Autor: Halina Nowicka
WYKORZYSTANIE ILUSTRACJI
W KSZTAŁTOWANIU KOMPETENCJI JĘZYKOWEJ I PRZYRODNICZEJ
W EDUKACJI WCZESNOSZKOLNEJ

Funkcje ilustracji w rozwijaniu kompetencji.
Kierując się zasadą poglądowości nauczyciel stara się by uczeń w czasie zajęć mógł skojarzyć sobie nowe pojęcia i sformułowania myśli z odpowiednim obrazem, ponieważ to czego nie odczuliśmy za pomocą zmysłów nie może dotrzeć do naszej świadomości.
Obok oglądanego w naturze przedmiotu lub zjawiska, obok modelu, planszy lub filmu ilustracja jest ważnym środkiem do zobrazowania opracowywanego tematu. Podobnie jak słowo jest środkiem służącym do wypowiadania się. Powinien posługiwać się nim zarówno nauczyciel jak i uczeń.
Najlepszą ilustrację stanowi sama przyroda. Jednak przedstawienie uczniowi w czasie zajęć całej różnorodności zjawisk naturalnych przekracza nasze możliwości. Mimo, że organizujemy wycieczki w teren, dajemy dziecku dotknąć przedmiotu, przynosimy okazy jest to nikłym fragmentem rzeczywistości. W dużej mierze z większością zjawisk musimy zapoznać dziecko za pomocą obrazu, modelu, filmu, fotografii albo ilustracji.
W tej sytuacji rodzi się pytanie: jaka powinna być ilustracja?
Każda ilustracja powinna być dla dziecka atrakcyjna, przyciągająca, interesująca. Musi uczyć i bawić, dążyć do prostoty i jasności, przekazywać rzetelną wiedzę o świecie w sposób przyjemny i efektowny. Zadaniem ilustracji nie jest fotograficzne odzwierciedlenie rzeczywistości, lecz jej interpretowanie, wydobywanie czy nadawanie znaczeń emocjonalnych, intelektualnych, estetycznych, twórcze przekształcenie widzianego świata.
Wreszcie ilustracja musi być oszczędna i lapidarna – jak dobry tekst i musi być zrozumiała dla dzieci, by poruszyć fantazję, zachęcić do poszukiwań, zmuszać do zastanowienia się.
Dzieci wolą obrazki realistyczne, kolorowe o wyraźnie odgraniczonych formach, nawiązujące tematem do ich zainteresowań, zasobu wiadomości i poziomu intelektualnego.
Rodzaje ilustracji wykorzystywanych w pracy z uczniem:
• rysunki
• komiksy
• karykatury
• kolaże
• mapy
• zdjęcia
• reprodukcje
• rysunek nauczyciela, dziecka
• ilustrowane rebusy itp.
Zadania ilustracji:
- aktywizowanie uprzedniej wiedzy ucznia
- wyjaśnianie
- uzupełnianie
- komentowanie
- zastępowanie skomplikowanych instrukcji i opisów
- informowanie o realiach życia – wyglądzie osób, ich otoczeniu, sposobie spędzania wolnego czasu, zainteresowaniach itp.
- oddziaływanie na emocje: bawią, śmieszą, intrygują, smucą, poruszają, wywołują sprzeciw
- rozwijanie wyobraźni
- kształtowanie wrażliwości estetycznej
- uczą o rodzaju form plastycznych itp.
W pracy dydaktycznej edukacji wczesnoszkolnej materiał słowny często jest wspomagany ilustracjami. Obecnie podręczniki i karty pracy są dość bogato ilustrowane. Wiadomo, że tego rodzaju wsparcie treści słownych ilustrującymi je obrazami nie jest bez znaczenia dla procesów pamięci: dobra i umiejętnie eksponowana ilustracja wpływa na ogół podwyższająco na uzyskiwane efekty. Ilustracja ułatwia zrozumienie tekstu, czyniąc jego odbiór bardziej prawidłowym, oraz sprawia, że utrwalają się w pamięci poza opisami słownymi ich odpowiedniki obrazowe. Zwiększając zakres tego, co zostaje utrwalone, bardzo często ukierunkowuje odbiór treści słownych i ich zapamiętanie.
Pozytywną rolę odgrywają ilustracje w stosunku do tekstu, gdy podporządkowane są strukturze tekstu, dotyczące treści ważnych. Sprzyjają przedstawienia schematyczne. Jeżeli ilustracje nie są podporządkowane strukturze tekstu, wtedy bardziej korzystne okazują się obrazy realistyczne. Duże znaczenie ma ilustracja jeśli odnosi się do jednego z dwu wątków zawartych w tekście. Korzystnie jest też łączne działanie treści obrazowych i słownych. W przypadku materiału spoza kręgu własnych doświadczeń ucznia ilustracja ma większy wpływ niż wtedy, gdy dziecko „ma już takie doświadczenia. Na podwyższenie efektu słowno - obrazowego wpływa aktywność uczącej się osoby.
Dobrze dzieje się jeśli nauczyciel ma możliwość przedstawienia rzeczywistości na kilka sposobów. Opracowując tematykę np. „wiosenną” nie odwołuje się cagle do jednej ilustracji, ale przedstawia ją w różnych sytuacjach (mam na uwadze ilustracje, pomijając jeszcze inne możliwości przedstawiania tego tematu: wycieczka, film, eksponaty, itp.).
Unikniemy w ten sposób zakodowania jedynego obrazu tej rzeczywistości, a umożliwimy dziecku różnorakie spojrzenie na jeden temat.

Sposoby wykorzystania ilustracji

Metody stosowania pomocy dydaktycznych są bardzo różnorodne, zależą przede wszystkim od roli jaką mają spełnić, oraz od treści i formy w jakiej zostały przedstawione. Nie ograniczają się tylko do wypełnienia swojej roli w realizacji zasady poglądowości, ich funkcją nie jest tylko ilustrowanie podawanej dzieciom wiedzy, ale służyć mają przede wszystkim uaktywnianiu dzieci, zwiększaniu działalności spostrzeżeniowej, wyobrażeniowej, myślowej, mają pobudzać do dokładnego obserwowania, analizowania, zestawienia elementów, sprawdzania, wypowiadania itp.

1. Omawianie ilustracji
Omawiając z dziećmi ilustrację wdrażamy je do zdobywania umiejętności obserwowania, wyrabiamy spostrzegawczość i sprzyjamy rozwojowi uwagi dowolnej.
Analizując ilustrację staramy się doprowadzić dzieci do zrozumienia jej treści, a w gruncie rzeczy realizujemy założony cel jakiemu ma służyć wykorzystany materiał edukacyjny.
Ilustracje, obrazy, które przez swoją nieruchomość pozwalają dziecku dłużej i dokładniej przyglądać się, a zaobserwowane postacie i sytuacje stają się często czynnikiem aktywizującym procesy poznawcze i zachęcającym do wypowiedzi.
Rolą nauczyciela w omawianiu jest tak pokierować dzieckiem, aby wypowiedzi jego były dłuższe, przemyślane. Dziecko nie powinno poprzestawać na wyliczaniu przedmiotów przedstawionych na obrazku, ale domyślić się akcji.
Pytanie:
Co widzisz na tej ilustracji?
Spowoduje, że dziecko będzie wymieniało tylko elementy.
Pożądane są pytania typu:
Co tu się dzieje?
Dlaczego tak się dzieje?
O co tu chodzi?
Co nastąpi?
Spowodują one, że dziecko jest niejako zmuszone do formułowania dłuższych wypowiedzi, odwołują się do własnych doświadczeń i wiadomości. Przy tej okazji wdrażamy dzieci do krytycyzmu. Muszą one zdawać sobie sprawę, co wiedzą na pewno, a czego się tylko domyślają.
Kierując wypowiedziami uczniów staramy się unikać zbytniego odbiegania od treści obrazka.
Przykład: ilustracja przedstawiająca „sad wiosną”
Jeżeli chcemy by dzieci wypowiadały się na temat: Jakie zmiany nastąpiły w wyglądzie sadu wiosną? Ilustracje powinny przedstawiać sad, w którym widać kwitnie drzew, soczystą zieleń, ruch w świecie zwierząt, ule itp.
Z kolei jeśli realizujemy tematykę związaną z pracami pielęgnacyjnymi w sadzie wiosną, korzystne będzie przedstawienie ilustracji pokazującej czynności wykonywane o tej porze roku (cięcie prześwietlające drzew i krzewów owocowych, formowanie koron drzew, opryski ochronne, rozgarnianie kopczyków wokół młodych drzew, sadzenie młodych drzewek
i krzewów, bielenie drzew itp.)
Przy omawianiu treści takich ilustracji dzieci uczą się poprawnego budowania zdań, wyrażania własnych spostrzeżeń, dzielenia się swoimi doświadczeniami. Mają możliwość wykazania się swoją wiedzą z zakresu kompetencji przyrodniczych oraz poszerzenia jej bądź utrwalenia: nazwy drzew i krzewów owocowych, budowa drzewa i krzewu, rozpoznawanie gatunków po kolorze kwiatów i kształcie korony, nazwy zwierząt żyjących w sadach (sprzymierzeńcy i szkodniki sadów), czynności wykonywane na wiosnę przez sadowników, ochrona roślin, narzędzia itp.

2. Dobieranie podpisów do obrazków
W zabiegach polegających na dobieraniu podpisów do ilustracji możemy zastosować całą gamę ćwiczeń kształtujących zarówno kompetencje językową jak i przyrodniczą.
Po czynnościach obserwacyjnych i omówieniu obrazków dzieci powinny przystąpić do odczytania przygotowanych podpisów. Mogą to być rozsypanki wyrazowe, sylabowe lub zdaniowe. Należy jednak pamiętać, że w zespole klasowym znajdują się dzieci o różnym stopniu opanowania umiejętności czytania. Dlatego staramy się by składanie podpisów nie nastręczało dużych kłopotów.
Przykład: ilustracja przedstawiająca „sad wiosną”.
• Podpisy przygotowane na paskach papieru różnego koloru, pocięte na odpowiednie
części. Dzieci układają zdania i dobierają odpowiedni podpis np.:

prace I w I Wiosenne I sadzie. I zielony
książkę. I ciekawą I Czytam I czerwony

• Na paskach papieru z jednej strony napisane są nazwy drzew i krzewów owocowych.
Po ułożeniu ich w kolejności alfabetycznej i odwróceniu na drugą stronę uzyskamy odpowiedni podpis:

porzeczka I jabłoń I agrest I grusza I
sadzie. I w I Wiosenne I prace I
• Z grupy podanych wyrazów uczniowie podkreślają rzeczowniki, a ich pierwsze litery tworzą podpis do ilustracji

z i e 1 o n e
s e k a t o r
m a 1 u j e
a g r e s t SAD
r ó ż o w e
d r z e w o
p r z y c i n a

Podane przeze mnie przykłady są zaledwie cząstką możliwości ćwiczeń w dobieraniu podpisów do ilustracji, ale jak widać dają możliwość rozwijania spostrzegawczości, doskonalą technikę czytania, utrwalają nazwy roślin, doskonalą rozpoznawanie części mowy, układ liter w alfabecie. Mogą też wystąpić tu ćwiczenia ortograficzne, itp.


3. Dobieranie fragmentów tekstu do ilustracji.
Realizując te formę należy wiedzieć, że może być wykorzystywana wyłącznie w tekstach ilustrowanych.
W zależności od tego jaką rolę chcemy wyznaczyć ilustracji w procesie opracowywania danego tekstu, wykorzystujemy ją w różny sposób i w różnym miejscu.
Wyszukiwanie w tekście urywków związanych z zamieszczoną ilustracją jest dobrym sposobem ćwiczącym umiejętność czytania zarówno głośnego jak i cichego, pozwała też dziecku zrozumienie tekstu.
Przykłady:
• W zajęciach poświęconych omawianiu tekstu z użyciem ilustracji na początku
nauczyciel łub uczniowie czytają tekst utworu. Następnie wyjaśniamy niezrozumiałe wyrazy
i zwroty tam występujące. Dopiero potem przystępujemy do zestawienia treści tekstu
z ilustracją.
• Przed przystąpieniem do zestawienia treści czytanki z ilustracją nauczyciel
poleca dzieciom przyjrzeć się ilustracji, a dalej daje im możliwość swobodnych wypowiedzi na jej temat.
• Innym razem przed omawianiem i porównywaniem ilustracji z tekstem
sprawdzamy ogólny poziom jego zrozumienia przez uczniów. Ma to miejsce wówczas gdy polecamy dzieciom wyszukiwanie i odczytywanie fragmentów dotyczących bądź to poszczególnych ilustracji, bądź postaci, albo też niektórych tylko sytuacji.

4. Nadawanie tytułów obrazkom lub historyjkom obrazkowym.
Omawiając ilustracje lub ich cykl staramy się aby dzieci mogły sprecyzować i nazwać główną myśl, przesłankę jaką daje obrazek.
Jest to doskonałe ćwiczenie rozwijające umiejętność budowania i zapisywania zdań poprawnych pod względem gramatycznym i ortograficznym. Poprzez nadawanie tytułów obrazkom wdrażamy uczniów do zwięzłego ujmowania ich treści oraz przygotowujemy je do układania planu. Początkowo staramy się aby zdania były oznajmujące, krótkie. Potem, jeśli dziecko nabędzie umiejętności w tym zakresie, możemy opracować je w formie równoważników zdania.
Przykład:
Dzieci omawiają ilustrację przedstawiającą zajęcia ludzi w ogrodzie. Wymieniają poszczególne czynności, uzasadniają czemu one służą, jakie korzyści dają. Końcowym zadaniem jest nadanie tytułu, np. „Pracujemy w ogrodzie.; Obsiewamy grządki kwiatowe.” itp. Jeśli chcemy by nadały tytuły w formie równoważników zdań, powinny umieć zmieniać czasowniki na rzeczowniki (pracujemy - praca, obsiewamy - obsiewanie). Wtedy tytuły mogą brzmieć: „Praca w ogrodzie”, „Obsiewanie grządek kwiatowych” itp.
W takich przypadkach uczniowie oprócz nabywania kompetencji przyrodniczych utrwalają także części mowy, ćwiczą ortografię, poprawną budowę zdań itd.


5. Uzupełnianie cyklów obrazków.
Uzupełnianie serii obrazków zawierających łuki na początku, w środku lub na końcu jest szczególnie cennym zabiegiem kształcącym logiczne myślenie.
Taki materiał edukacyjny przez samą swoją budowę skłania dzieci do przewidywania
i formułowania wypowiedzi równocześnie z uzasadnieniem. Przewidywanie pewnej sytuacji, zdarzenia, którego brakuje w całości historyjki pobudza dziecko do twórczości, rozwija fantazję i wymaga pomysłów, niejako zmusza do myślenia.
Jest to cenne ćwiczenie, które możemy wykorzystać w opowiadaniu. Istotą tej formy wypowiedzi (słownej lub pisemnej) jest akcja, czyli ciąg wydarzeń, czynności następujących po sobie w pewnej kolejności, związanych ze sobą stosunkiem przyczynowo - skutkowym. Zatem opowiadając cykl obrazków, historyjkę obrazkową z luką dziecko powinno zauważyć, że brakuje tam obrazka, który nada logiczną całość.
Przykład:
Cykl obrazków do czytanki „Malowany ul” - brak zakończenia.
Uczniowie układają kolejne obrazki i opowiadają przygodę pszczółki:
„Pewnego wiosennego dnia pszczółka Bze-Bze wyleciała z ula do sadu by zbierać nektar
z kwiatów. Po drodze spotkała malarza malującego wiosenną przyrodę. Pszczółce bardzo się to spodobało, sfrunęła na paletę z farbami, zabrała jej troszeczkę i wróciła do ula. Zajęła się malowaniem jego ścian. Pozostałe pszczoły poskarżyły królowej, że Bze-Bze nie znosi nektaru do ula, tylko zajmuje się zbędnym zajęciem. Królowa zakazała pszczółce wychodzić z ula. Zimą wszyscy się nudzili, królowa też. Jednak pewnego razu w czasie spaceru po ulu zauważyła piękną wiosenną łąkę. Wezwała Bze-Bze do siebie, pochwaliła ją za obraz
i poprosiła o jeden do komnaty królewskiej.”
Zadaniem uczniów jest skomponowanie zakończenia, dorysowanie obrazka, zatytułowanie go, bądź dopisanie odpowiedzi na pytanie: Co namalowała pszczółka na obrazie przeznaczonym dla królowej?

Innym przykładem uzupełniania cyklu obrazków mogą być kolejne obrazki przedstawiające kolejne fazy rozwoju rośliny. Zadaniem dzieci może być odgadnięcie jakiej części brakuje
i uzasadnienie swojej wypowiedzi.

6. Porównywanie kilku obrazków przedstawiających strony lub fazy tego samego
zjawiska.
Forma ta głównie ćwiczy spostrzegawczość, umiejętność rozróżniania i dokładnego identyfikowania obrazków. Dziecko powinno dostrzec, że pewne rzeczy i zjawiska można przedstawić w różnych wersjach. Wyzwala się u niego aktywność poznawcza, jeżeli będzie miało możliwość jednoczesnej analizy dwóch obrazków, z których jeden może przedstawiać plan ogólny przedmiotu, bądź jego obraz całościowy, a drugi występujące w nim szczegóły, np.: roślina i jej owoc, kaczka i noga kaczki.
Porównywanie obrazków, wdraża do analizy, ułatwia wyodrębnianie cech istotnych, charakterystycznych dla danego przedmiotu. Porównując obrazy na zasadzie kontrastu uczeń łatwiej dostrzega nawet delikatne różnice między przedmiotami taj samej klasy.
Opracowując z dziećmi tematykę pór roku np. „wiosnę” ilustracje mogą pokazywać ją
w ogrodzie, w sadzie, na polu itp. Każda z nich odwołuje się do różnych środowisk, ale jej nadrzędną myślą przewodnią będzie sytuacja co dzieje się wiosną, zmiany zachodzące
w przyrodzie, budzenie do życia.
Innym przykładem mogą być ilustracje sadu w czterech porach roku - rozpoznawanie drzew. Uczniowie obserwują obrazy i omawiają sposoby rozpoznawania gatunków drzew
i krzewów owocowych:
- wiosną — według koloru i kształtu kwiatów, kształtu korony, czasu kwitnienia;
- latem — wg kształtu i koloru liści, owocu oraz kształtu korony;
- jesienią — wg kształtu, koloru liści, owoców
- zimą — wg kształtu korony, wyglądu gałęzi (kolce na agreście, pączki kwiatowe
i liściowe)

7. Ilustrowanie treści czytanki wytworami plastycznymi uczniów.
Ilustrować można wszystkie formy literackie tekstów (pisanych prozą lub wierszem).
Przedstawianie utworów tekstowych wytworami plastycznymi uczniów: rysunkiem, wycinankami, ulepiankami, itp. Poprzedzamy czytaniem danego utworu i kontrolą poziomu rozumienia treści całego tekstu lub innymi czynnościami o charakterze poznawczym
i wychowawczym.
Ilustrowanie przeczytanego tekstu w dowolnej technice plastycznej jest to syntetyzujący sposób opracowywania tekstu. Jest połączeniem czynności werbalnych z działaniem i ma na celu urozmaicenie zajęć edukacyjnych, a także ułatwienie wypowiedzi uczniom mającym pewne kłopoty w słownym przekazywaniu swoich myśli i wiadomości. Dziecko ma również możliwość przekazania swoich doznań uczuciowych. Ilustrowanie danego tekstu wymaga od ucznia dużego wysiłku myślenia analitycznego (musi tekst rozłożyć na elementy i wybrać fragment treści stanowiącej określoną całość)
Dzieciom wprawionym w ilustrowaniu tekstu możemy podawać temat ogólny, innym wyraźnie określamy zadanie do wykonania np.:
„Narysuj pszczółkę malującą obraz dla swojej królowej”. „ „Sad wiosną”„ itp.


Zakończenie
Nauczanie i wychowanie w zintegrowanej edukacji wczesnoszkolnej ukierunkowane jest na wspomaganie wszechstronnego i harmonijnego rozwoju dziecka, tak by było przygotowane do życia w zgodzie z ludźmi, przyrodą i samym sobą na miarę swoich możliwości.
Nierozerwalnie wiąże się to z kształtowaniem aktywności językowej ucznia.
W szkole mały człowiek doskonali i wzbogaca swój język przez specjalne ćwiczenia
w mówieniu i pisaniu. Pozwalają one bardziej świadomie konstruować różnorodne wypowiedzi.
Język umożliwia wyrażanie nie tylko myśli, ale również emocji, uczuć, czyli stosunku człowieka do przedmiotów, zjawisk i ludzi lub też samego siebie. Jest więc ważnym środkiem ekspresji psychicznych. To, co dziecko czuje, przeżywa, co go interesuje uzewnętrznia w działaniu, zabawie, pracach artystycznych a przede wszystkim w wypowiedzi językowej.
Wyrażanie myśli w słowach jest dla dziecka często wynikiem bardzo złożonej i trudnej pracy. Częste operowanie słowem na zajęciach edukacyjnych wymaga doskonalenia obserwowania osób, zjawisk i faktów, zbierania i zapamiętywania wielu informacji, wzbogaca wyobraźnię, usprawnia i precyzuje myślenie.
Wykorzystanie ilustracji w dużym stopniu sprzyja rozwijaniu kompetencji językowych
i przyrodniczych. Jest jednym ze sposobów poznawania środowiska przyrodniczego, społecznego i kulturowego, ale nie jedynym.
Najlepszą ilustracją jest sama przyroda, której nie jest w stanie zastąpić żaden film, model, ilustracja czy inne środki dydaktyczne. Dlatego decydując się na jej wybór musimy wiedzieć, co w danym zajęciu chcemy przybliżyć dziecku, czy w pełni przysłuży się w osiągnięciu zakładanym celom, czy spełnia warunki dobrej ilustracji.
Lepiej wykorzystać jedną dobrą ilustrację niż kilka „ozdobników”, które nic nie wnoszą, niczego nie uczą a czasami rozpraszają uwagę dziecka, psują smak estetyczny, zniekształcają widzenie świata. Dotyczy to zarówno samodzielnych obrazów jak i tych zawartych w podręcznikach, ćwiczeniach czy kartach pracy.

Literatura

• Bajer S. Dylak S. Leitgeber J. „Zastosowanie rysunku dydaktycznego
w procesie nauczania - uczenia się.” Oświata i wychowanie 1984 Nr 5
• Red Cienkowski W. Wyrazy trudne ważne i ciekawe. Leksykon młodego czytelnika. Warszawa 1989, WP.
• Hanisz J. Program wczesnoszkolnej zintegrowanej edukacji XXI wieku klasy I-III Warszawa 1999, WSiP
• Jaczewski, A. Korczak, Z. Popieralska A., Rozwój i zdrowie ucznia, Warszawa 1975, WSiP
• Kobiela E. O wartościach ilustracji w lekturach klas niższych i możliwościach percepcyjnych dzieci. Życie Szkoły 1987 Nr 4
• Kujawiński J. Rozwijanie aktywności twórczej uczniów klas początkowych Warszawa 1990, WSiP
• Red. Maćkowiak A., Wołoszyn S. Metodyka pierwszych lat nauczania Warszawa 1959 Wspólna Sprawa Wydawnictwa Oświatowe
• Radwiłowiczowa M. Morawska Z. Metodyka nauczania początkowego. Warszawa 1990 WSiP
• Schürer E. Richter W. Rysunek na tablicy. Warszawa. 1959 PZWS
• Strelau J. Jurkowski A. Putkiewicz Z. Podstawy psychologii dla nauczycieli. Warszawa 1981 PWN
• Włodarski Z. Co i dlaczego pamiętamy. Warszawa 1971 „Nasza Księgarnia”
• Włodarski Z. Odbiór treści w procesie uczenia się Warszawa 1985 PWN

Wyświetleń: 2449