Katalog

Joanna Rybarczyk, 2010-06-28
Brzeszcze

Język rosyjski, Artykuły

HOMO SAPIENS - HOMO SOVIETICUS - charakterystyka na podstawie utworu "Psie serce" Michaiła Bułhakowa.

- n +

Joanna Rybarczyk

HOMO SAPIENS - HOMO SOVIETICUS – charakterystyka na podstawie utworu „Psie serce” Michaiła Bułhakowa.

Homo sapiens sapiens - człowiek rozumny właściwy wykształcił się w toku trwającej wiele milionów lat ewolucji około 50- 60 tysięcy lat temu . Od poprzedników różniły go nie tylko cechy fizyczne, głównie aparat ruchu i pojemność mózgu, ale przede wszystkim cały zespół umiejętności intelektualnych, które pozwoliły mu posiąść zdolność do abstrakcyjnego myślenia, umiejętność zapamiętywania i analizowania obserwowanych zjawisk, uczucia wyższe oraz wola pozwalająca na świadome decydowanie o swym postępowaniu. Dzięki tym wszystkim umiejętnościom człowiek stał się świadomym twórcą szeroko rozumianej kultury. Punktem zwrotnym w dziejach ludzkości było zapoczątkowanie rolnictwa co pozwoliło prowadzić osiadły tryb życia i stało się podstawą tworzenia zorganizowanych społeczności- osad, miast i pierwszych organizmów państwowych. Życie ludzi zyskało specyficzną obudowę kulturową w postaci społecznie usankcjonowanych obyczajów, zaleceń, hierarchii wartości, powszechnie akceptowanych norm moralnych u podstaw których leżały pierwsze systemy wierzeń. Wraz z rozwojem duchowym postępował rozwój kultury materialnej, wykształcił się podział pracy i powstały zalążki władzy państwowej. Rozwój wszystkich sfer życia społecznego stał się siłą napędową powstawania bogatej psychiki człowieka a ludzkość wkroczyła na szerokie tory rozwoju coraz doskonalszych form życia społecznego.

Umysł ludzki- cudowny mechanizm dzięki któremu wyodrębniliśmy się ze świata zwierząt- jego możliwości, granice poznania oraz mechanizmy działania- od zarania dziejów jest przedmiotem dociekań ludzi nauki. Pytania o to kim jest człowiek, o istotę i granice człowieczeństwa, idealną formę życia społecznego, miejsce i rolę jednostki w życiu społeczeństw czy dopuszczalne granice wolności od stuleci rozpalają umysły filozofów, polityków, naukowców i zwykłych szarlatanów.
Człowiek pomimo swych intelektualnych zdolności i możliwości na przestrzeni wieków wielokrotnie pozwalał zamykać się w wyznaczonych przez innych ramach, godził się grać napisane dla niego role społeczne. Normy narzucone przez religię, systemy filozoficzne i władzę państwową określały granice wolności, prawa i obowiązki obywateli. Życie społeczne zarówno poprzez podział pracy, jak i podział na rządzących i rządzonych stwarzał rozbudowany system wzajemnych układów i powiązań. W zależności od zakresu władzy skupionej w rękach jednostki i wąskiej grupy jej najbliższych współpracowników wprost proporcjonalnie ograniczano prawa obywatelskie uzasadniając to szeroko rozumianym interesem państwa, systemem religijnym lub doktryną polityczną. W oparciu o takie zasady funkcjonowały wszystkie despotie i monarchie absolutne, jednak ich najpełniejszy obraz przyniosły wielkie totalitaryzmy XX wieku. Dzięki zdobyczom techniki, środkom masowego przekazu i powszechnej edukacji podjęto działania na niespotykaną wcześniej skalę. Szpony władzy państwowej mogły dosięgnąć każdego obywatela i poddać go złożonej obróbce, która miała prowadzić do stworzenia nowego typu człowieka uformowanego przez państwo i dla państwa.

25 października 1917 roku rozpoczął się chyba największy w historii ludzkości eksperyment dokonywany na żywym organizmie. Dowodzeni przez Włodzimierza Lenina bolszewicy przejęli władzę w Rosji i rozpoczęli proces tworzenia idealnego, w ich mniemaniu, państwa oraz wyzwolonego z wyzysku bezklasowego społeczeństwa. „Po raz pierwszy dokonano rewolucji, której celem było nie zawładnięcie maszyną państwową, jak wyrażał się Lenin, ale stworzenie idealnego społeczeństwa, zbudowanie systemu politycznego i społecznego, jakiego ludzkość dotychczas nie znała [...] Po zdobyciu władzy autorzy projektu wiedzieli już, że cel osiągną tylko wówczas, jeśli stworzą nowego człowieka” . Rewolucjoniści podjęli dzieło wcielania w życie opartej na ideologii utopii co przez kolejne dziesięciolecia odcisnęło piętno na życiu milionów istnień ludzkich a szlak ich działania znaczyła krew niewinnych ofiar haniebnego eksperymentu. „Przełom jaki nastąpił po rewolucji październikowej i dojście do władzy bolszewików miały ogromne znaczenie [...] w szeroko pojmowanym wymiarze ogólnoludzkim. Stopniowa degradacja jednostki ludzkiej i dopasowywanie jej do obowiązującego systemu zaowocowały powstaniem istoty, zwanej homo sovieticus [...] Na przestrzeni pięćdziesięciu lat udało się władzy sowieckiej stworzyć od początku nową istotę, uważaną za wyższy typ człowieka rozumnego- człowieka, który żyje w świecie relatywizmu moralnego, gdzie wszystkie wyższe wartości straciły swe ontologiczne znaczenie” . Twórcą pojęcia homo sovieticus był Aleksander Zinowiew , z którego dzieł wyłania się obraz człowieka radzieckiego- produktu ewolucji ideologicznej. „Homo sovieticus Zinowiewa neguje wszelkie wartości duchowe, przedkładając ponad wszystko dobra materialne i ich hierarchię [...], walczy o jedzenie, rozrywkę, wypoczynek, urlop. Aby osiągnąć cel nie cofa się przed brutalnością, obłudą, donosem” . Przytoczone w cytacie cechy nie są jedynymi charakteryzującymi człowieka radzieckiego. Problematyka mechanizmów kształtowania homo sovieticusa i funkcjonowania jednostki systemie komunistycznym znalazła liczne opracowania naukowe do których szczegółowo odwołam się w dalszej części pracy.

Obok opracowań stricte naukowych problematykę zniewolenia jednostki w systemie totalitarnym podejmowali liczni ludzie pióra- Eugeniusz Zamiatin w powieści My i George Orwell w Roku 1984 ukazali groteskową ale groźną zarazem wizję zniewolonego państwa i społeczeństwa.

Niezwykle oryginalną wizję porewolucyjnej rosyjskiej rzeczywistości przedstawił w noweli Psie serce Michał Bułhakow, który w mistrzowski sposób, w krzywym zwierciadle groteski, odbił bolączki i nonsensy życia codziennego w stworzonym przez bolszewików raju na ziemi oraz karykaturalną i przerażającą zarazem wizję jego nowych mieszkańców.

Jednym z głównych bohaterów swego utworu uczynił Bułhakow znakomitego chirurga, transplantologa profesora Prieobrażeńskiego , usiłującego znaleźć klucz do zagadki wiecznej młodości. Przedmiotem eksperymentu profesora stał się bezpański kundel, któremu przeszczepił ludzką przysadkę mózgową w następstwie czego powstała dziwna istota posiadająca cechy wzorcowego niemal homo sovieticusa.

Bułhakow nie przez przypadek nadał procesowi tworzenia nowego człowieka wymiar eksperymentu naukowego, podejmowanego dla szeroko rozumianego dobra ludzkości. „W porewolucyjnych koncepcjach ideologicznych [...] wykorzystane zostały generalne tezy [...] marksistowskiej antropologii filozoficznej. Kontynuując odwieczne marzenia utopistów o stworzeniu nowego człowieka i nowego społeczeństwa [...] sugerowano, iż realizowany jest projekt naukowy” .
Autor noweli nie kryje swojego stosunku do porewolucyjnej rzeczywistości. Pokazuje szerzące się w społeczeństwie: biedę, brak perspektyw, złodziejstwo, pijaństwo i rozwiązłość. Na zasadzie kontrastu homososom przeciwstawia przedstawicieli starego porządku- profesora Prieobrażeńskiego, jego najbliższego współpracownika, zarazem ucznia, doktora Bormentala, Zinę czy Darię Pietrownę opiekujące się domem profesora. To typowi przedstawicieli homo sapiens- pełni kultury, ogłady, reprezentujący miniony ład i harmonię, wypełniający wzorowo powierzone im role społeczne. Nawet kundel Szarik docenia dawny porządek: „...nieboszczyk Włas z Preczystienki. Niezliczonym uratował życie [...] to był naprawdę nie byle kto, nadworny kucharz hrabiów Tołstojów, a nie Rady Racjonalnego Żywienia” .
Profesor żyje godnie, jada wykwintnie, zachwyca się wysoką kulturą. Przeciwstawiony zostaje mu wytwór jego eksperymentu- uczłowieczony kundel Szarikow dziedziczący najgorsze cechy dawcy przeszczepu- lumpa i alkoholika reprezentującego margines społeczny, a zarazem typ nowego człowieka- owoc rewolucji.

Zadanie, które postawili przed sobą bolszewicy nie było łatwe. Rewolucja Październikowa obaliła w Rosji Ancieme Regime. Aby stworzyć nowy porządek i zawładnąć wyobraźnią tłumu należało znaleźć silną podbudowę ideologiczną oraz precyzyjnie dobrać narzędzia umożliwiające realizację postawionych przed sobą celów.

„Oblicze duchowe i ideowe człowieka radzieckiego kształtowały: strach, praca (rozumiana jako kategoria ideologiczna), korupcja, wychowanie, kultura, język. Życie we wszystkich jego objawach i sferach poddane zostało zmasowanemu atakowi ideologicznemu, stwarzano pozory i przekonywano, że ideologia marksistowsko- leninowska ma charakter naukowy” . Ideologia ta nie miała być jednak zrozumiała dla każdego. Państwo poddało szczególnej kontroli system edukacji, którego głównym zadaniem było indoktrynowanie społeczeństwa, wpajanie pewnych ogólnych haseł bez ich dogłębnego zrozumienia. Głównym założeniem było wypracowanie modelu, w którym „człowiek sowiecki będzie myślał i działał komunistycznie, tzn. tak, jak danego dnia żąda wódz” . Szrikow czytuje korespondencję Engelsa z Kautskym- jego zrozumienie tematu pozostawia jednak wiele do życzenia: „Tylko piszą i piszą... kongres, jacyś tam Niemcy... Głowa puchnie” . Autor noweli wielokrotnie pokazuje, że Szrikow jak gąbka wchłonął pojęcia- klucze charakterystyczne dla sowieckiej nowomowy - w pogardzie ma nepmanów, mówi o obronie interesów pracującego elementu , gardzi Zachodem reprezentujący stary porządek a w teatrze, jego zdaniem „rozmawiają i rozmawiają... Czysta kontrrewolucja” . Zdecydowanie chętniej oddaje się rozrywkom z niższej półki- jego ulubioną formą spędzania wolnego czasu (oczywiście obok oddawania się pijaństwu) jest cyrk . Bułhakow ukazuje tym samym kolejne narzędzie pozwalające zawładnąć masową wyobraźnią ludzi radzieckich. Cytując Lenina: „Sztuka musi być zrozumiała dla mas ludowych” . Autor noweli nie pokazuje może wszystkich aspektów misyjności i podporządkowywania sztuki państwu jakie wypracowała w czasie wieloletniej dyktatury władza radziecka , niemniej jednak nie pozostawia złudzeń- homo sovieticus jako niewykształcona, a tym samym łatwa do uformowania masa, nie rozumie kodów jakie niesie ze sobą kultura wysoka, elitarna. Władza radziecka zakładała stopniową infantylizację społeczeństwa a potrzeby człowieka zniewolonego nie mogły być wygórowane- żądał chleba i igrzysk. „W godzinach wolnych od pracy urządzimy im życie niby codzienną zabawę, z dziecięcymi śpiewami, chórem, z niewinnymi pląsami. O, pozwolimy im nawet na grzech [...] będą nas kochali jak dzieci, za to pozwolimy im grzeszyć” . „System nie jest w stanie zapewnić harmonijnego, opartego na wartościach, rozwoju jednostki, na odwrót, powoduje deprawację” , czego Poligraf Poligrafowicz jest doskonałym przykładem- kradnie i oddaje się pijaństwu: „Tego wieczora Szarikow przyswoił sobie dwa czerwońce leżące pod uszką w gabinecie Filipa Filipowicza, przepadł z mieszkania, wrócił późno i kompletnie pijany” , defrauduje pieniądze czym zraził do siebie nawet niedawnego sprzymierzeńca Szwondera: „okazał się oszustem biorąc z komitetu domowego siedem rubli, rzekomo na zakup podręczników w spółdzielni” , podejmuje próbę gwałtu. Jak mówi Daria Pietrownia: „ja już byłam zamężna, ale Zina to niewinna dziewczyna. Szczęście, że się obudziłam” . Jest arogancki i niegrzeczny, nie uznaje żadnych autorytetów.

Poligraf Poligrafowicz jako typowy homosos popada „w uzależnienie przez trzy wartości: pracę, władzę i godność” . Zostaje zatrudniony w wydziale Moskiewskiej Gospodarki Komunalnej na stanowisku kierownika pododdziału oczyszczania miasta z bezdomnych zwierząt . Obejmuje kierownicze stanowisko- wszak w opisywanej rzeczywistości „do roli kierowników zgłaszają pretensje osoby, najmniej związane z pojęciem moralności [...]. Odpowiedzialne stanowiska powierza się osobom najbardziej przeciętnym, średnio uzdolnionym” . Bułhakow pokazuje w tym miejscu jeszcze jedną ciemną stronę osobowości homo sovieticusa. Szarikow z pełną bezwzględnością, wręcz w stanie ekstatycznego uniesienia, mordował znienawidzone przez siebie koty. W innych okolicznościach, ze stworzonym w jego umyśle i wyobraźni innym obiektem nienawiści mógłby być bezwzględnym katem mordującym z zimną krwią prawdziwych i domniemanych wrogów systemu. „Szwonder jest największym durniem ze wszystkich. Nie pojmuje, że Szarikow jest znacznie niebezpieczniejszy dla niego niż dla mnie. Teraz wszelkimi sposobami stara się poszczuć go na mnie nie rozumiejąc, że jeśli ktoś z kolei poszczuje Szarikowa na niego, ze Szwondera pozostanie mokra plama” .
Objęcie kierowniczego stanowiska, nawet tak podrzędnego, zrodziło w Poligrafie Poligrafowiczu poczucie władzy, miał świadomość, że „wyższe stanowisko oznacza większą możliwość kontroli innych” . Wytoczył tak ciężkie działa nawet przeciwko swej niedoszłej małżonce strasząc: „ty mnie jeszcze popamiętasz. Urządzę ci jutro kompresję etatów” .

Eksperyment profesora wymknął się spod kontroli, każdy kolejny dzień w życiu Poligrafa Poligrafowicza Szarikowa odkrywał nowe, ciemniejsze strony jego psychiki. Nie cofnął się nawet przed próbą użycia broni i donosem na profesora, oskarżając go o najcięższe chyba w ówczesnej rzeczywistości przewinienie- wygłaszanie kontrrewolucyjnych przemówień i wydanie polecenia spalenia dzieł Engelsa .

Michał Bułhakow pisząc swoją nowelę zaledwie kilka lat po przejęciu władzy przez bolszewików stał się złowieszczym prorokiem czasów które nadejdą. Pokazał jak wielkie niebezpieczeństwo niesie ze sobą próba stworzenia nowego człowieka. Jego zdaniem eksperyment dokonywany przez bolszewików na żywym organizmie społeczeństwa radzieckiego nie mógł zakończyć się sukcesem lecz miał jedynie szansę okazać się siłą spalającą społeczeństwo, chorobą niszczącą je od wewnątrz. Przewidział patologię władzy, deprawację, zanik wartości, upadek moralności. Metody, którymi bolszewicy chcieli stworzyć nowy, ziemski raj dalekie były pierwiastka boskiego. Takie same więc mogły być osiągnięte przez nich efekty. Budować można zdaniem Bułhakowa tylko „serdecznością. Jedynym sposobem możliwym w obcowaniu z żywą istotą. Terrorem nie można zrobić ze zwierzęciem niczego, niezależnie od szczebla rozwoju, na jakim się to zwierze znajduje [...]. Oni całkowicie błędnie rozumują, sądząc, że terror im pomoże. Nie, nie pomoże, jakikolwiek by był, biały, czerwony czy nawet brunatny. Terror doszczętnie paraliżuje system nerwowy” . Profesor Prieobrażeński doprowadzony do ostateczności zachowaniem prymitywnego owocu swego eksperymentu zdecydował się na przeprowadzenie zabiegu przywracającego Szarikowa do stanu pierwotnego. Niestety rzeczywistość nie okazała się tak prosta i łaskawa. Stworzony przez bolszewików homo sovieticus- ofiara zniewolenia- musiał czekać kilka dziesięcioleci na przywrócenie go do formy homo sapiens sapiens z której został odszczepiony.



Bibliografia

Książki:

1. Bułhakow M., Psie serce, tłum. I. Lewandowska, Iskry, Warszawa 1989.
2. Dostojewski F., Bracia Karamazow, tłum. A. Wat, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1959.
3. Drawicz A., Mistrz i diabeł. O Michale Bułhakowie, Wydawnictwo Znak, Kraków 1990.
4. Heller M., Maszyna i śrubki. Jak hartował się człowiek sowiecki, Instytut Literacki, Paryż 1988.
5. Tischner J., Etyka solidarności oraz Homo soveticus, Wydawnictwo Znak, Kraków 1992.

Fragment książki:

1. Suchanek L., Antropologiczna wizja Aleksandra Zinowiewa [w] Homo sovieticus świetlana przyszłość gnijący Zachód: Pisarstwo Aleksandra Zinowiewa, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1999.

Artykuły w czasopismach:

1. Hanasiewicz M., Być czy mieć, czyli dwa antropologiczne modele osobowościowe- homo sovieticus i homo russicus (A. Sołżenicyn , A. Zinowiew), „Slavia Orientalis” 2001, nr. 2 (t: L).

Encyklopedie:

1. Encyklopedia historyczna świata, T.1, Prehistoria, pod red. J. K. Kozłowski, Kraków 1999.

Źródła internetowe:

1.Człowiek, Homo sapiens, http://encyklopedia.pwn.pl/haslo.php?id=3889799
2. Nowomowa, http://portalwiedzy.onet.pl/93409,,,,nowomowa,haslo.html
3. Socrealizm, http://pl.wikipedia.org/wiki/Socrealizm


Wyświetleń: 8379


Uwaga! Wszystkie materiały opublikowane na stronach Profesor.pl są chronione prawem autorskim, publikowanie bez pisemnej zgody firmy Edgard zabronione.