Autorytet nauczyciela nurtuje teoretyków i praktyków nauk pedagogicznych, psychologicznych i filozoficznych. Przedstawiciele tych dyscyplin interesowali się na przestrzeni lat nauczycielem idealnym i rzeczywistym. Pomimo pojawienia się wielu prac z zakresu pedeutologii, zagadnienie to jest nadal otwarte i niezmiernie istotne.
Poznawanie istoty i uwarunkowań autorytetu ma znaczenie praktyczne. Pobudza namysł pedagogiczny nauczyciela nad sobą i własną pracą, stosunkiem do niej, swoim rozwojem zawodowym. Pozwala na drodze samodoskonalenia zwiększyć skuteczność i efektywność pracy pedagogicznej. Daje także zadowolenie z pełnionych ról zawodowych. Pozytywne następstwa takiej sytuacji są następujące: im lepiej nauczyciel pozna siebie i własne możliwości twórcze, tym skuteczniej może wykorzystać tę wiedzę we współpracy z uczniami.
Definicje autorytetu nauczyciela w literaturze pedagogicznej i psychosocjologicznej charakteryzuje brak jednomyślności. Na uwagę zasługują co najmniej trzy koncepcje wyjaśniania jego istoty: 1) jako zjawiska społecznego. Analiza z perspektywy przedmiotowej – kto uznaje autorytet. Może mieć różne nasilenie. Występuje tutaj identyfikacja ucznia z postępowaniem nauczyciela. Uczeń akceptuje zachowanie nauczyciela i chce postępować w taki sam sposób. 2) jako cechy osobowej. Analiza z perspektywy podmiotowej – kto ma autorytet. Ma niestopniowalny charakter. Uczeń identyfikuje się z nauczycielem, podziwia jego cechy i chce być taki sam jak on. 3) jako skutku określonej relacji interpersonalnej. Analiza z perspektywy dwupodmiotowej – kto ma autorytet i ze względu na co oraz kto uznaje autorytet i dlaczego. Ma zakres większy lub mniejszy. Daje możliwość zróżnicowanego zakresu oraz współwystępowania dwojakiego rodzaju form identyfikacji, które są adekwatne do zmian wprowadzanych w stosunkach nauczyciel – uczeń we współczesnej szkole. Do zaistnienia relacji autorytetu niezbędne są następujące warunki:
obecność nauczyciela reprezentującego określone wartości,
obecność ucznia, który spostrzega owe wartości i odbiera ich wpływ na siebie lub innych, jako cenny i pożądany,
odbiór wpływu tych wartości jest dobrowolny i przynajmniej częściowo uświadamiany przez ucznia,
uczeń ma zaufanie do nauczyciela oraz darzy szacunkiem jego osobę.
Istnieje rozbieżność między potrzebą posiadania autorytetu a sposobem jego zdobywania. Potrzeba jest uznawana przez nauczycieli, natomiast drogi zdobycia autorytetu są różne. Decydują one o występowaniu różnych jego rodzajów. Najczęściej przyjmowane są dwa kryteria: 1) kryterium zakresu wpływu autorytetu oraz rodzaju kwalifikacji nauczyciela, 2) kryterium charakteru stanów psychicznych. Ze względu na zakres wpływu oraz rodzaj kwalifikacji nauczyciel może posiadać autorytet środowiskowy i szkolny. Społeczny wymiar wychowania oznacza, że wychowuje nie tylko szkoła i nauczyciel. Dlatego istnieje potrzeba rozszerzenia odpowiedzialności za wychowanie dzieci i młodzieży na inne podmioty procesu pedagogicznego. Wymaga to od nauczyciela umiejętności współdziałania z rodzicami oraz innymi partnerami w dziedzinie programowania, organizowania, koordynowania i wyegzekwowania działań wychowawczych. Warunkiem wywiązania się z tej roli jest posiadanie niekwestionowanego autorytetu środowiskowego przez nauczyciela i szkołę. W węższym ujęciu autorytet nauczyciela, jego wpływ obejmuje zasięgiem teren szkoły, a przede wszystkim klasę uczniów, w której prowadzi zajęcia dydaktyczno-wychowawcze. W literaturze czyniona jest pewna specyfikacja tego autorytetu. Ze względu na kwalifikacje przemiotowo-metodyczne wyróżnia się autorytet naukowy (intelektualny), natomiast w kontekście kwalifikacji osobowościowych wskazuje się autorytet moralny (wychowawczy).
Ze względu na charakter wyzwalanych stanów psychicznych zarówno u osoby posiadającej autorytet jak i u osób podporządkowanych autorytetowi wyróżniamy autorytet wyzwalający i ujarzmiający. Przy autorytecie wyzwalającym motorem działania nauczyciela są cele ogólnospołeczne: „Dla dobra ogółu i każdej jednostki, dla dobra samej sprawy wydobywa on maksimum energii twórczej i wyzwalającej energię swych współpracowników, pobudza ich do wysiłku i wytrwałości w dążeniu do celu”. Natomiast przy autorytecie ujarzmiającym: „motorem działania nauczyciela bywa wygórowana ambicja i sama żądza władzy, rozkosz doznawana na skutek ujawniania jej w różnych formach, niekiedy dokuczliwych i brutalnych”.
Ze względu na podporządkowanie uczniów osobie nauczyciela wyróżnia się autorytet wewnętrzny i zewnętrzny. W przypadku autorytetu wewnętrznego uczniowie dobrowolnie się podporządkowują, wysoko cenią własności osobowościowe nauczyciela. W ich zachowaniu zauważa się: uznanie, podziw, życzliwość, chęć współdziałania. Taki autorytet w większym stopniu wynika z cech osobowościowych, a w mniejszym z pełnionej roli społecznej. Autorytet zewnętrzny powoduje wymuszone podporządkowanie; rodzi się z obawy, strachu, obowiązku, polecenia. W większym stopniu wynika z pełnionej roli i regulaminu szkolnego a w mniejszym z cech osobowościowych. Reasumując analizę pojęcia ‘autorytet nauczyciela’ dochodzimy do wniosku, że konkretny nauczyciel w procesie dydaktyczno-wychowawczym posiada równocześnie autorytet w znaczeniu psychologiczno-pedagogicznym i socjologicznym.
Przedstawione propozycje podziału autorytetu nauczyciela nie wyczerpują zagadnienia. Można tworzyć inne, np.:
autorytet w określonej dziedzinie np. dydaktycznej lub na płaszczyźnie stosunków wychowawczych z uczniami,
autorytet wielostronny: nauczyciel jest autorytetem jednocześnie w kilku dziedzinach;
autorytet prestiż: uczeń uznaje ważność i znaczenie zachowań nauczyciela,
autorytet model: uczeń uznaje ważność zachowań nauczyciela i przyjmuje je jako model własnego postępowania,
autorytet wzór: uczeń uznaje ważność zachowań nauczyciela i przyjmuje je jako model własny oraz przejawia rzeczywiste postępowanie według zachowań nauczyciela w konkretnych sytuacjach;
autorytet oparty na nagrodach i karach,
autorytet oparty na fachowości i zaufaniu,
autorytet biernego posłuszeństwa,
autorytet ogólnospołecznego interesu: podporządkowanie nauczycie- lowi wynika z respektowania porządku społecznego;
autorytet racjonalny: wynika z kompetencji nauczyciela oraz zgodności interesów nauczyciela i ucznia,
autorytet irracjonalny: wynika z władzy nauczyciela i strachu ucznia oraz antagonizmu ich interesów;
autorytet epistemiczny (znawcy): przysługuje nauczycielowi o rozległej i rzetelnej wiedzy w określonej dziedzinie z umiejętnością przekazania jej innym w sposób wiarygodny,
autorytet deontyczny: jest rezultatem pełnionej funkcji.
Świadomość istnienia różnych rodzajów autorytetu nauczyciela jest istotna dla poszukiwań i dociekań dotyczących jego znaczenia w procesie pedagogicznym. Istnieje zgodność autorów, że ze względu na cele pedagogiczne, dobro indywidualnych osób oraz społeczne, tylko autorytet pedagogiczny (wyzwalający, wewnętrzny, prawdziwy) pełni w wychowaniu istotną funkcję. Pozytywne znaczenie autorytetu pedagogicznego potwierdziły badania empiryczne. Zdaniem 94 % ankietowanych nauczycieli, autorytet wpływa na pozytywne nastawienie uczniów wobec osoby nauczyciela, prowadzonego przez niego przedmiotu oraz procesu uczenia się. O takim autorytecie pisał H. Rowid, że jest środowiskiem zmierzającym do realizacji zadań wychowawczych, pobudza inicjatywę i kształci samodzielność uczniów, uzdatnia ich do samokształcenia, samowychowania, a tym samym zapewnia im zadowolenie i szczęście osobiste. Autorytet pedagogiczny opiera się na karności wewnętrznej, rozwiniętej przez wyzwalanie w świadomości uczniów poczucia współodpowiedzialności i zdyscyplinowanej wolności. Podstawą tego autorytetu jest wzajemne zaufanie i szacunek, dzięki czemu uczniowie chętnie przyjmują rady nauczyciela, wykazują tendencję do naśladowania oraz przyjmowania jego sugestii. W tej sytuacji wychowankowie przeżywają podporządkowanie dorosłym jako naturalne i korzystne dla siebie, chroniące przed niepowodzeniami oraz ułatwiające sukcesy i własny rozwój.
Zdaniem A. Brühlmeiera oddziaływanie prawdziwego autorytetu jest tajemnym rezonansem między nauczycielem i uczniami: to, co ‘drga’ jako wewnętrzna melodia w nauczycielu może ‘pobudzić do drgań’ w rozwoju ucznia. Taki rys kontaktów jest pożądany w sytuacjach pedagogicznych, gdyż sprawia, że kierowanie aktywnością ucznia wyklucza zajmowanie pozycji ‘obok’ niego. Kierowanie to, następuje we współpracy z uczniami jako zjawisko naturalne i pozostawiające im znaczny zakres samodzielności połączony z rosnącą odpowiedzialnością przed nauczycielem i samym sobą.
Ponieważ autorytet szkoły ma służyć dobru dziecka, stąd można go określić jako dobrowolne i trwałe uznanie zwierzchnictwa drugiej osoby. Dobrowolne, czyli nie może być narzucony, wymuszony czy skutecznie wykreowany, ale uznany, wybrany i zaakceptowany. Waży jest wymiar stałości – trwałości autorytetu. Prawdziwy autorytet niełatwo się traci. Autorytet to zwierzchnictwo w sensie psychicznym, a więc uznanie, zaakceptowanie jakieś osoby, ze względu na jej cechy indywidualne, ale przede wszystkim ze względu na cechy moralne: określony światopogląd,
hierarchię wartości, prawość charakteru, wiarygodność.
Nawiązując do szkolnego programu wychowawczego MEN z 1999 roku, w którym wymieniono trzy główne zadania edukacyjne: wiedza, umiejętność, wychowanie W. Szewczyk wskazuje na trzy poziomy autorytetu nauczyciela: autorytet kompetencji, autorytet praktyczności życiowych, autorytet zaufania i przyjaźni. Zauważa, iż autorytet nauczyciela jest niezbędny w każdym z tych trzech segmentów, ale najbardziej w drugim, dotyczącym kształtowania u ucznia sprawności, nawyków intelektualnych oraz w trzecim, dbającym o nawyki moralne związane z kształtowaniem sprawności moralnych, czyli nawyków czynienia rzeczy dobrych dobrze. Nieodłącznym elementem tak rozumianego wychowania jest określony światopogląd i hierarchia wartości.
T. Ruciński określając, co stanowi autorytet nauczyciela wskazuje na następujące czynniki: 1) Powaga. Wobec rozpanoszonej wszędzie nie- powagi, redukcji wszystkiego do zabawy i heppeningu, powaga umysłowa, moralna, duchowa i przedmiotowa jest tym, co może tworzyć poważne traktowanie nauczyciela-wychowawcy przez uczniów-wychowanków. Na powagę umysłową składa się: rzetelność wiedzy, szacunek dla prawdy, tożsamość z głoszonym przez siebie systemem prawd i zasad, ukazywanie wagi tego, co się głosi, egzekwowanie takiego poważnego stosunku od wychowanka. Na powagę moralną składa się poważny stosunek do wartości moralnych, poczucie honoru i godności, własna dojrzałość osobowa i pobudzanie do dojrzałości wychowanków. Powagę duchową tworzy odniesienie własnego autorytetu do Boga, od którego pochodzi wszelki ludzki autorytet, poczucie służebności wobec prawdy Bożej i człowieczej a nie dowolne posługiwanie się nią, tożsamość z wiarą, Ojczyzną, tradycją oraz szacunek dla innych autorytetów. 2) Uwaga. Wobec coraz większej nieuwagi, powierzchowności, tymczasowości, pogardy dla przeszłości, uwaga jest drogą do mądrości, jest jej koniecznym warunkiem. Uwaga jest postrzegana jako ukazywanie i uczenie widzenia wszystkiego w kontekście dziejowym, kulturowym, metafizycznym; jako demaskowanie sztucznych prawd, wzorców, opinii lansowanych przez media; jako umiejętność słuchania wychowanków; jako czujność wobec zagrożeń, uwodzeń, zniewoleń; jako umiejętność stawiania pytań i poszukiwania niełatwych odpowiedzi. 3) Rozwaga. Wobec upowszechniającego się stylu tzw. myślenia życzeniowego (krańcowo subiektywnego i wręcz magicznego), a jednocześnie myślenia sterowanego i manipulowanego, rozwaga powinna cechować w pierwszym rzędzie nauczycieli-wychowawców, uczących myślenia i wartościowania. Rozwagę budują: umiejętność oceniania rzeczywistości wbrew narzucającym się opiniom, wierność podstawowym aksjomatom w wychowaniu z dużą ostrożnością wobec pedagogicznego nowinkatorstwa, gromadzenie doświadczeń i korzystanie z nich w sensie wnioskowania i wieloaspektowego widzenia zdarzeń, podejmowanie trudności i problemów, aby zrozumieć je i rozwiązać. 4) Odwaga. Wobec popularnego strachu przed napiętnowaniem, wobec terroru praw człowieka i praw dziecka, wobec ‘dogmatu otwartości’, liberalności, odwaga jest postawą autentycznego bycia sobą. Jest dowodem nieustraszoności, znakiem sprzeciwu, jakim powinien być człowiek głoszący prawdę niezależną od ‘obowiązkowego myślenia’. Cztery słowa – Powaga, Uwaga, Rozwaga, Odwaga – a taki ciężar, jak wielkie wyzwanie i ogromna szansa dla tego, kto ma być autorytetem z całym poczuciem swej słabości i ułomności człowieczej. Tam jednak, gdzie człowiek staje po stronie Boga, tam i Bóg staje po stronie człowieka i dopełnia łaską to, czego człowiekowi brakuje.
Jakże wymownie brzmi powyższa refleksja T. Rucińskiego nad autorytetem nauczyciela wobec wypowiedzi 16-letniej uczennicy: „Autorytet to ktoś, kogo nie muszę słuchać lecz chcę słuchać. Ktoś, kogo podziwiam, z kogo zdaniem się liczę, sugeruję przy podejmowaniu ważnych decyzji. Czy ktoś jest dla mnie autorytetem w życiu? Myślę, że mama. Gorzej z autorytetami wśród nauczycieli. Musieliby robić coś więcej i imponować czymś więcej, niż przekazywanie wiedzy”.
Autorytet każdego wychowawcy jest rezultatem jego pracy nad sobą. Autorytetu nie można otrzymać, nikt nie jest w stanie wyposażyć kogokolwiek w autorytet. Trzeba go zdobyć przez rozwijanie i pogłębianie całej swej osobowości. Można w tym tylko nauczycielowi - wychowawcy
pomóc, tworząc odpowiednie warunki ułatwiające dokonanie tego wysiłku. Autorytet nauczyciela jest funkcją społecznej rangi, dlatego decydują o nim także krajowe i lokalne stosunki społeczne. Przedstawione w kolejnym paragrafie uwarunkowania autorytetu nauczyciela nie wyczerpują listy możliwych czynników. Odwołanie się do nich spowodowane jest dostrzeżeniem w nich dwóch różnych wymiarów: 1) uwarunkowań zewnętrznych, niezależnych bezpośrednio od nauczyciela, 2) uwarunkowań wewnętrznych, częściowo lub w znacznym stopniu zależnych od nauczyciela.

Wyświetleń: 3504