełnosprawności), dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnej oraz niedostosowanej społecznie - z zastosowaniem specjalnej organizacji nauki i metod pracy
 wniosek rodziców (Dz. U. z 2004 r. Nr 256 ).

Zasadniczym aktem prawnym w Polsce, regulującym kwestie związane z kształceniem na poziomie podstawowym i średnim jest Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (Dz. U. z 2004 r. Nr 256, poz. 2572, z późn. zm.). Ustawa mówi:
„Art. 1. System oświaty zapewnia w szczególności: 1) realizację prawa każdego obywatela Rzeczypospolitej Polskiej do kształcenia się oraz prawa dzieci i młodzieży do wychowania i opieki, odpowiednich do wieku i osiągniętego rozwoju;
2) wspomaganie przez szkołę wychowawczej roli rodziny;
3) możliwość zakładania i prowadzenia szkół i placówek przez różne podmioty;
4) dostosowanie treści, metod i organizacji nauczania do możliwości psychofizycznych uczniów, a także możliwość korzystania z pomocy psychologiczno-pedagogicznej i specjalnych form pracy dydaktycznej;
5) możliwość pobierania nauki we wszystkich typach szkół przez dzieci i młodzież niepełnosprawną oraz niedostosowaną społecznie, zgodnie z indywidualnymi potrzebami rozwojowymi i edukacyjnymi oraz predyspozycjami;
5a) opiekę nad uczniami niepełnosprawnymi przez umożliwianie realizowania zindywidualizowanego procesu kształcenia, form i programów nauczania oraz zajęć rewalidacyjnych” Tak więc, ustępy 1 i 5 wyraźnie stanowią gwarancję równego dostępu osób niepełnosprawnych do systemu edukacyjnego w całej jego rozciągłości. Dla osób, których stan zdrowia uniemożliwia lub znacznie utrudnia uczęszczanie do przedszkola lub szkoły, obejmuje się indywidualnym obowiązkowym rocznym przygotowaniem przedszkolnym lub nauczaniem indywidualnym.
Ponadto dla dzieci i młodzieży niedostosowanych społecznie, z zaburzeniami zachowania lub zagrożonych uzależnieniem, organizuje się placówki opiekuńczo-wychowawcze i resocjalizacyjne (na mocy ustawy o pomocy społecznej).
Kształcenie uczniów niepełnosprawnych może być prowadzone nie dłużej niż do ukończenia przez ucznia:
18. roku życia - w przypadku szkoły podstawowej,
21. roku życia - w przypadku gimnazjum,
23. roku życia - w przypadku szkoły ponadgimnazjalnej
Do rodziców należy podjęcie ostatecznej decyzji o formie kształcenia specjalnego przewidzianej w orzeczeniu (może to być wskazanie na szkołę ogólnodostępną, integracyjną lub oddział integracyjny, szkołę specjalną lub oddział specjalny albo specjalny ośrodek szkolno-wychowawczy) i wyboru takiej drogi edukacyjnej dla ich dzieci, która jest najbliższa ich przekonaniom i wartościom.
Orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego albo indywidualnego obowiązkowego rocznego przygotowania przedszkolnego i indywidualnego nauczania, a także o potrzebie zajęć rewalidacyjno-wychowawczych organizowanych zgodnie z odrębnymi przepisami wydają zespoły orzekające działające w publicznych poradniach psychologiczno-pedagogicznych, w tym w poradniach specjalistycznych. Orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego określa zalecane formy kształcenia specjalnego, z uwzględnieniem rodzaju niepełnosprawności, w tym stopnia upośledzenia umysłowego.(Rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 12 lutego 2001 w sprawie orzekania o potrzebie kształcenia specjalnego lub indywidualnego nauczania dzieci i młodzieży oraz wydawania opinii o potrzebie wczesnego wspomagania rozwoju dziecka, a także szczegółowych zasad kierowania do kształcenia specjalnego lub indywidualnego nauczania Dz.U Nr 13, poz.114, z późniejszymi zmianami Dz.U. z 2003 r. Nr 23, poz. 192).


4.Kształcenie uczniów z lekką niepełnosprawnością intelektualną

„Rozpoznanie upośledzenia umysłowego lekkiego stopnia stwarza często poważne trudności. Wynikają one między innymi z podobnych objawów zachowania się dziecka zaniedbanego i upośledzonego umysłowo, ponieważ często warunki środowiskowe, z których dziecko pochodzi, mogą wpłynąć niekorzystnie na jego ogólny rozwój. W populacji upośledzonych umysłowo najliczniejszą grupę stanowią upośledzeni umysłowo w stopniu lekkim ( ok. 75% )”(Wyczesany, 1998, s.34).
Dokonując charakterystyki osób upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim, Jerzy Kostrzewski (za Wojciechowski, 1990, s.21) wyróżnił następujące cechy:
- ograniczona zdolność myślenia pojęciowego oraz zmniejszenie ruchliwości procesów korowych, co wpływa na to, że spostrzeganie przebiega wolniej i ma wąski zakres
- zaburzone procesy pamięci, głównie pamięci logicznej w zakresie zapamiętywania jak i odtwarzania
- zaburzone procesy uwagi – mała podzielność i znaczne rozproszenie
- niestałość emocjonalna, impulsywność, agresywność, niepokój
- niedomagania w zakresie kontroli, niższa samokontrola
- mniejsze uspołecznienie

Jak podaje K. Kirejczyk (1981, s. 115) osoby lekko upośledzone nie przekraczają w swoim rozwoju podokresu operacji konkretnych, myślenie ich ma charakter konkretno-obrazowy i sytuacyjny, zaś upośledzone jest myślenie abstrakcyjne. Dzieci także z trudem wnioskują i przyswajają sobie pojęcia i reguł, zwłaszcza matematyczne, fizyczne czy geometryczne.
Uczniowie niepełnosprawni intelektualnie w stopniu lekkim realizują tę samą podstawę programową, co ich pełnosprawni intelektualni rówieśnicy. Do dyrektora placówki szkolnej należy zapewnienie uczniom niepełnosprawnym intelektualnie w stopniu lekkim
„- możliwość realizacji programu nauczania, programu wychowawczego i programu profilaktyki dostosowanych do indywidualnych potrzeb edukacyjnych i możliwości psychofizycznych z wykorzystaniem form i metod pracy dydaktycznej i wychowawczej,
- możliwość realizacji zaleceń zawartych w orzeczeniu o potrzebie kształcenia specjalnego,
- odpowiednie warunki do nauki, sprzęt i środki dydaktyczne,
- indywidualne zajęcia rewalidacyjne,
- integrację ze środowiskiem rówieśniczym.”(Dz. U. Nr 19 poz. 167).

Dana placówka powinna zadbać o adaptację swoich wychowanków do warunków szkolnych, w tym zapewnić im poczucie bezpieczeństwa, oraz udzielać im pomocy psychologiczno-pedagogicznej w formie zajęć rewalidacyjnych, zgodnie z zaleceniami wynikającymi z orzeczenia. Wymagania edukacyjne natomiast powinny być dostosowane do indywidualnych potrzeb i możliwości psychofizycznych uczniów, zgodnie z rozporządzeniem w sprawie warunków i sposobu oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów i słuchaczy oraz przeprowadzania sprawdzianów i egzaminów w szkołach publicznych ( Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 17 listopada 2010 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie warunków i sposobu oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów i słuchaczy oraz przeprowadzania sprawdzianów i egzaminów w szkołach publicznych (Dz.U. nr 228, poz. 1491).
Kształcenie specjalne dla uczniów niepełnosprawnych intelektualnie w stopniu lekkim organizuje się w systemie klasowo-lekcyjnym. W niektórych oddziałach klasowych stosuje się nauczanie wielopoziomowe, umożliwiające wyodrębnienie w klasie kilku grup uczniów o różnych poziomach wiadomości i umiejętności edukacyjnych.
System kształcenia dzieci i młodzieży upośledzonej umysłowo w stopniu lekkim obejmuje:
1. przedszkola, szkoły podstawowe ogólnodostępne
2. przedszkola, szkoły podstawowe z oddziałami integracyjnymi
3. przedszkola, szkoły podstawowe integracyjne, w których wszystkie oddziały są integracyjne
4. przedszkola, szkoły podstawowe ogólnodostępne z oddziałami specjalnymi
5. przedszkola, szkoły podstawowe specjalne
Na poziomie gimnazjum, uczniowie z niepełnosprawnościami mogą być kształceni podobnie jak na poziomie szkoły podstawowej w:
1. gimnazjum ogólnodostępnym
2. gimnazjum ogólnodostępnym z oddziałami integracyjnymi
3. gimnazjum ogólnodostępnym integracyjnym
4. gimnazjum ogólnodostępnym z oddziałami specjalnymi
5. gimnazjum specjalnym
6. gimnazjum z oddziałami przysposabiającymi do pracy

Edukacja szkolna dzieci i młodzieży upośledzonej w stopniu lekkim powinna zapewnić realizację celów nauczania i wychowania poprzez:
- zapewnienie każdemu uczniowi korzystnych warunków do rozwoju osobowości,
- stworzenie odpowiedniej bazy bogatej w nowoczesne środki dydaktyczne,
- stworzenie przyjaznej i bezpiecznej atmosfery do zdobywania wiedzy i doświadczeń,
- współodpowiedzialność całego personelu za realizację celów nauczania i wychowania,
- łączenie procesu rehabilitacji z życiem codziennym najbliższego środowiska,
- stałe kontakty z pedagogami, psychologiem, poradniami psychologiczno-pedagogicznymi, lekarzem, pielęgniarką w zakresie diagnostyki i profilaktyki,
- stałą współpracę z rodzicami (prawnymi opiekunami), zakładem pracy i organizacjami społecznymi oraz rówieśnikami ze szkół masowych.

Nauczyciel pracujący z osobami upośledzeniem w stopniu lekkim przed podjęciem odpowiednich działań edukacyjnych oraz wychowawczych powinien zaznajomić się z celami zawartymi w podstawie programowej, jak i w różnych opracowaniach naukowych. Ważne jest zindywidualizowanie podejścia do każdego z ucznia osobno. Należy pamiętać, że każdy wychowanek jest inny i należy traktować go indywidualnie.

Wyświetleń: 21897