KONFLIKT POLSKO - CZECHOSŁOWACKI O ŚLĄSK CIESZYŃSKI W LATACH 1918 - 1920

Śląsk Cieszyński, do 1918 roku część Austro - Węgier, był W okresie międzywojennym jedną z przyczyn uniemożliwiających zawarcie normalnych stosunków między Polską i Czechosłowacją. Obszar ten, bardzo dobrze uprzemysłowiony (kopalnie węgla kamiennego, huty), zamieszkiwali Niemcy, Polacy i Czesi. Spory polsko – czeskie ucichły w okresie Wielkiej Wojny, chociaż były różnice zdań co do opowiedzenia się po stronie Ententy (Czesi) lub Austrii (Polacy). Inną sporna kwestią była sprawa przynależności Śląska. Czesi, Edward Benes i Tomasz Garrigue Masaryk, opowiadali się za włączeniem całości Księstwa Cieszyńskiego do swojego państwa. Polacy również zgłaszali pretensje do tego obszaru, co było szczególnie widoczne w memorandum złożonym w marcu 1917r. przez Romana Dmowskiego na ręce Arthura J. Balfoura. Polityk polski w dokumencie tym postulował oddanie Polsce połowy Śląska, powołując się na racje gospodarcze, narodowe i historyczne. Z kolei działania dyplomatyczne Czechów doprowadziły do podpisania 28 września 1918 r. umowy z Francją, na mocy której Paryż udzielał Pradze gwarancji w jej staraniach terytorialnych.

Rozkład i upadek monarchii Habsburgów stworzył warunki dla tworzenia się przedstawicielstw narodowych, w tym dla Polaków i Czechów. 19 października 1918 roku powstała polska Rada Narodowa Księstwa Cieszyńskiego, na czele której stanęli: ks. Józef Londzin, Tadeusz Reger i Jan Michejda.
30 października Rada ogłosiła Manifest, w którym dała do zrozumienia, że jest najwyższym organem władzy państwowej na terytorium cieszyńskim i z tej racji mają się jej podporządkować organizacje polskie, czeskie i niemieckie. Czesi również powołali do życia swoje przedstawicielstwo narodowe - 20 października 1918 r., w Polskiej Ostrawie powstał Zemsky Narodni Vybor pro Slezsko, który próbował przejąć władzę na całym obszarze Śląska (29 i 31 października). Przygotowania do opanowania Księstwa Cieszyńskiego podjęli również Niemcy, którzy zaplanowali na 1 listopada 1918 r. zamach. W tej sytuacji Rada Narodowa podjęła decyzję o zbrojnym przejęciu tego terytorium, które miało odbyć się w nocy z 31 X na 1 XI. Sytuacja na interesującym nas terytorium stawała się bardzo niebezpieczna – mogło dojść do otwartego konfliktu między Polakami, Czechami i Niemcami. W takich okolicznościach Czesi wystąpili do Polaków z propozycją rozmów, których celem miał być podział Śląska. Rokowania przyniosły podpisanie 5 XI 1918 r. umowy, która - mimo że tymczasowa – mogła dać podstawę do unormowania stosunków między rodzącymi się państwami. W dokumencie tym zapisano podział Śląska Cieszyńskiego między Polaków i Czechów według zasady etnicznej. Położono również nacisk na ochronę interesów mniejszości narodowych na tym obszarze. W umowie podkreślono, że ostateczna delimitacja należeć będzie do rządów Polski i Czechosłowacji. Ustalenia te zostały oprotestowana przez rząd czechosłowacki już 12 XI, co wzbudziło oburzenie w Warszawie.

28 XI 1919 r. ogłoszono w Polsce wybory do Sejmu Ustawodawczego. Wśród terenów objętych głosowaniem były: Śląsk Cieszyński, Spisz i Orawa. Wyznaczenie terminu i opublikowanie spisu okręgów wyborczych, dało Pradze pretekst do zerwania umowy z 5 XI i rozpoczęcia w Europie ataku propagandowego przeciwko Polakom, oskarżając ich o przygotowania do ataku wojskowego na powiat frydecki. Tymczasem to Czesi koncentrowali siły wojskowe przeciwko Polsce, o czym już w połowie grudnia 1918 r. donosili polscy wysłannicy na rozmowy pokojowe z rządem praskim. Dyplomaci zwracali uwagę Warszawie, że atak czeski jest nieunikniony. Tak też się stało. 23 stycznia 1919 r. oddziały czechosłowackie przekroczyły linię demarkacyjną z 5 XI 1918 r. Plan ataku na Polskę opracowany był przez mjr. Blehala, gen. Luigi Piccioni, ppłk. Josefa Sznejdarka oraz płk. Armanda Phillipe’a . Sznejdarek i Phillipe dowodzili oddziałami armii czechosłowackiej, która w sile 14 – 16 tys. żołnierzy zaatakowała oddziały polskie. Dowódca Polaków, płk Franciszek Latinik, miał do dyspozycji 11 kompanii piechoty(1285 karabinów, 18 karabinów maszynowych, 4 działa i 35 szabel) oraz 600 milicjantów. Oprócz małej liczebności, Polacy byli słabo uzbrojeni (brakowało nie tylko amunicji, ale nawet mundurów), artyleria miała za mało odpowiednich celowników, a płk Latinik, co mu zarzucano, nie opracował planów obrony na wypadek ataku Czechów. Już w pierwszych dniach wojny Czesi zdobyli ważny węzeł kolejowy Bogumin i Zagłębie Karwińskie. Latinik, nie chcąc wydawać walnej bitwy pod Cieszynem, rozkazał wycofać się na linię Wisły, która stała się główna linią polskiej obrony. Po zajęciu bez walki przez armię czechosłowacką Cieszyna (27 I), w dniu następnym (28 I) Sznejdarek wydał rozkaz ataku na pozycje Polaków. W ten sposób rozpoczął się ostatni akt konfliktu, którego kulminacją była bitwa pod Skoczowem w dniu 30 stycznia 1919 r. Przed rozpoczęciem walk wojska polskie otrzymały posiłki z Łodzi, Kielc i Radomia. W wyniku wzmocnień liczebność oddziałów polski wzrosła do 4600 żołnierzy, 133 oficerów i 60 kawalerzystów.

O 7 rano 30 stycznia rozpoczęła się decydująca bitwa, która trwała do godziny 20.00 tegoż dnia. Obie strony nie mogły uzyskać przewagi, której efektem mogło być przełamanie frontu. W tej sytuacji, o 21.30 strona czeska przedstawiła Latinikowi warunki zawieszenia broni: natychmiastowe przerwanie walk, wojska walczące miały pozostać na zajmowanych pozycjach. Dowódca polski przyjął warunki zawieszenia broni, które formalnie podpisano 3 lutego 1919 r. W wyniku ataku czechosłowackiego starty polskie w bitwie pod Skoczowem wyniosły:19 zabitych (w tym 3 oficerów), 82 rannych i 15 wziętych do niewoli. Czesi w całej operacji cieszyńskiej stracili: 37 zabitych (w tym 2 oficerów), 117 rannych, 17 zaginionych.
Równie ważne były skutki polityczne ataku na Śląsk Cieszyński. Problem spornego terytorium trafił pod obrady Konferencji Pokojowej w Paryżu 29 stycznia 1919 r. Mocarstwa powołały Komisję dla Spraw Polskich, na czele której stanął Joseph Noulens. Efektem prac tego ciała było rozdzielenie wojsk polskich i czeskich, wysłanie na sporny teren Komisji Międzysojuszniczej, która miała wypracować projekt podziału Śląska. Dokument ten podpisali Benesz i Dmowski.
Efektem prac grupy Noulensa, był… brak rezultatu. Wszystkie projekty były odrzucane przez strony lub nie podejmowała konkretnych ustaleń sama Rada Najwyższa. Ostatecznie postanowiono o przeprowadzeniu plebiscytu. Utworzono Komisje Plebiscytową z hr. Gustave Manneville na czele, która przejęła władzę na Śląsku Cieszyńskim, Spiszu i Orawie 30 stycznia 1920 r. Na miejsce wojsk polskich i czechosłowackich weszły oddziały alianckie, których zadaniem było rozdzielenie wrogich armii i utrzymanie porządku na tym obszarze. Mimo obecności żołnierzy Ententy i wprowadzenia stanu wyjątkowego, na Śląsku Cieszyńskim doszło do zaostrzenia sytuacji. W tej sytuacji Francja wystąpiła do Warszawy i Pragi z propozycją arbitrażu króla belgijskiego Alberta. Jednak na taki sposób rozwiązania sporu nie zgodziła się strona czechosłowacka, o czym poinformował Konferencję Ambasadorów E. Benesz 20 VI 1920 r. Aliantom nie pozostało więc nic innego, jak powrócić do koncepcji plebiscytu.
W lipcu 1920 roku sytuacja militarno - polityczna Polski stała się krytyczna z uwagi na ofensywę bolszewicką. Nastroje antypolskie wśród społeczeństwa czechosłowackiego były tak wielkie, że w czasie narastającego niebezpieczeństwa rosyjskiego, zdarzały się przypadki zatrzymywania przez Czechosłowację transportów z bronią dla walczącej armii polskiej.

W tej, niekorzystnej dla Rzeczpospolitej, sytuacji odbyła się w Spa konferencja w której, oprócz strony czechosłowackiej i Rady Ambasadorów, uczestniczyła delegacja polska z premierem Stanisławem Grabskim na czele. Premier Grabski podpisał 10 VII 1920 r. zgodę na warunki mocarstw oraz deklarację polsko – czechosłowacką, w której obydwa państwa zgadzały się na przyjęcie decyzji Ententy. 28 lipca 1920 r. Konferencja Ambasadorów ogłosiła postanowienie dotyczące rozstrzygnięcia sporu o Śląsk Cieszyński, Spisz i Orawę. Decyzje Ententy były korzystne dla naszego południowego sąsiada.Czechosłowacja na Śląsku otrzymała 1270 km kw. Z 283 tysiącami mieszkańców (48,6% Polaków, 39,9% Czechów , 11,32% Niemców). Państwo czechosłowackie miało na przyznanym obszarze wszystkie kopalnie węgla oraz linię kolejową Bogumin – Jabłonków. Również na Spiszu i Orawie decyzje Ententy były korzystne dla Czechosłowacji. Polsce przypadło 1012 km kw. i 143 tysiące ludności Śląska Cieszyńskiego (61,12% Polaków, 31,32% Niemców i 1,42% Czechów). Delimitacja granicy polsko – czechosłowackiej na tym obszarze została przeprowadzona na początku sierpnia 1920 r.

Decyzja ze Spa, podjęta w krytycznym dla polskiej państwowości momencie, spowodowała, że stosunki z Czechosłowacją w okresie międzywojennym układały się bardzo źle. Sukces dyplomacji czechosłowackiej w lipcu 1920 r. wywołał przekonanie, że Polsce wyrządzono krzywdę. 1 października 1938 roku, po przyjęciu przez Czechosłowację polskiego ultimatum, na teren Zaolzia, Spiszu, Czadcy i Orawy wkroczyły oddziały Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Śląsk”, dowodzonej przez gen. Władysława Bortnowskiego. Większość społeczeństwa polskiego poparła ten niefortunny (europejska opinia publiczna była przekonana, że Polacy współdziałali z Hitlerem w rozbiorze Czechosłowacji) krok władz polskich.
Ostatecznie po II wojnie światowej, przebieg granicy na Śląsku Cieszyńskim wytyczyła umowa polsko – czechosłowacka podpisana 13 czerwca 1958 roku w Warszawie. Powrócono w niej do stanu sprzed 1 października 1938 roku.

Literatura:
- Dokumenty drukowane, wspomnienia:
Dokumenty z dziejów polskiej polityki zagranicznej 1918 – 1939, t. I 1918 – 1932, przedmowa T. Jędruszczaka, pod red. T. Jędruszczaka i M. Nowak – Kiełbikowej, Warszawa 1989;
Latinik F. K., Walka o Śląsk Cieszyński w 1919 roku, Warszawa 1934;
Marsz za Olzę, wybrał i opracował P. Mitzner, „Karta. Niezależne pismo historyczne” 1992, nr 8, s. 103 – 109;
Monachium 1938. Polskie dokumenty dyplomatyczne, wydali Z. Landau i J. Tomaszewski, Warszawa 1985.
-Monografie, syntezy:
Batowski H., O stosunkach francusko – czechosłowacko –polskich od Wersalu do Locarno, „Wojskowy Przegląd Historyczny” 1964, nr 3, s.360 -366;
Cienciała A. M., Polityka Anglii i Francji w okresie międzywojennym, „Zeszyty Historyczne” (Paryż) 989, z. 89, s. 196 313;
Cybulski B., Rada Narodowa Księstwa Cieszyńskiego (1818 – 1920). Studium historyczno – prawne, Opole 1980;
Pobóg – Malinowski W., Najnowsza historia polityczna Polski 1864 – 1945, t. II okres 1914 – 1939, Gdańsk 1990;
Szklarska – Lohmanowa A., Polsko – czechosłowackie stosunki dyplomatyczne w latach 1918 – 1925, Wrocław – Warszawa – Kraków 1967;
Szymiczek F., Walka o Śląsk Cieszyński w latach 1914 – 1920, Katowice 1938.

Wyświetleń: 14611