Agresja u dzieci, powstawanie i sposoby zapobiegania

1. Pojęcia i definicje agresji

Termin agresja wywodzi się z języka łacińskiego, w którym słowo „ agressio ” oznacza „ napad ”, a słowo „ agressor ” oznacza „ rozbójnik ”. Agresja to, według Kazimierza Żygulskiego (1998, s. 1) „zamierzone działanie, którego celem jest wyrządzenie komuś lub czemuś szkody, straty lub bólu. Działanie takie ma zwykle charakter gwałtowny i otwarty”.
Zbigniew Skorny (1989, s. 188) uważa, że „mianem agresji określamy zachowania występujące w formie ataku skierowanego przeciw określonym osobom lub przedmiotom, wyrządzające szkody materialne lub moralne, będące w skutek tego przedmiotem dezaprobaty społecznej. Subiektywna intencja szkodzenia lub niszczenia, stymulująca funkcja uczuć gniewu, zawiści, nienawiści stanowią dodatkowe kryterium umożliwiające rozpoznanie agresywnego zachowania się (...). Istnieją różne rodzaje zachowań agresywnych. Uwzględniając ich przedmiot można wyróżnić agresję skierowaną na innych ludzi, na zwierzęta lub rośliny oraz na przedmioty. Agresja skierowana na własną osobę określana mianem auto agresji ...”.
Według Joanny Grochulskiej (1982, s. 6) „zdefiniowanie pojęcia agresji jest zadaniem dość złożonym. Obok pojęcia » agresja « używa się czasem terminów :
» wrogość « , » wojowniczość « lub » destruktywność « . Terminy te służą do określenia tendencji czy też skłonności do zachowania czynnego lub werbalnego skierowanego przeciwko komuś lub czemuś (...). Terminu » agresja « używa się także w innym znaczeniu. Nie określa on wtedy tendencji człowieka do zachowań destruktywnych czy wrogich, czynnych lub słownych skierowanych przeciwko komuś lub czemuś – lecz tylko same takie zachowania”.
Wydaje się, że czynnikiem, który definiuje czynność agresywną jest motywacja, intencja, która była u podstawy działania. Jeśli czynu dokonano z zamiarem wrogim wobec kogoś lub czegoś jest to czynność agresywna, jeżeli natomiast działanie miało na celu usunięcie niepożądanych zachowań, bez czynienia nadmiernej przykrości nie można go kwalifikować jako agresję.
Brunon Hołyst (2000, s. 726) uważa, że „wartościowanie moralne i społeczne jako kryterium definicyjne czynności ludzkich występuje również w innym wariancie, polega mianowicie na rozstrzyganiu, jakie czynności są pożyteczne i pożądane, a jakie niepożądane i zakazane. Uwzględniając tę zasadę, agresją w stosunkach między ludźmi nazywa się takie czynności prowadzące do cierpienia i szkody, które zarazem nie mają uzasadnienia w tym, że w późniejszych swoich konsekwencjach są cenne dla jednostki lub grupy społecznej. Zgodnie z tym klaps od matki nie należy do czynności agresywnych nie tylko ze względu na intencję sprawcy, lecz dla tego, że jest pożądany i celowy w świetle społecznie wytworzonych wartości i jest wykonywany przez osobę pełniącą określoną rolę społeczną. Akcent przesuwa się więc z samej czynności na jej znaczenie w ramach przyjętego systemu ocen moralnych i celów społecznych”.

1. Przyczyny agresji

Energia napędzająca ludzkie działania kryje się w nieuświadomionych popędach i instynktach.
Według Freuda człowiek rodzi się z dwoma instynktami. Pierwszy to instynkt życia i miłości, drugi zaś, to instynkt śmierci, który dąży do unicestwienia jednostki (za Zbigniew Skorny, 1968, s. 28). „Instynkt życia, jak też instynkt śmierci jest, zdaniem Freuda, wrodzonym, pierwotnym składnikiem natury ludzkiej. Instynkt życia i instynkt śmierci są źródłem sprzecznych, antagonistycznych tendencji i dążeń; Freud nazywa je »nieśmiertelnymi przeciwnikami«, »mocami niebiańskimi«, nawiązując w ten sposób do dualistycznych koncepcji natury ludzkiej, przyjmowanych przez szereg systemów filozoficznych i religijnych (...). Zarówno instynkt życia, jak też instynkt śmierci odgrywają równie ważną rolę, w przebiegu i wyniku współdziałania oraz ich działań antagonistycznych względem siebie kształtują wszelkie formy ludzkiej aktywności życiowej. Sprzeczność zachodzącą między instynktem życia a instynktem śmierci Freud uważał za źródło agresji.”
W latach trzydziestych XX w. Dollard przedstawił teorię według, której przyczyną zachowań agresywnych jest doznawany stan frustracji. Brunon Hołyst (2000, s. 747) uważa, że „każde zachowanie agresywne jest poprzedzone przeżywaniem frustracji, czyli nieprzyjemnym stanem subiektywnym wynikającym z zablokowania realizacji jakiegoś dążenia. Zachowania agresywne nie są jedyną możliwą reakcją na stan frustracji, ale genezą każdego takiego zachowania jest frustracja.”
Teorię Dollarda zmodyfikował psycholog amerykański Berkowitz. Według niego schemat frustracja - potrzeby - zachowania agresywne jest zbyt prosty i nie pozwala zrozumieć przyczyn i mechanizmów zachowań agresywnych. Uważa on, iż frustracja wywołuje gniew – emocję specyficzną dla agresji. Stan gniewu nie prowadzi automatycznie do zachowań agresywnych. Aby się one ujawniły muszą wystąpić sygnały, bodźce kojarzone z uprzednio przeżywanym gniewem lub zachowaniem agresywnym. Gotowość do zachowań agresywnych może być wywołana nie tylko przez frustrację, ale również przez utrwalony nawyk reagowania agresywnego.
Zbigniew Skorny (1989, s. 196) uważa, że „źródłem frustracji doznawanych przez dzieci są kary fizyczne stosowane przez rodziców (...) zachodzi związek między agresywnością dzieci a częstością i intensywnością kar fizycznych stosowanych przez rodziców. Dzieci agresywne są częściej i surowiej karane przez rodziców niż dzieci nie przejawiające agresywności ”.
Brunon Hołyst (2000, s. 748) cytując Ericha Fromma dzieli obserwowane u ludzi zachowania agresywne na:
- obronne zachowania agresywne – biologicznie adaptacyjne, służące ochronie istotnych wartości i życia jednostki,
- biologicznie dezadaptacyjne zachowania agresywne określane jako destruktywność i okrucieństwo”.
Agresja obronna występuje gdy zagrożone są wartości istotne dla życia jednostki i celem jej jest usunięcie tego zagrożenia. Zachowania te nie ujawniają się spontanicznie, aby wystąpiły musi zaistnieć określona sytuacja zagrożenia. Szczególnie widoczne są w sytuacjach bezpośredniego zagrożenia życia, np. podczas ucieczki przed pożarem. Działania te nie mają na celu bezpośredniego wyrządzenia szkody lub zadania cierpienia.
Zachowania agresywne określane jako „biologicznie dezadaptacyjna destruktywność i okrucieństwo, nie ma nic wspólnego z instynktami, popędami czy wrodzonymi skłonnościami. Destruktywność i okrucieństwo pojawiają się wówczas, gdy społeczne warunki życia człowieka uniemożliwiają mu zaspokojenie podstawowych potrzeb egzystencjalnych: braku miłości, zrozumienia, osamotnienie, chęć sprawowania władzy itp. Zdobywanie władzy, podporządkowanie i kontrola innych wymaga stosowania przemocy, posługiwania się siłą i okrucieństwem.
Brak realizowania własnych twórczych możliwości, zanik samorealizacji wywołuje głębokie poczucie własnej mniejszej wartości, a stąd już tylko krok do odmawiania wartości innym ludziom, niszczenia ich i niszczenia tego, co oni uważają za wartościowe (...). Destrukcja i okrucieństwo moją charakter dezadaptacyjny, prowadzą bowiem do zniszczenia nie tylko ofiary, ale także w równym stopniu jej prześladowcy. Okrucieństwo i destrukcja zamiast złagodzić napięcia i uciążliwości – nasilają je, zamiast uwolnić człowieka od poczucia samotności – pogłębiają je, zamiast przybliżyć człowieka do innych ludzi – oddalają go” (tamże, s. 749). Ważne jest to, że oba rodzaje zachowań agresywnych wywołane są przez sytuację zewnętrzną.
Badacze opierając się na statystykach wykazują związek występowania zachowań agresywnych w zależności od płci i ról społecznych.
E. Hurlock (1960) stwierdziła, że u chłopców są one dwukrotnie częstsze niż u dziewcząt. Zjawisko to tłumaczy się budową fizyczną i funkcjonowaniem gruczołów wydzielania wewnętrznego. U chłopców powodują one zwiększoną aktywność ruchową i pobudliwość emocjonalną sprzyjające występowaniu zachowań agresywnych.
Przyczyn agresywnych zachowań doszukujemy się nie tylko w czynnikach biologicznych lecz również wynikać mogą z ról społecznych przyjętych w naszych warunkach kulturowych. „Zgodnie z istniejącymi wzorami i normami postępowania, mężczyzna powinien być aktywny, energiczny, agresywny; od kobiet wymaga się natomiast łagodności, cierpliwości, ustępliwości. Dziecko naśladujące zachowanie się swoich rodziców identyfikuje się z nimi. Syn identyfikujący się z agresywnym ojcem jest bardziej agresywny, niż córka identyfikująca się z łagodną matką” (Z. Skorny, 1989, s. 191).
Występowanie zachowań agresywnych może być następstwem mimowolnego naśladownictwa modeli agresywnego zachowania się, z którymi dziecko spotyka się w swoim otoczeniu. Modelem agresji dla dzieci mogą być zaobserwowane agresywne zachowania rodziców, sąsiadów, przechodniów na ulicy. Dzieci chętnie naśladują kolegów ze szkoły lub podwórka. Modele agresywnego zachowania trafiają do wyobraźni dziecka za pośrednictwem telewizji, filmu, prasy. Proces modelowania uwidacznia się szczególnie mocno gdy dziecko związane jest z modelem emocjonalnie.
„Agresywne zachowanie się dzieci i młodzieży bywa związane z funkcjonowaniem systemu nerwowego. Patologiczne podłoże agresji można stwierdzić u dzieci nadpobudliwych psychoruchowo, epileptyków, schizofreników, oligofreników, psychopatów. Nadpobudliwość psychoruchowa występująca u dzieci nerwicowych sprzyja powstawaniu konfliktów oraz towarzyszących im zachowań agresywnych” (Zbigniew Skorny, 1992, s. 187).
W literaturze spotkać można wiele sposobów zrozumienia i sklasyfikowania zjawiska zachowań agresywnych. Sądzę, że sposób manifestowania zachowań agresywnych jest osobniczy i zależny od czynników wrodzonych, aktywności własnej oraz wpływu środowiska.


3. Przejawy agresji

Człowiek, jak każda żywa istota rodzi się z bagażem określonych, wrodzonych reakcji i z możliwością ich rozwijania. Zakres zachowań rozszerza się w miarę dojrzewania dziecka i jest zależny od uwarunkowań wrodzonych oraz wpływów otoczenia.
Już w piątym miesiącu życia obserwuje się u niemowląt pewne zachowania i towarzyszące im objawy fizjologiczne, które dają podstawę do sądu, że dziecko przeżywa gniew. Występują one w sytuacji ograniczenia dziecku ruchów. Niemowlę napina wówczas mięśnie rąk i nóg, pręży się, krzyczy i stara się wyswobodzić. Doznania jakie towarzyszą dziecku podczas tego zachowania nie są przyjemne ale jeśli prowadzą do celu, czyli uwolnienia, zaspokojenia potrzeby ruchu, to nieprzyjemne odczucia powiązane ze skrępowaniem zostaną zredukowane i zastąpione odprężeniem. Przyjemność ta będzie nagrodą za walkę i utrwali taki sposób gniewnego zachowania się dziecka w podobnych i innych sytuacjach.
„U dzieci w wieku wczesnego dzieciństwa zachowania agresywne mają formę nie ukierunkowanych, krótkotrwałych wybuchów gniewu, połączonych z krzykiem, płaczem, tupaniem nogami, uderzaniem i niszczeniem różnych przedmiotów (...). Zachowania agresywne tego typu nie są jeszcze wyraźnie ukierunkowane, tzn. mogą występować w odniesieniu do bardzo różnych osób i przedmiotów nie pozostających w bezpośrednim związku z doznawanymi frustracjami. Pod wpływem procesów wychowania u dziecka zaczynają wytwarzać się hamulce, które przyczyniają się do zmniejszenia częstości tego rodzaju zachowań agresywnych. Równocześnie zaczynają pojawiać się specyficzne, wyraźnie ukierunkowane zachowania agresywne, przybierające formę agresji słownej lub fizycznej przeciw określonym osobom lub przedmiotom” (Z. Skorny, 1968, s. 116).
Zbigniew Skorny (1968) usystematyzowuje zachowania agresywne ze względu na przedmiot i formę występowania. Agresja skierowana na przedmiot może być bezpośrednia (będąca jawnym atakiem skierowanym na przedmiot powodujący frustrację, możliwa tylko w jego obecności) i przemieszczona (atak skierowany na obiekt zastępczy).
Agresja bezpośrednia może być skierowana na:
ü ludzi (atak na grupę ludzi lub poszczególne osoby),
ü inne żywe istoty (zwierzęta, rośliny),
ü rzeczy martwe (własność innych ludzi, własność agresora).
Agresja przemieszczona kierowana jest na:
ü rzeczy należące do osoby będącej właściwym przedmiotem agresji,
ü osoby lub rzeczy nie mające nic wspólnego z powstałą frustracją.
Ze względu na formę występowania wyróżniamy agresję fizyczną i słowną, które mogą być proste lub złożone.
Do agresji fizycznej zaliczamy takie zachowania, „jak dokuczanie, uderzanie, wyrywanie przedmiotów, pchanie, szarpanie, ciągnięcie. Agresja słowna wyraża się natomiast w niektórych żądaniach, rozkazach, konflikcie słownym, lekceważącym traktowaniu, podjudzaniu do agresji, odmowie udziału we wspólnym działaniu, odbieraniu przysługujących komuś uprawnień, zawstydzaniu, pretensjach, groźbach” (tamże, s. 180).
Przejawem agresji są też czyny i zdarzenia, które nie pociągnęły za sobą rzeczywistych szkód moralnych, czy materialnych tylko dlatego, że nie zostały dokonane w pełni lub wykonane niezgodnie z pierwotnym zamierzeniem.
Bogactwo występowania zjawisk powiązanych z agresją jest ogromne. Pomysłowość ludzi w stosowaniu i łączeniu sposobów i form zachowań agresywnych jest trudna do opisania. Wszystkie je jednak łączy zamysł zadania krzywdy komuś lub czemuś.

4. Skutki agresji

Skutek danego zdarzenia agresywnego jest inny w zależności od tego, czy będziemy na nie patrzyli z punktu widzenia agresora, czy też osoby lub grupy osób pokrzywdzonych tym działaniem.
Agresorowi gwałtowne rozładowanie napięcia wewnętrznego daje przyjemność, poprawia samopoczucie. Trwa to jednak krótko, w dłuższej perspektywie agresor ryzykuje utrwalenie się konfliktu z otoczeniem i utratą jego szacunku oraz utratą szacunku dla samego siebie. Rezultat agresji może być inny od zamierzonego.
Dla osób poddanych agresywnemu działaniu skutki dotyczyć mogą uszczerbku na zdrowiu lub szkodzie materialnej. W sferze psychicznej powoduje powstanie gniewu i frustracji, które w prosty sposób mogą prowadzić do kolejnych aktów agresji bezpośredniej lub przemieszczonej. Tak więc działania agresywne stanowić mogą samonapędzający się mechanizm.
„Dzieci agresywne sprawiają poważne trudności wychowawcze, gdyż ich zachowanie się cechuje brak zdyscyplinowania powodujący naruszenie regulaminu szkolnego oraz różnych norm współżycia społecznego. Jednostka agresywna wywiera destrukcyjny wpływ na układ stosunków społecznych w grupie, powodując powstawanie w niej różnych konfliktów i antagonizmów”(Z. Skorny, 1992, s. 180).
„Agresywność przejawiana w okresie dzieciństwa i młodości może u człowieka dorosłego przybrać postać brutalnego lekceważenia cudzych potrzeb, narzucania przemocą swej woli, bezwzględnego zmuszania innych do uległości, naruszania zasad praworządności, wywołania konfliktów w zakładzie pracy. Agresywność przyjmuje także formę różnego rodzaju czynów chuligańskich, niszczenia mienia społecznego, uszkodzenia ciała powodującego trwałe kalectwo. Ze względu na dużą szkodliwość społeczną wymienionych wyżej zjawisk, zapobieganie i przeciwdziałanie im należy do ważnych zadań wychowawczych ”(Z. Skorny, 1976, s. 208).

5. Zapobieganie agresji

„U małego dziecka agresywne zachowanie pojawia się bardzo wcześnie: dziecko niszczy, rozbija, gryzie, jeśli się coś nie udaje, czegoś nie otrzyma, jest z czegoś nie zadowolone (...). Przebieg procesu od nieopanowanych, popędliwych reakcji agresywnych aż do sublimowanych form agresji, wyrażających się w dążeniu do uzyskania wrażenia, dobrej opinii, cenionych, uznawanych efektów swojej pracy – zależy w bardzo dużej mierze od wychowania, szczególnie w okresie wczesnego dzieciństwa gdy agresja ujawnia się jako atrybut popędów. Jeśli rodzice nie zwrócą należytej uwagi na zachowanie się dziecka w tym okresie, może wytworzyć się nawyk agresywnego działania.
Małe dziecko musi nauczyć się spokojnie czekać, jeśli dorosły jest zajęty. Musi ono przyzwyczaić się, że nie każde jego żądanie jest zaspokajane, że są ograniczenia. Bardzo ważne jest, aby dziecko wcześnie dowiadywało się, że jest traktowane na równi z innymi – nie gorzej ale też nie lepiej. Traktowanie lepsze jest rezultatem zasług, a więc pilności, pracowitości, sumienności. Wyrobienie w dziecku poszanowania dla innych, a szczególnie dla dorosłych, i respektowania interesów innych jest bardzo istotnym momentem w osłabianiu i zahamowaniu reakcji agresywnych. Jeśli dorośli swoją nieustępliwością i stanowczością nie przekonają dziecka zawczasu, że niecierpliwe i natarczywe tupanie nogami lub wrzaskliwy płacz nie odnoszą tak pożądanego skutku, jak grzeczna i spokojna prośba – to dziecko pozostanie przy takim sposobie postępowania, gdyż okazał się skuteczny. O takim dziecku mówimy najpierw, ze jest niegrzeczne, później, że zachowuje się bezczelnie, a gdy dorośnie do lat młodzieńczych – że jest agresywnym chuliganem”(O. Lipkowski, 1980, s. 154).
Środkiem wychowawczym jaki stosuje się niejednokrotnie przeciwdziałając zachowaniom agresywnym są kary. Funkcjom kary jest wytworzenie lęku mającego przeciwdziałać ponownemu wystąpieniu agresji. Aby kara była skuteczna karany powinien akceptować normę, za przekroczenie której został ukarany. Skuteczność kar jest większa gdy karani wykazują pozytywny stosunek do wychowawców. Kary należy stosować konsekwentnie. Nie uczą one jednak żadnych nowych pozytywnych zachowań a może się zdarzyć, że wywołają jedynie przemieszczenie agresji.
Skuteczne zapobieganie agresji musi uwzględniać mechanizm jej powstawania i dostosować doń odpowiednie środki oddziaływania pedagogicznego.
Przeciwdziałając agresywnemu zachowaniu się, które powstało na skutek frustracji, należy ustalić, które potrzeby zostały zablokowane i rozważyć możliwość ich zaspokojenia.
„W postępowaniu profilaktycznym ważną rolę odgrywa kształcenie umiejętności poprawnego reagowania na frustrację . Wymaga to wytworzenia postaw sprzyjających wystąpienia pozytywnych reakcji frustracyjnych przejawiających się w umiejętności zastępczego zaspokojenia zablokowanej potrzeby, zwiększeniu wysiłków zmierzających do osiągnięcia zamierzonego celu, podejmowaniu właściwych form aktywności społecznej. Zarazem należy przeciwdziałać powstawaniu nawyków sprawiających, że pod wpływem doznanych frustracji dana jednostka zaczyna zachowywać się agresywnie, popada w depresję, przedwcześnie zniechęca się napotykanymi trudnościami i rezygnuje z dalszego działania” (Z. Skorny, 1976, s. 223).
Agresji naśladowczej zapobiega się zabezpieczając dziecko przed wpływem szkodliwych modeli.
Dziecku wykazującemu ten rodzaj agresji należy ograniczyć ilość oglądanych programów telewizyjnych, filmów, gier komputerowych ukazujących obrazy agresji, zmniejszyć ilość czytanych książek i komiksów o podobnej treści. Sceny agresji, które dziecko dostrzega powinny być przez opiekunów odpowiednio komentowane aby wytworzyć właściwe postawy i oceny moralne, przeciwdziałające występowaniu agresywnego zachowania się. Równocześnie należy ukazywać dziecku wzorce właściwego postępowania, które powinny dawać przykłady przyjaźni, koleżeństwa, wzajemnej życzliwości, udzielania pomocy i opiekowania się słabszymi. Dziecko zagrożone agresją naśladowczą należy izolować od środowiska, z którego czerpie ono negatywne przykłady. „Agresja naśladowcza to swoista forma nawyku. Silnie utrwalone nawyki stają się drugą naturą, dlatego też niełatwo je zmienić. Wykorzenienie utrwalonego nawyku wymaga nieraz dużej cierpliwości od wychowawców, gdyż dodatnie zmiany w postępowaniu dziecka zauważa się dopiero po długotrwałej izolacji go od modeli agresywnego zachowania się” (tamże, s. 224).
W przypadku wystąpienia agresji instrumentalnej należy wykazać jej nieskuteczność. Należy zablokować osiąganie różnych celów przy pomocy agresywnego zachowania się, równocześnie zastosować odpowiednie kary.
W dalszym ciągu ten sam autor uważa, że „zapobieganiu agresji instrumentalnej sprzyja wytwarzanie właściwych postaw społecznych oraz związanej z nimi hierarchii wartości. W tym celu postawie cwaniactwa, kultu siły i przepychania się przez życie należy przeciwstawić postawę koleżeństwa, życzliwości, zgodnej współpracy, pomocy słabszym. Wymaga to zarówno ukazania pozytywnych modeli społecznego zachowania się, jak też oddziaływania za pomocą słownego przekonywania zmierzającego do ukształtowania pożądanych postaw i ocen moralnych” (tamże, s. 225).
W przypadku dostrzeżenia agresywnego zachowania się powstającego na podłożu zachodzących w organizmie zmian chorobowych, powinno zapewnić się dziecku właściwą opiekę lekarską, gdyż samo oddziaływanie pedagogiczne nie przynosi wtedy pożądanych rezultatów.
„W działalności wychowawczej należy dążyć do przerwania ciągu powiązanych zachowań agresywnych powstających na zasadzie funkcjonowania mechanizmu sprzężenia zwrotnego, co jest powodem narastania i nasilania się agresji. Pomocne mogą w tym być zabiegi wychowawcze zmierzające do zlikwidowania przyczyn frustracji, izolowania od modeli agresywnego zachowania się, wytworzenia nie agresywnych strategii postępowania. Ważną funkcję pełni tu także ukształtowanie postaw sprawiających, że dana jednostka przestaje identyfikować się z modelami agresywnego zachowania, zaś doznane przezeń frustracje nie powodują wystąpienia agresji, lecz aprobowanych społecznie sposobów działania” (tamże, s. 226).


Literatura

Grochulska J. ( 1982 ), Reedukacja dzieci agresywnych, WSiP, Warszawa
Hołyst B. ( 2000 ), Kryminologia, PWN, Warszawa
Hurlok E.B. ( 1960 ), Rozwój dziecka, PWN, Warszawa
Kohnstamm R. ( 1989 ), Praktyczna psychologia dziecka, WSiP, Warszawa
Lipkowski O. ( 1980 ), Resocjalizacja, WSiP, Warszawa
Skorny Z. ( 1968 ), Psychologiczna analiza agresywnego zachowania się, PWN, Warszawa
Skorny Z. ( 1976 ), Proces socjalizacji dzieci i młodzieży, WSiP, Warszawa
Skorny Z. ( 1989 ), Mechanizmy regulacyjne ludzkiego działania, PWN, Warszawa
Skorny Z. ( 1992 ), Psychologia wychowawcza dla nauczycieli, WSiP, Warszawa
Encyklopedia Psychologii, ( 1998 ), pod red. Szewczuk W., Fundacja Innowacja, Warszawa

Wyświetleń: 4154