ROZWÓJ PAMIĘCI W DZIECIŃSTWIE

Pamięć człowieka jest procesem odpowiedzialnym za rejestrowanie, przechowywanie i odtwarzanie doświadczenia oraz aktywne przetwarzanie informacji. W pamięci są przechowywane pojedyncze informacje, umiejętności oraz wiedza uporządkowana. Poszczególne rodzaje pamięci są uporządkowane hierarchicznie zależnie od rodzaju informacji i sposób jej przechowywania.
Różne rodzaje pamięci pojawiały się kolejno w toku ewolucji człowieka i były wzbogacane o nowe formy przystosowane do rejestrowania coraz bardziej złożonych danych. W pamięci mogą być przechowywane biologiczne struktury organizmu, które zapisane są w genach.
Pamięć może być rozumiana jako ‘zdolność’ i jako ‘proces’.
Pamięć jako zdolność:
- jest elementem psychicznego wyposażenia i wykazuje duże różnice indywidualne,
- jest elementem inteligencji,
- składa się z wielu zdolności zapamiętywania (min. pamięci wzrokowej, słuchowej, ruchowej - podział ze względu na udział analizatorów w procesie zapamiętywania) i może być doskonalona np. poprzez różne rodzaje mnemotechnik.
Pamięć rozumiana jako proces:
- jest indywidualnym sposobem kodowania doświadczenia poprzez każdego człowieka, które może być łatwiej lub trudniej dostępne,
- jest fazą przetwarzania informacji,
- składa się z wielu faz; najogólniej dzieli się na fazy: zapamiętywania, przechowywania i odtwarzania informacji,
- można doskonalić niektóre fazy procesu pamięciowego np. fazę odtwarzania.

Większość autorów wyróżnia pamięć operacyjną ( krótkotrwałą) i pamięć długotrwałą. Pamięć długotrwała dzieli się na pamięć proceduralną( implicite) i pamięć deklaratywną ( explicite), która obejmuje pamięć semantyczną i epizodyczną.
Pamięć deklaratywna zawiera świadomą wiedzę o różnych faktach, semantyczną i epizodyczną, którą możemy przedstawić słownie. Jest pamięcią świadomą i rośnie wraz z wiekiem.
Pamięć proceduralna obejmuje wiedzę praktyczną i dotyczy umiejętności np. jak mówić po polsku, jak coś zrobić i działa automatycznie, a nie świadomie. Nie wykazuje zmian rozwojowych. Dobrze rozwinięte procesy związanie z pamięcią proceduralną mogą mieć decydujący wpływ na przyswajanie języka, a także kształtowanie nastawień, czy też kategoryzacji społecznych.

Pamięć człowieka kształtuje się już w ontogenezie i funkcjonuje od pierwszych chwil życia. W pierwszym roku życia występują przejawy funkcjonowania wszystkich podstawowych systemów pamięci.
Cztery pierwsze lata życia objęte są tzw. amnezją dziecięcą, która uniemożliwia przypomnienie jakichkolwiek wydarzeń. Paradoksalnie te niepamiętne doświadczenia z dzieciństwa mają trwały wpływ na psychikę człowieka dorosłego. Kształtują się wtedy reakcje emocjonalne oraz postawa wobec ludzi i świata. Pamięć autobiograficzna funkcjonuje dopiero od czwartego lub piątego roku życia. Małe dzieci potrafią dużo zapamiętywać w życiu codziennym. Przyswajają szeroką wiedzę o świecie i są bardzo aktywne poznawczo. W pewnych sytuacjach dzieci mało pamiętają, w innych potrafią zaskakiwać swoimi osiągnięciami. Zdolności zapamiętywania i przypominania w dzieciństwie są znacznie mniejsze niż w okresie dorastania lub w wieku dorosłym, co uważa się za fakt oczywisty. Zakres pamięci bezpośredniej dwulatka obejmuje dwie cyfry, trzylatka 3 cyfry, trzynastolatka i osób dorosłych 7 cyfr. Według modelu pamięci operacyjnej ( working memory) pojemność pamięci wpływa na to o ilu rzeczach człowiek jest w stanie myśleć naraz, ile informacji utrzymać w umyśle i brać pod uwagę podczas rozwiązywania problemu. Pamięć krótkotrwała jest miejscem gdzie informacje są przechowywane i przetwarzane w związku z tym może przeprowadzać tylko niewiele operacji pamięciowych, a proces zapominania związany jest z potrzebą zapamiętywania nowych informacji. Pamięć tego typu można określić nie ze względu na stałą liczbę nowych jednostek, które przechowuje, ale czas przechowywania, po którym następuje rozpad śladu pamięciowego.
Dzieci w wieku przedszkolnym w przeciwieństwie do dzieci starszych nie stosują strategii pamięciowych. Cechą małych dzieci podczas wykonywania zadań pamięciowych jest bierność. Po usłyszeniu polecenia „zapamiętaj obrazki” lub „zapamiętaj słowa, które ci powiem” nie podejmują żadnych zauważalnych działań. Dzieci starsze powtarzają słowa, grupują podobne elementy lub nazywają obrazki. Wraz z wiekiem wzrasta zdolność kontrolowania strategii pamięciowych. W wieku 10-12 lat pojawia się świadomość metapamięci. Małe dzieci posiadają znikomą wiedzę na temat funkcjonowania własnej pamięci, stąd mają problem z kontrolą i samoregulacją procesów pamięciowych. Nie potrafią same pokierować procesem związanym z poszukiwaniem informacji w pamięci. Opierają się na wskazówkach związanych z miejscami i przedmiotami, które dotyczą danej informacji, a także na pytaniach zadawanych przez dorosłych.
Małe dzieci kodują materiał słowny z uwagi na cechy akustyczne. Jednakże już w przedszkolu pojawia się pamięć konstruktywna, np. podczas opowiadania dzieciom historyjek lub pokazywania historyjek obrazkowych zapamiętują to, co jest najważniejsze pomijając szczegóły.

W pierwszych latach nauki szkolnej są już bardziej świadome własnych zdolności i dzięki temu są w stanie lepiej przewidywać swoje wyniki. Wcześniejsza wiedza pomaga w zapamiętywaniu, a w związku z tym interpretacją i organizacją tego, co jest już znane. Wraz z wiekiem dzieci poznają swoją pamięć i uczą się strategii pamięciowych, nabywają wiedzę o świecie i wykorzystują semantyczny sposób kodowania informacji.
Według teorii Piageta dziecko nabywa wiedzę poprzez indywidualne, aktywne poznawanie świata i rozwiązywanie napotykanych problemów.
Piaget wyróżnia cztery etapy rozwoju myślenia:
- sensoryczno-motoryczny ( do 2 lat); poznawanie świata uzależnione jest od wykorzystywania zmysłów i ruchu,
- przedoperacyjny ( 2-7 lat); dzieci rozwijają zdolność posługiwania się symbolami takimi jak: słowa, obrazki, rozwija się fantazja,
- operacji konkretnych (7 -1lat) pojawia się logiczne myślenie ale na bazie przedmiotów konkretnych i nie obejmuje pojęć abstrakcyjnych.
- operacji formalnych ( od 11 roku życia) dzieci są zdolne do wykonywania operacji umysłowych opartych na logicznym myśleniu na pojęciach abstrakcyjnych.
Kolejną teorię ‘ sociocultural-teory’ przedstawia Vygotsky zauważając to co pomija Piaget. Zgodnie z tą teorią rozwój umysłowy dziecka jest procesem społecznym tzn. rozumowanie, rozumienie, planowanie, zapamiętywanie jest wynikiem doświadczeń społecznych w aspektach: kulturowym, interpersonalnym i indywidualnym.

Stadium operacji konkretnych 7-11 letnich dzieci pozwala co prawda na systematyczne, logiczne myślenie ale tylko ‘tu i teraz’. Formalne i abstrakcyjne myślenie wciąż nie jest dostępne. Dzieci w tym wieku mają bardzo dobrze rozwiniętą pamięć krótkotrwałą ( operacyjną) tzw. ‘ working memory’ lub
STM , szybko się uczą, jak również szybko zapominają, co jest naturalną ich cechą. Dlatego tak ważne w procesie nauczania dzieci jest spiralne utrwalanie materiału. Nieutrwalony materiał jest zapominany już następnego dnia w ok. 80%. Treści utrwalone i wbudowane w system pamięci długotrwałej (tzw.LTM pozostają na zawsze tak jak własne nazwisko. Pamięć krótkotrwała w odróżnieniu od długotrwałej jest ograniczona.
Okres tzw middle-childchood ( 11- 12 lat) charakteryzuje wzrost uwagi, metapamięci, rozumienia instrukcji, postrzegania, porządkowania i zapamiętywania wiadomości. U osób dorosłych proces porządkowania i zapamiętywanych wiadomości następuje automatycznie.

Pomimo słabości i deficytów, pamięć małych dzieci jest dobrze przystosowana do podstawowych zachowań małego dziecka związanych z kontaktami społecznymi, orientacją przestrzenną, przyswajaniem języka, nabywaniem rutynowych czynności, przewidywaniem przebiegu zdarzeń, a także kształtowaniem własnej tożsamości i wiedzy o świcie poprzez spontaniczne wspomnienia, które pomagają porządkować doświadczenie. Dzieci doskonale potrafią korzystać ze wsparcia i wskazówek podczas wykonywania zadań. W życiu codziennym pamięć dzieci jest wspierana poprzez naturalne formy aktywności, które wspomagają strategie pamięciowe.

Szkoła od pierwszych lat nauki aż po maturę i studia jest nastawiona na kształtowanie systemu wiadomości i umiejętności, a z tym wiąże się efektywność kształcenia. Zmiany rozwojowe towarzyszące wzrostowi pojemności pamięci związane są z uwagą, motywacją i zaangażowaniem w wykonywanie zadań. Dlatego tak ważne jest ile uczeń jest w stanie zapamiętać, zrozumieć, wbudować w system posiadanej wiedzy, wykorzystać w praktyce i zachować w pamięci.

Literatura:
Jagodzińska, Maria. 2003. Rozwój pamięci w dzieciństwie. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.

opracowała:
mgr Katarzyna Agata Daniszewska

Wyświetleń: 840