Czytanie ze zrozumieniem

Rozumienie informacji napływających z zewnątrz w postaci obrazów, dźwięków czy słów stanowi podstawę procesu poznawania rzeczywistości. Podstawą poznawania jest także proces czytania rozumiany jako pojmowanie myśli wyrażonej za pomocą symboli. Rozumienie czytanego tekstu pełni podstawową funkcję przy zdobywaniu wszelkiej wiedzy i różnorodnych informacji przekazywanych za pomocą słowa drukowanego. Na wszystkich stopniach nauki szkolnej czytanie ze zrozumieniem jest podstawowym warunkiem prawidłowego uczenia się, zdobywania wiedzy i posługiwania się nią. Ze względu na wagę funkcji, jaką pełni czytania ze zrozumieniem, kształtowanie tej umiejętności wymaga specjalnej troski i dokonywania zabiegów gwarantujących ich maksymalną skuteczność.

Rozumienie tekstu jest procesem złożonym i składają się na to elementy spostrzeżeniowe, pamięciowe, myślowo- rozumowe, wyobrażeniowe oraz emocjonalne.

W procesie rozwoju umiejętności czytania można wyróżnić następujące etapy:

• wstępne doskonalenie wzroku i słuchu,
• rozwijanie mowy, poprawianie artykulacji i wymowy,
• opanowanie podstawowych mechanizmów czytania,
• poprawne czytanie,
• rozumienie czytanych tekstów.

Proces czytania rozpoczyna się od spostrzeżenia cząstki tekstu, po czym następuje skojarzenia wyobrażenia językowego realnym znaczeniem tej cząstki tekstu. Zrozumienie pierwszej cząstki tekstu towarzyszy zapamiętanie jej sensu i pamiętanie go w momencie, gdy spostrzegamy następna.

Zrozumienie czytanego tekstu może dotyczyć sensu dosłownego, sensu dosłownego w połączeniu z sensem dodatkowym i sensu domyślnego. Sens domyślny nie wynika z tekstu w sposób bezpośredni, dlatego że tekst jest środkiem przekazywania przez nadawcę pewnego komunikatu adresowanego do określonego odbiorcy. Komunikat może być w tekście ułożony w sposób bezpośredni lub domyślny.

Na proces rozumienia tekstu składa się:

• rozumienie sensu wyrazów i zdań zawartych w tekście, rozpoznawanie elementów treści,
• poszukiwanie i wyjaśnianie związków rzeczowych i logicznych między elementami treści, ujecie ich w pewna całość, tak aby można było odebrać komunikat w pierwszej warstwie tekstu,
• rozumienie komunikatu przekazywanego w drugiej warstwie tekstu.

Dosłowne rozumienie tekstu jest typowe dla dzieci rozpoczynających naukę czytania. Dopiero w miarę uzyskiwania wprawy w technice czytania, a także w miarę zdobywania doświadczenia, wynikającego z analizy treści różnych tekstów oraz dzięki rozbudzonej wyobraźni dziecko staje się zdolne do wykrywania sensu ukrytego, domyślnego, niewyrażonego wprost słowami tekstu.

Zrozumienie tekstu, zarówno dosłowne, jak i domyślne zależy od wielu czynników:

• poziomu techniki czytania,
• słownictwa zastosowanego w tekście,
• budowy zdań,
• stylu, którym posługuje się nadawca.

W tekście podstawową sprawą jest słownictwo, ono rozwija język i zasób pojęć. Rozwój pojęć u dzieci dokonuje się w czasie poznawania konkretnej rzeczywistości, w kontaktach słownych z otoczeniem oraz przy zetknięciu się ze słowem drukowanym (książką, czasopismem).Zmysłową formą pojęcia jest słowo (wyraz). Treścią słowa jest znaczenie, którego istotę stanowi pojęcie.

Każde słowo ma, więc określoną treść czy znaczenie oraz formę zewnętrzną - dźwiękową. O brzmieniu słowa decyduje jedność trzech procesów: akustycznego, fizjologicznego (czynności narządów słuchu i mowy) oraz psychicznego.

Zrozumienie treści czytanego tekstu jest umiejętnością, którą zdobywa się stopniowo, w miarę postępów w opanowaniu techniki czytania. Istotnym czynnikiem warunkującym poziom rozumienia tekstu jest rozwój umysłowy dziecka, to, w jaki sposób potrafi ono dopełnić tekst, połączyć własne doświadczenia z rzeczywistością przedstawioną za pomocą słowa, a jednocześnie świadomie kierować procesem analizy i interpretacji tekstu.

W pierwszym stadium dziecko tworzy nieuporządkowane zbiory przedmiotów, gdyż nie uwzględnia jeszcze stosunków i zależności między przedmiotami.

W drugim stadium dziecko potrafi łączyć przedmioty w grupy na zasadzie cech podobnych, metodą prób i błędów.

Trzecie stadium to myślenie pojęciowe.

Jednym z podstawowych osiągnięć rozwoju umysłowego dziecka w fazie konkretnych operacji intelektualnych jest usamodzielnienie się myślenia i operowania pojęciami. Osiągnięty przez dziecko poziom rozwoju myślenia będzie warunkował umiejętność wychodzenia poza dostarczone informacje, a przez to osiągnięcie niższego lub wyższego poziomu rozumienia tekstu.

Czynnością konieczną jest sprawdzenie poprawności rozumienia czytanego tekstu. Odtwarzanie przeczytanych treści powinno odbywać się w różnych formach np.:

• pytania dotyczące osób występujących w tekście,
• pytania dotyczące motywów działania osób,
• polecenia dokonania oceny postępowania postaci,
• pytania dotyczące czasu i miejsca akcji,
• polecenia wskazania fragmentu pod jakimś względem ważnego,
• polecenie wyjaśnienia tytułu tekstu.

W celu sprawdzenia rozumienia tekstu można posłużyć się tekstem „luźnym” poprzez:

• układanie zdań z rozsypani wyrazowej,
• porządkowanie zdań z rozsypani zdaniowej,
• dobieranie obrazków do treści zdań,
• zdania z „luką”

Odtwarzanie treści przeczytanego tekstu powinno dokonywać się w różnych formach zarówno ustnej jak i pisemnej, a także w postaci rysunku. To wyrabia w wysokim stopniu orientację i wyobraźnię, a także wywołuje zainteresowanie czytaniem i motywuje do ćwiczeń w czytaniu.

Czytanie ze zrozumieniem jest furtką, która otwiera ogromne możliwości kształcenia się, rozwijania własnej osobowości, nadążania za narastającą wiedzą. Opanowanie cichego czytania ze zrozumieniem warunkuje powodzenie szkolne i życiowe dziecka, bowiem ułatwia naukę już w klasach początkowych i przygotowuje do systematycznej nauki w klasach następnych.

Efektywne uczenie się daje dodatkową satysfakcję, zadowolenie z szybkiego, łatwiejszego opanowania materiału, co sprzyja rozwojowi dalszych zainteresowań i motywacji związanych z doskonaleniem techniki czytania. Natomiast uczeń, który ma trudności ze zrozumieniem tego, co czyta, nie może liczyć na wewnętrzną nagrodę, wzmacniającą jego poczynania. Może to wpłynąć na ukształtowanie się negatywnej postawy wobec zadań i samego siebie, a co za tym idzie spowodować niechęć do tekstu jako źródła wiedzy.

Uczeń taki nie będzie rozszerzał i utrwalał wiadomości szkolnych za pomocą dostępnych źródeł drukowanych. Osłabi to też jego zainteresowania czytelnicze. Aby temu zapobiec, należy podjąć systematyczną pracę nad kształtowaniem tej umiejętności już od klasy pierwszej.

Ćwiczenia mające na celu kształtowanie czytania ze zrozumieniem muszą przybierać postać różnorodnych zadań i gier dydaktycznych. Większa atrakcyjność ćwiczeń ma wpływ na lepszą koncentrację uwagi, większe zainteresowanie przebiegiem zajęć, czyli efektywniejsze i skuteczniejsze uczenie się. Im, bowiem przyjemniejsze doznania towarzyszą pokonywaniu trudności związanych z czytaniem tekstu - tym łatwiej wywołać u dzieci pozytywną motywację, tym silniejsze dążenie do celu, do osiągnięcia sukcesu.

Szczególnie korzystny - jako upoglądowienie - okazuje się obrazek, gdyż można go dowolnie dobierać, przedstawić na nim nie tylko izolowane przedmioty, ale również sytuacje złożone. Obrazek budzi zainteresowanie tekstem, stanowi podstawę, na której uczeń analizuje treść, przeprowadza porównania, łączy tekst w logiczną całość, wyciąga wnioski.

Przy realizacji ćwiczeń proponuje się wykorzystanie takich pomocy jak: domina, loteryjki, rozsypani sylabowe, wyrazowe i zdaniowe, krzyżówki, rebusy, które umożliwiają dzieciom wykonywanie czynności manipulacyjnych, manipulacyjnych jednocześnie wspierają i dynamizują procesy myślowe. Czynności manualne wpływają dodatnio na sferę emocjonalną i motywacyjną dziecka, łagodzą wysiłek, budzą przyjemne stany uczuciowe.

Ćwiczenia wdrażające do czytania ze zrozumieniem: (należy je dostosować do aktualnie omawianej tematyki oraz do możliwości i potrzeb dzieci)

1. Rozpoznawanie sylab w wyrazach.
   Nauczyciel pokazuje sylabę, a uczniowie odszukują wyraz zawierający taka sylabę, np. pa - łopata, pajac, mapa.
2. Rozpoznawanie wyrazów
   - odszukiwanie wskazanego przez nauczyciela wyrazu wśród innych wyrazów, a później w zdaniu i tekście, np. odszukiwanie w tekście imion dzieci, nazw zwierząt, zabawek itp.
   - dobieranie podpisów do obrazków przedstawiających różne przedmioty. Celem tych ćwiczeń jest przede wszystkim utrwalenie obrazów graficznych wyrazów, wdrażanie dzieci do samodzielnej pracy i do korzystania z informacji pisanej.
   - uzupełnianie luk wyrazowych w zdaniach za pomocą wyrazów z rozsypanki.
3. Odszukiwanie zdań w tekście.
   - nauczyciel poleca odszukać w tekście zdanie na konkretny temat,
   - liczenie wyrazów w zdaniu, zdań w tekście,
   - wyjaśnianie słownictwa, treści pojęć.
4. Układanie wyrazów z kilku wybranych liter alfabetu ruchomego.
5. Układanie zdań z rozsypanek wyrazowych - dzieci otrzymują obrazek i rozsypankę wyrazową tworzącą odpowiednie zdanie ( będące podpisem obrazka)
6. Dobieranie zdań do treści obrazków (tyle zdań, ile obrazków).
7. Wybieranie jednego zdania spośród kilku - jako podpisu obrazka.
8. Układanie wyrazów i krótkich zdań z rozsypanek sylabowych.
9. Dobieranie parami kartek zawierających pytania i odpowiedzi. (więcej odpowiedzi niż pytań)
10. Wybieranie spośród kilku zdań właściwej odpowiedzi na pytanie.
11. Uzupełnianie luk zdaniu wyrazami z ramki.
12. Uzupełnianie luk w zdaniach po uprzednim przeczytaniu tekstu.
13. Pisemne udzielanie odpowiedzi na pytanie.
14. Wykonywanie poleceń napisanych na kartkach - zabawa w rozkazy.
15. Porządkowanie zdań jako ćwiczenie wdrażające do pisania opowiadania.
16. Poszukiwanie odpowiedzi na pytanie nauczyciela w tekście czytanki.
17. Ilustrowanie treści czytanki lub jej części.

Literatura:

1. Malmquist E., Nauka czytania w szkole podstawowej. WSiP, Warszawa1982
2. Tarnowska J., Rozwijanie umiejętności czytania ze zrozumieniem. Życie Szkoły nr 7/1995

Opracowanie: Dorota Wątroba