WSTĘP

W surdopedagogice podmiotem wychowania i kształcenia są osoby z uszkodzonym słuchem. Osoba z uszkodzonym słuchem to taka, która wskutek trudności w samodzielnym przyswojeniu języka i mowy, wynikających z uszkodzenia analizatora słuchowego, wymaga specjalnej pomocy w nauczaniu i przysposobieniu do życia społecznego.
Tę specjalną pomoc wyznaczają rewalidacyjne potrzeby osoby niesłyszącej. Podstawowym celem surdowychowania jest aktywizacja języka, czyli przyswojenie mowy w systemie językowym oraz wszechstronny rozwój za jego pośrednictwem- „wychowanie w języku i przez język”. Cele surdowychowawcze uwzględniają także kształtowanie potrzeb i postaw jednostki niesłyszącej, dotyczących siebie samego, innych ludzi, przyrody.
Można wyróżnić następujące zasady rewalidacji:
1. Akceptacja emocjonalna dziecka odchylonego od normy;
2. Indywidualizacja;
3. Rozpoczęcie toku postępowania rewalidacyjnego możliwie natychmiast po stwierdzeniu odchylenia od normy;
4. Ukierunkowany rozwój analizatorów w pracy poznawczej (dotyczy osób z uszkodzonymi zmysłami i osób upośledzonych umysłowo);
5. Analogia w pracy poznawczej;
6. Kontakt z normalną grupą rówieśniczą i zwykłym środowiskiem społecznym;
7. Wykorzystywanie środków technicznych (protez) w procesie nauczania i wychowania (dotyczy osób z uszkodzonymi zmysłami oraz osób z naruszonym narządem ruchu);
8. Ekonomika w pracy poznawczej. (B. Hoffmann, 1987)
W związku z powyższym od pedagoga specjalnego dzieci niesłyszących i słabosłyszących wymaga się określonych predyspozycji osobowościowych, aby jego praca przynosiła wymierne rezultaty.
Istnieje parę naukowych definicji osobowości. W. Okoń (1975) osobowością nauczyciela nazywa „stopień zaawansowania nauczyciela w poznaniu, rozwiązywaniu i wartościowaniu stosunków panujących
w świecie, ze szczególnym uwzględnieniem procesów kształcenia
i wychowania oraz w twórczym przekształcaniu tych stosunków”.
M. Grzegorzewska (1964) podaje następującą definicję: „Osobowość jest to dzieło samokształcenia się w osiąganiu pewnej swoistej, harmonijnej struktury duchowej i zachowania jej odmienności osobniczej, jej indywidualności”.
Celem niniejszej pracy jest naszkicowanie obrazu osobowościowego efektywnego surdopedagoga. W rozdziale I zostanie przedstawiony zarys koncepcji dotyczących tego tematu, zawartych
w literaturze naukowej. Rozdział II poświęcony będzie charakterystyce metodologicznej, a rozdział III- opisowi wyników badań. Zakończenie będzie próbą podsumowania dotychczasowej wiedzy.

ROZDZIAŁ I
Zarys koncepcji pedagogicznych

W literaturze naukowej poświęconej tematyce pedagogiki specjalnej pojawia się wiele refleksji dotyczących osobowości nauczyciela- wychowawcy dzieci specjalnej troski, w tym również surdopedagoga.
M. Grzegorzewska często podkreślała, że zawód nauczycielski stanowi powołanie do służby społecznej, powołanie o niezwykle wysokiej godności. Potrzeba więc, aby nauczyciel przez całe życie budował samego siebie drogą samowychowania, kształtował w sobie miłość do ludzi i odpowiedzialność za swoją pracę. Największą jego siłę stanowi bogactwo wewnętrzne, a miłość do ludzi każe mu to bogactwo ducha, wiedzy, umiejętności i kultury pomnażać w sobie i w innych.
Twórcą wartości życia musi być człowiek „etyczny, uspołeczniony i pełny”. Etyczny, tzn. kierujący się miłością, dobry, budzący własnym przykładem czynną dobroć w człowieku. Tylko na dobroci może się opierać życzliwy stosunek do dziecka. Dobroć stanowi też główny składnik przyjaźni. A znowu miłość, życzliwość, dobroć nie są możliwe bez odpowiedzialności. Odpowiada się bowiem za to, co się kocha.
To wszystko zobowiązuje do przyjęcia postawy służebnej wobec społeczeństwa, tzn. postawy uspołecznionej. Jest ona nośnikiem wszystkich najwyższych wartości.
Poczucie sensowności własnej pracy może stać się „słońcem życia”, jego szczęściem i pięknem. Życie prawdziwe i głęboko ludzkie wyraża się w tworzeniu i rozprzestrzenianiu piękna, w pięknie budowania i osiągania rzeczy trudnych, w pięknie krzewienia dobroci, przyjaźni,
w tworzeniu naokoło wartości duchowych i intelektualno- moralnych,
a wreszcie w pięknie prostowania ludzi- dosłownie i w przenośni- przytłumionych, ugiętych pod ciężarem kalectwa, krzywdy czy niepowodzeń. Postawa moralna objawia się w prawdzie, dobroci, odwadze, ofiarności.
Rozumienie godności zawodu zobowiązuje nauczyciela do samowychowania, tzn. do „budowania siebie samego”, do kształtowania swej osobowości, do samokształcenia, czyli do ciągłego zdobywania wiedzy. Nauczyciel musi kształtować swoją własną hierarchię wartości, musi być wewnętrznie prawdziwy, mieć odwagę wypowiadania swojego zdania, nawet za cenę heroizmu. Z „bycia sobą” wynika skromność, więc widzenie siebie samego w prawdzie.
Cechami ogromnie pożądanymi w postawie nauczyciela są: radość, dynamizm, entuzjazm, zapał, ciekawość świata, badawczość
w poszukiwaniu rozwiązań problemów, twórcze myślenie, czyli pomysłowość, inwencja twórcza. Wykluczają one nudę i rutynę, bardzo niebezpieczne zjawiska, wyzwalają ukryte zasoby energii, wywołują coraz głębsze pokłady radości.
J. Bohucki (1965) określił trzy zasadnicze kategorie osobowościowe nauczyciela specjalnego. Oto one:
1. Umysłowość:
- wszechstronna wiedza i umiejętność wykorzystania jej
w pracy pedagogicznej;
- postawa myśląca, rozważna, kierująca się mądrością życiową;
- umiejętność dostosowywania się do nowych sytuacji
i samodzielne tworzenie nowych, pomocnych w rewalidacji;
- umiejętność dostrzegania i reagowania na każdy problem dziecka;

2. Moralność:
- zrównoważenie, zdyscyplinowanie, odpowiedzialność, opanowanie;
- pracowitość, obowiązkowość, systematyczność, prawdomówność, bezinteresowność;
- właściwa postawa wobec wychowanków;
3. Humanizm społeczny, jako wyraz pozytywnego stosunku do dzieci i młodzieży, będący wypadkową wiedzy i walorów moralnych. Zakłada on wielkie zaangażowanie w wykonywaną pracę.
W pedagogice specjalnej (J. Lechowska, 1981) istnieje model typologii postaw pozytywnych i negatywnych nauczycieli szkół specjalnych.
Wśród postaw pozytywnych wyróżnia się:
1. Postawę akceptującą
Nauczyciel przyjmuje dziecko takim, jakie ono jest, z defektami umysłowymi i psychofizycznymi, z ograniczeniami i trudnościami. W kontakcie z dzieckiem wykazuje chęć przebywania z nim, oddziaływania na nie. Okazuje pozytywne uczucia, dostrzega pozytywy przy wskazywaniu na konkretne negatywy zachowania.
2. Postawę opiekuńczo- integrującą
Nauczyciel troskliwie opiekuje się dzieckiem, czuwa nad jego rozwojem psychofizycznym. Utrzymuje aktywny kontakt
z dzieckiem i jego rodzicami, jest serdeczny, dobry, cierpliwy. Stwarza właściwy, bogaty uczuciowo klimat psychiczny. Wyraża sympatię, zrozumienie wobec konkretnych problemów.
3. Postawę refleksyjno- badawczą
Nauczyciel prowadzi celową, zamierzoną obserwację dziecka, jego osiągnięć z zakresu usprawnień intelektualnych, ruchowych. Wykazuje się twórczą inwencją pedagogiczną we własnych badaniach pedagogicznych.
4. Postawę wychowawczo- rewalidacyjną
Nauczyciel umiejętnie łączy wyniki pracy dydaktycznej ze wzmacnianiem sfery psychicznej i kompensowaniem deficytów rozwojowych dziecka.
W wyniku tych postaw dziecko ma poczucie bezpieczeństwa, zadowolenia z siebie, przezwycięża niewiarę we własne siły, uzyskuje dobre samopoczucie i pewność siebie, ma poczucie własnej wartości, ma chętny i czynny stosunek do nauki i szkoły, rozwija się intelektualnie. Z czasem ustępują zaburzenia w zachowaniu, rozwija się dojrzałość społeczna, następuje rozwój emocjonalny i poznawczy (za: A. Olszak, 2001, s.61).
H. Borzyszkowska (1983) w stosunku do pedagoga specjalnego wymieniła następujące imperatywy psychospołeczne:
1. Musi on zrozumieć wartość społeczną swojej pracy
i charakteryzować się specjalnym stosunkiem do jednostki upośledzonej. W tym stosunku nie może być miejsca na sentymentalizm, tkliwość czy też rozrzewnienie, ale musi się on odznaczać racjonalną organizacją opieki rewalidacyjnej;
2. Musi dobrze zrozumieć problemy indywidualności i otoczyć dużą troską każdą jednostkę, aby wprowadzić ją na odpowiednią drogę rewalidacji. Powinien zatem odznaczać się dużą wnikliwością poznawczą i badawczą dociekliwością;
3. Musi być wyjątkowo odpowiedzialny za organizowany proces dydaktyczno- wychowawczy. To poczucie odpowiedzialności zmusza go do współpracy z różnymi specjalistami, rodziną, środowiskiem społecznym i jej umiejętnej organizacji. Musi odznaczać się łatwością w nawiązywaniu kontaktów z różnymi osobami;
4. Musi go cechować wyjątkowe zaufanie i przychylność do jednostek niepełnosprawnych, gdyż często nie mają one wiary we własne siły i możliwości, mają poczucie niższości, procesy zahamowania
i frustracji;
5. Musi odznaczać się również dużym optymizmem, który zapobiega zniechęceniu.
E. Tomasik (1985) uzupełniła ową listę wymogów wobec pedagoga specjalnego:
6. Musi być obrońcą osób niepełnosprawnych, zapewnić im azyl
i poczucie bezpieczeństwa;
7. Musi być przygotowany do współdziałania w tworzeniu diagnozy oraz organizować terapię i rehabilitację doraźną w stosunku do dzieci o sprzężonych upośledzeniach;
8. Powinien posiadać umiejętność kształtowania kultury społeczeństwa, zgodnie z maksymą M. Grzegorzewskiej: „Nie ma kaleki- jest człowiek”.
Z. Pelc (1991) przedstawiła normatywne ujęcie cech osobowości pedagoga specjalnego. Według niej pedagog specjalny, powinien być człowiekiem, który:
- wyrasta ponad przeciętność;
- dąży do doskonałości;
- ma duże poczucie obowiązku i moralnej odwagi;
- kieruje się realizmem;
- wnikliwie analizuje każdą sytuację wychowawczą;
- stara się dokładnie poznać wychowanków;
- akceptuje osobowość dziecka upośledzonego;
- charakteryzuje się optymizmem pedagogicznym;
- wierzy w możliwość pokonywania trudności i osiągania sukcesów przez jednostki upośledzone na miarę ich możliwości;
- jest wrażliwy, dobry i życzliwy;
- ma szczególne poczucie odpowiedzialności;
- stale się doskonali;
- prowadzi badania pedagogiczne;
- posiada pomysłowość i inwencję twórczą;
- poszukuje nowych rozwiązań.
D. Barlow (1992) na podstawie swoich badań utworzył listę cech efektywnych nauczyciela, określającą model postawy pedagogicznej:
- z szacunkiem traktujący swoich uczniów;
- wymagający, sprawiedliwy, zorganizowany, stawiający jasne cele;
- cechujący się poczuciem humoru, pełen entuzjazmu;
- dający dobry przykład osobisty;
- posiadający solidne wykształcenie;
- wzbudzający w uczniu wiarę we własne siły;
- potrafiący zaangażować uczniów, zachęcający, dbający o nich;
- traktujący uczniów podmiotowo, a nie przedmiotowo. (za: A. Olszak, 2001)
Ciekawe jest to, co na temat osobowości nauczyciela specjalnego powiedział Guy Vattier: „Wychowanie specjalne nie potrzebuje ani świętych, ani męczenników. Potrzebni są ludzie dbający o swoją równowagę, swoje zdrowie fizyczne i umysłowe, kochający życie
i innych, żywiący prawdziwy szacunek dla osoby ludzkiej zaczynając od własnej. Zawód ‘wychowawcy specjalnego’ różni się od innych, ponieważ dotyczy i wyzwala go od lęku przed bytem ludzkim w całej jego złożoności. Jest bardzo trudny, ponieważ wymaga słuchania drugiego, dyspozycyjności, cierpliwości i tolerancji. Jest też niewdzięczny, gdyż dotyczy sytuacji marginesowych, które nie on sam stworzył, ale które on sam musi wziąć na siebie. Jest też frustrujący, gdyż przy podejmowanych decyzjach strukturalnych i społecznych decydujący rzadko kontaktują się z wychowawcą specjalnym.” (za: A. Wojciechowski, 1994)


ROZDZIAŁ II
Charakterystyka metodologiczna

Do zbadania opinii surdopedagogów na temat cech osobowościowych najbardziej korzystnych w pracy z młodzieżą niesłyszącą została użyta ankieta. Opracowało ją trzech amerykańskich naukowców: H. G. Lang, B. G. Mc Kee, K. Korner. Na język polski przetłumaczyła ją p. prof. A. Korzon.
Wyżej wymieniona ankieta polega na wyborze z zestawu ocen dziesięciu i uszeregowaniu ich od najbardziej do nieco mniej pożądanych. Składa się ona z 32 stwierdzeń. Można je podzielić według następujących kategorii (za: M. Wasilewska, 2005):
1. Przygotowanie merytoryczne:
· zna dobrze swój przedmiot nauczania;
· zna różne wydarzenia ze świata i przekazuje je uczniom;
· przynosi na lekcje różne środki dydaktyczne;
· dobrze, wyraźnie i poprawnie miga na lekcji;
· mówi wyraźnie;
· w czasie mówienia, prowadzenia lekcji wykorzystuje mimikę.
2. Talent pedagogiczny:
· uczy w taki sposób, że rozwija myślenie u uczniów;
· zachęca uczniów do samodzielnego zdobywania wiedzy;
· stawia uczniom ciekawe pytania w czasie lekcji, w klasie;
· potrafi łączyć materiał nauczania z doświadczeniami uczniów;
· wymaga od uczniów aktywnego udziału w lekcji;
· naucza w odpowiednim tempie i stara się, by wszyscy uczniowie rozumieli materiał nauczania;
· zachęca uczniów do stawiania pytań;
· stara się rozwijać słownictwo uczniów na lekcji;
· prowadzi ciekawe lekcje.
3. Umiejętności wychowawcze:
· traktuje uczniów poważnie (jak ludzi dorosłych)
· dokładnie informuje uczniów o zadaniach, wymaganiach;
· omawia z uczniami różne wydarzenia z życia klasy;
· zależy mu bardzo na tym, by uczniowie się rozwijali;
· zachęca uczniów do pracy zespołowej;
· traktuje uczniów indywidualnie;
· zna dobrze swoich uczniów, stara się, by osiągali dobre wyniki;
· zachęca uczniów, by swobodnie mówili (migali) o swoich opiniach, pomysłach, o tym, o czym myślą.
4. Kultura osobista i zdolności empatyczne:
· ma poczucie humoru;
· jest punktualny;
· rozumie głuchotę, ludzi głuchych i ich kulturę;
· jest dobrze zorganizowany;
· łatwo przystosowuje się do innych ludzi;
· jest przyjacielski i łatwo z nim rozmawiać;
· pomaga w porozumiewaniu się uczniów głuchych z uczniami (ludźmi) słyszącymi;
· lubi dzieci, młodzież niesłyszącą;
· spaceruje po klasie w czasie prowadzenia lekcji.
W przypadku dzieci głuchych ta ostatnia cecha ma wydźwięk pejoratywny. Źródło dźwięku musi bowiem znajdować się w jednym miejscu tak, by było łatwo identyfikowane i cały czas skupiało na sobie uwagę słuchających.
W ankiecie brano pod uwagę płeć, staż pracy pedagogicznej (0-10, 11-20, 21-30), typ szkoły dla niesłyszących (podstawowa, gimnazjum, zawodowa, technikum, inne).
Zostało przebadanych siedmiu nauczycieli wychowawców pracujących w Ośrodku Szkolno- Wychowawczym dla Dzieci i Młodzieży Niesłyszącej i Słabo Słyszącej w Lublinie, na co dzień prowadzących zajęcia świetlicowe: sześć kobiet i jeden mężczyzna. Pięć z tych osób wybrało pierwszy przedział wiekowy (0- 10), po jednej- dwa następne (11-20, 21-30). Byli to nauczyciele mający kontakt z młodzieżą starszą: cztery- z młodzieżą gimnazjalną, trzy- z młodzieżą licealną.


ROZDZIAŁ III
Analiza wyników badań

Po przedstawieniu metodologii badań przystąpić należy do analizy wyników badań. Zostały one przedstawione w tabelach. Tabela 1 uwzględniła liczbę wyborów i zajęte miejsca w poszczególnych klasyfikacjach. Tabela 2, wskazująca miejsce wyboru cechy w poszczególnych ankietach, pozwoliła na uporządkowanie cech od najbardziej do mniej pożądanych dzięki wyliczeniu średniej arytmetycznej.
Biorąc pod uwagę częstotliwość wyborów należy powiedzieć,
że dobry surdopedagog to taki, który stara się rozwijać słownictwo uczniów na lekcjach, naucza w odpowiednim tempie i dba o to, aby wszyscy uczniowie rozumieli materiał nauczania oraz lubi uczyć dzieci, młodzież niesłyszącą.
Wiele osób ankietowanych twierdziło, że bardzo pożądanymi cechami surdopedagoga są: umiejętność uczenia, które rozwija myślenie u uczniów, postawa przyjacielska, a w związku z tym łatwość nawiązywania kontaktu, stosowanie wielu różnorodnych środków dydaktycznych i niesienie pomocy niesłyszącym w kontaktach z ludźmi słyszącymi. Ponadto wyróżniało postawę empatyczną- rozumienie głuchoty, ludzi głuchych i ich kulturę, jak również umiejętność łączenia materiału nauczania z doświadczeniami uczniów.
Biorąc pod uwagę miejsce wyborów w poszczególnych ankietach na plan pierwszy wysunęło się zrozumienie głuchoty, ludzi głuchych i ich kultury. Następnie wyróżniono zachęcanie uczniów do samodzielnego zdobywania wiedzy, dbałość o rozwój języka uczniów oraz nauczanie w odpowiednim tempie tak, aby wszyscy uczniowie rozumieli materiał nauczania.
Stwierdzić należy, że ankietowani obok przygotowania merytorycznego, które jest niezbędne do rzetelnej i odpowiedzialnej pracy, wymieniali najczęściej talent pedagogiczny i co, najważniejsze, postawę empatyczną względem powierzonych sobie uczniów. Jest ona niezbędna do tego, aby nawiązać dobry kontakt z dziećmi i młodzieżą, wejść w ich życie i pozytywnie kształtować. Najpierw bowiem buduje się zaufanie, a następnie oddziaływuje dydaktycznie. W przypadku dzieci z uszkodzonym słuchem duży nacisk kładzie się na czynności rewalidacyjne, co wymaga talentu i ogromnego zaangażowania.

ZAKOŃCZENIE

Lektura literatury naukowej, przeprowadzona ankieta, obserwacja pracy nauczycieli wychowawców w szkole i w internacie Ośrodka Szkolno- Wychowawczego dla Dzieci i Młodzieży Niesłyszącej i Słabo Słyszącej w Lublinie oraz własna praktyka pedagogiczna pozwoliła na skonstruowanie postawy efektywnego surdopedagoga.
Wszystkie cechy podane w ankiecie są bardziej lub mniej ważne w postawie surdopedagoga (z wyjątkiem spacerowania po klasie w czasie prowadzenia lekcji).
Surdopedagog jest człowiekiem o wielkiej kulturze ducha, umysłu i serca. Posiada samozaparcie na drodze samorozwoju
i samokształcenia, oraz ofiarnie poświęca się dla dobra tych, których otrzymał pod swoją opiekę. Jest gotowy na pracę „w nadgodzinach”, jeśli wymaga tego zaistniała sytuacja. Odznacza się pogodą ducha i poczuciem humoru. Umie rozładować zaistniałe sytuacje konfliktowe i związane z tym napięcie emocjonalne. Okazuje szacunek innym przez swoją punktualność i prawdomówność. Potrafi przystosować się do innych ludzi i do zaistniałych sytuacji.
Nauczyciel wychowawca dzieci i młodzieży niesłyszącej jest przyjacielem swojego wychowanka. To człowiek, który wchodząc w kontakt z dzieckiem niesłyszącym szanuje, akceptuje je takim, jakim jest, z jego ułomnościami. Zna jego plusy i minusy, mocne i słabe strony. Łatwo nawiązuje kontakt, potrafi zbliżyć się do niego, zdobyć jego zaufanie, stworzyć poczucie bezpieczeństwa, ukształtować pozytywną atmosferę wzajemnych kontaktów. Pragnie, aby stawał się coraz bardziej człowiekiem. Dba o jego rozwój ogólnoludzki. Lubi go uczyć i przebywać z nim na co dzień. Potrafi mobilizować go do aktywności, pracy zespołowej. Pomaga, jeśli zachodzi taka potrzeba, w kontaktach
z ludźmi słyszącymi. Jest tak jakby jego „promotorem”: stara się, aby jak najlepiej zaistniał w ich środowisku.
Jest na tyle kompetentny, aby dokładnie poznać całą historię choroby dziecka, wydać dobrą diagnozę, i wyznaczyć, zgodnie z zasadą indywidualizacji, kierunek procesów rewalidacyjnych, a potem konsekwentnie i systematycznie je realizować.
Jest fachowcem w swojej dziedzinie wiedzy i stale poszerza swoje wiadomości i umiejętności. Potrafi przekazać wiedzę tak, by uczeń jak najwięcej zrozumiał i zapamiętał. Prowadzi ciekawe lekcje, bazuje na doświadczeniach ucznia, posługuje się wieloma pomocami dydaktycznymi, jest komunikatywny, tzn. mówi wyraźnie całym sobą: mową, gestami, mimiką twarzy i ciała. Jest dobrze zorganizowany: podczas zajęć panuje nad wszystkimi elementami, które się na nie składają.
Problem „Co to znaczy być efektywnym surdopedagogiem?” pozostaje wciąż otwarty. Jego historię wciąż pisze życie poprzez pracę tych, którzy mają do czynienia z wychowywaniem i kształceniem dzieci i młodzieży niesłyszącej i słabo słyszącej. Ich sumieniom i sercom należy pozostawić odpowiedź na to pytanie.
Sama również każdego dnia muszę odpowiadać sobie na pytanie: „Co zrobić, aby moja praca przynosiła jak najlepsze rezultaty?”



BIBLIOGRAFIA

1. Barlow D., The Teachers’ Lounge, Education Digest, 4, 1992;
2. Bohucki J., Osobowość nauczyciela w świadomości młodzieży, Wyd. Śląsk, Katowice 1965;
3. Borzyszkowska H., Osobowość pedagoga specjalnego [w:] Szkoła Specjalna, 1, 1983;
4. Grzegorzewska M., Listy do młodego nauczyciela, Warszawa 1957, 58, 59, 61;
5. Grzegorzewska M., Z notatek o nauczycielu wychowawcy, Szkoła Specjalna, 3, 1957;
6. Grzegorzewska M., Znaczenie wychowawcze osobowości n-la, Chowanna, 9, 1938;
7. Hoffmann B., Surdopedagogika. Zarys problematyki, PWN, Warszawa 1987;
8. Janowska J., Postawy nauczyciela warunkiem sukcesu pracy wychowawczej [w:] Łobocki M. (red.) Praca wychowawcza
z dziećmi i młodzieżą, Wyd. UMCS, Lublin 1998;
9. Kreutz M., Osobowość nauczyciela wychowawcy, Książka i Wiedza, Warszawa 1947
10.Lechowska J., Znaczenie postaw zawodowych nauczycieli szkół specjalnych w procesie rewalidacji uczniów upośledzonych umysłowo; Nie publikowana praca doktorska, UMCS, Lublin 1981;
11.Lipkowski O., Osobowość pedagoga specjalnego, Szkoła
Specjalna, 5, 1992;
12.Mądrzycki T., Postawy jako składnik osobowości, Przegląd
Psychologiczny, 8, 1964;
13.Okoń W., Słownik pedagogiczny, PWN, Warszawa 1975;
14.Olszak A., Psychopedagogiczne kompetencje nauczycieli szkół specjalnych, Wyd. UMCS, Lublin 2001;
15.Oszmiańczuk J., Niektóre cechy osobowości nauczycieli i ich postawa wobec zawodu, Zeszyty Naukowe UG, 2, 1981;
16.Pańczyk J., Osobowość pedagogów specjalnych [w:] Dykcik Wł. (red.), Pedagogika specjalna, UAM, Poznań 2001;
17.Reykowski J., Motywacja, postawy prospołeczne a osobowość, PWN, Warszawa 1986;
18.Sękowska Z.(red.), Przygotowanie pedagogów specjalnych do nowych form kształcenia dzieci niepełnosprawnych, UMCS, Lublin 1995;
19.Szczepankowski B., Wyrównywanie szans osób niesłyszących.
Optymalizacja komunikacji językowej, WSRP, Siedlce 1998;
20.Szerląg A., Walory osobowościowe nauczycieli problemem ciągle aktualnym, Nowa Szkoła, 7- 8, 1983;
21.Szyszko- Bohusz A., Osobowość współczesnego nauczyciela,
22.Tomasik E., Osobowość nauczyciela w aspekcie pedeutologii i deontologii [w:] Żabczyńska E. (red.), Maria Grzegorzewska - pedagog w służbie dzieci niepełnosprawnych, WSPS im. Marii Grzegorzewskiej, Warszawa 1985;
23.Wasilewska M., Efektywny surdopedagog, Nie publikowana praca zaliczeniowa z surdopedagogiki, Lublin 2005;
24.Wojciechowski Z., Francuska koncepcja wychowawcy specjalnego w ujęciu Guy Vattier, Referat wygłoszony na konferencji naukowej, Lublin 1994;
25..Zaborowski Z., Osobowość podnosząca- co to znaczy, Głos
Nauczycielski,44, 1975.

Wyświetleń: 3482