Próby uzurpacji tronu przez Gundowalda

Chcąc nakreślić sytuacje polityczną w Galii Merowingów w drugiej połowie VI wieku nie sposób pominąć dość ważnego epizodu jakim była próba opanowania tronu przez Gundlowalda.
Celem niniejszego referatu jest przedstawienie przyczyn, przebiegu i następstw walki o tron jednego z synów Chlotara I (511-560/61) – Gundowalda. W pracy oparłam się głównie na „Historii Franków” Grzegorza z Tours , która jest źródłem dostarczającym ogromne ilości informacji, aby wyciągnąć miarodajne wnioski na temat przedmiotu tej pracy mimo, że motywami, którymi kierował się Grzegorz w swojej twórczości literackiej była chęć przekazania zasad moralnych organizujących jemu współczesne społeczeństwo chrześcijańskie, poprzez podanie przykładów (historii) zaczerpniętych z jego doświadczenia lub z tradycji. Dla współczesnego historyka "Historie" Grzegorza są olbrzymią kopalnią wiedzy o społeczeństwie merowińskim w VI w.
W historiografii polskiej epizod prób opanowania tronu przez Gundowalda nie stanowił dotąd przedmiotu zainteresowania, więcej znaleźć można, co zrozumiałe, zwłaszcza francuskich i niemieckich. Zakres chronologiczny obejmuje dość krotki okres między 582 a 584 rokiem, kiedy to dokonały się, w dwóch etapach, interesujące nas zdarzenia. Jednak, żeby lepiej zobrazować problem, pokrótce zarysuję tło chronologiczne w szerszym przedziale czasowym, sięgającym do 575 roku.
Żeby dobrze pojąć sytuację polityczną, jaka wytworzyła się w latach 582-586, cofnąć się trzeba do roku śmierci Sigiberta I – 575. Obszar państwa Merowingów dzielił się wtedy na trzy władztwa – Burgundię rządzoną przez Guntrama, Neustrię Chilperyka i Austrazję bratanka tamtych, pięcioletniego Childeberta. Jednak w tej ostatniej dzielnicy władza spoczywała w rękach grupy możnowładczej na czele z Gogonem i opiekunem małoletniego króla Guntramem Bozonem oraz biskupem Egidiuszem z Reims. Ta wyjątkowa sytuacja Austrazji nie mogła nie wywrzeć wpływu na możnych poza granicami dzielnicy. Już w niecały rok później obserwuje się zjawisko masowego porzucania Chilperyka przez tych możnych, którzy uznali jego władzę po śmierci Sigiberta I i przechodzenie ich na stronę Childeberta. Atrakcyjność słabego państwa nieletniego króla polegała na tym, że było ono rządzone przez niezależną od władzy królewskiej „nobilitas”. W roku 577 zostaje zawarte przymierze między Guntramem, a Childebertem, w mocy którego en drugi zostaje adoptowany i uczyniony spadkobiercą Guntrama. Ugoda pozostaje w mocy do roku 581, kiedy to następuje odwrócenie przymierzy i Childebert zostaje usynowiony przez Chilperyka, a układ ten ostrzem wymierzony jest przeciwko Guntramowi. Z zerwaniem stosunków między Austrazją i Burgundią łączy się chronologicznie fakt popadnięcia w niełaskę jednego z wodzów króla Burgundii, Mommulusa. Polityka Mozach austrazyjskich jest niezwykle zręczna i wszechstronna. Chcąc zaszachować Guntrama nie poprzestają na układach z Chilperykiem, ale wchodzą w kontakt z nieprawym synem Chlotara I – Gundowaldem.
Gundowald musiał urodzić się gdzieś przed rokiem 550. Przebywał krótko na dworze brata ojca Childeberta I (panował 511-558), skąd zabrał go ojciec, ostrzygł i odsunął od dziedziczenia oświadczając, że nie jest jego synem. W latach 560/61-567 Gundowald znajdował się na dworze brata Cariberta I (panował 561-567), po jego śmierci ponownie ostrzygł go Sigibert I i osadził pod strażą w Kolonii. Gundowald uciekł stamtąd do Narsesa wodza bizantyjskiego, władającego częścią Italii, który otoczył go opieką. Czas jakiś przebywał w Italii, gdzie ożenił się i spłodził synów. Z Italii udał się do samego Konstantynopola, być może po śmierci, swojego patrona Narsesa, gdzie został dobrze przyjęty przez cesarza i przebywał tam aż został wezwany przez możnych austrazyjskich, tj. do roku 587. Dlatego do przebywającego w Konstantynopolu Gundowalda udał się Guntram Bozon i poprosił go o przybycie do Galii, na co tenże się godzi. Na polecenie możnych austrazyjskich Gundowald jest witany w Marsylii przez biskupa Teodora, od którego otrzymuje pomoc w dalszej podróży do Awinionu, gdzie oczekuje go Mummolus. Istnienie porozumienia między Gundowaldem, możnymi austrazyjskimi i Dezderiuszem, jak i przebieg buntu w latach 584 – 585 wskazuje, że był on skierowany nie tylko przeciwko Guntrmowi, ale także przeciw Chilperykowi. Zajmując posiadłości Guntrama czy Chilperyka, każe Gundowald składać przysięgę na swoje imię, ale nie czyni tego w posiadłościach Childeberta, gdzie odbiera się ją w jego imieniu. Tak dobrze przemyślany i zaplanowany przez możnych bunt zostaje jednak pokrzyżowany, zanim przyniósł oczekiwane owoce. Przyczyną niepowodzenia przedsięwzięcia była zdrada w szeregach spiskowców, a konkretnie tego samego Guntrama Bozona, który był po Gundowalda w Konstantynopolu, skuszonego skarbami przywiezionymi ze stolicy Bizancjum. Pozbawiony środków finansowania przedsięwzięcia i części popleczników Gundowald uchodzi z Marsylii „na wyspę” w oczekiwaniu aż sprawy się wyklarują. Czy, poza chęcią szybkiego i łatwego zysku kierowały Bozonem także, kalkulacje polityczne sprzyjające Guntramowi i/lub Chilperykowi możemy się tylko domniemywać. W ten sposób zakończyła się pierwsza próba osadzenia na tronie Gundowalda przez możnych austrazyjskich. Tylko możnych („mannum majorum”) ponieważ Grzegorz z Tours ani razu nie wspomina o współdziałaniu samego Childeberta w tej akcji, podejrzewał o to matkę młodego władcy - Brunhildę król Guntram, ale nie znajduje to potwierdzenia w źródłach, poza tym nie wydaje się, aby królowa współdziałała z wrogą jej grupą możnowładczą. Natomiast może być prawdopodobnym, że uzurpator w jakimś stopniu miał poparcie Konstantynopola. Od 582 roku rządził tam cesarz-żołnierz Maurycy, który zajął się energicznie sprawą obrony Italii, usiłując uzyskać przeciw Longobardom pomoc Franków. Tajemnicą pozostaje jednak skąd Gundowald miał „wielkie skarby” zagarnięte przez Bozona, skarby które miały służyć zdobyciu władzy. Być może jednak pochodziły one z Konstantynopola, który mógł traktować wygnanego syna Chlotara I jako wygodne narzędzie nacisku na jego braci w kwestii italskiej, albo w wypadku powodzenia przedsięwzięcia pozyskania sobie sojusznika. Teorie tą zdaje się potwierdzać fakt, że Gundowald po komplikacjach związanych ze zdradą Bozona wycofuje się „na wyspę”, a po podbojach Justyniana wszystkie wyspy (Korsyka, Sardynia, Baleary i Sycylia) zajęte były przez wschodniego spadkobiercę Rzymu.
Niepowodzenia akcji Gundowalda zwraca możnych austruzyjskich do Chilperyka. W roku 583 przebywa u tego króla poselstwo z Egidiuszem z Reims na czele, które uskarża się na postępowanie króla Guntrama i domaga się wspólnej akcji zbrojnej przeciw niemu. Jednak już w rok później to Neustria jest atakowana przez Austrazję i Burgundię, sprawa jeszcze bardziej się komplikuje, gdy jesienią (wrzesień-paździenik) zostaje zamordowany Chilperyk. Śmierć władcy Neustrii wprowadza nieład i rozprzężenie w państwie, powstaje chaos, a z panującej bezkarności stara się skorzystać każdy. Prawdopodobnie w tym czasie Gundowald podejmuje się ponownie realizacji swojego pierwotnego celu – zdobycia królewskiej władzy na terenie osieroconej dzielnicy, planując marsz na Paryż, z którego chce uczynić swoją stolicę. Wielcy Neustrii na czele z dux`em Dezyderiuszem i majordomusem Waddonem przechodzą otwarcie na stronę Gundowalda. W tej sytuacji wdowa po królu, a matka przyszłego Chlotara II Fredegonda wysyła poselstwo do Guntrama, oddając mu siebie i swojego nieletniego syna pod opiekę. Takiej sposobności Guntram nie zaprzepaszcza, uprzedzając wojska Childeberta zajmując stolicę państwa - Paryż. Aby uratować jak najwięcej dla siebie z posiadłości Chilperyka, król Burgundii podejmuje szybka akcję przeciwko odnoszącemu na południu coraz większe sukcesy Gundowaldowi, który niedaleko miasta Limoges zostaje podniesiony na tarczy i w ten symboliczny sposób uznany królem. Zdobycze jego powiększają się, zajmuje bowiem Angouleme i Perignoux, ustępuje jednak pod naporem wojsk burgundzkich zajmując jednak główne miasta Akwitanii na południe od Garonny, tj. Tuluzę, Bordeaux, Dax. Opanowawszy całą południową Akwitanię, Gundowald zaczął szykować wielka wyprawę przeciwko Burgundii, w tym celu wysyła listy do swoich przyjaciół, ale emisariusze zostają pochwyceni przez ludzi króla Guntrama. Umocniwszy swoją władzę na zdobytym terytorium Gundowald wysyła posłów do swojego brata, z żądaniem odstąpienia mu „…przynależnej jemu części królestwa”, prawem dziedzictwa po ojcu. Na te żądania Guntram odpowiada uwięzieniem posłów i ich torturami, dzięki czemu otrzymuje dowody na zakulisowe machinacje możnych austruzyjskich w całej sprawie. Wynikiem tego było porozumienie z Childebertem, który ponownie otrzymuje od Guntrama obietnicę przekazania mu po śmierci swojego królestwa, a wszystko po to, aby ukrócić niebezpieczeństwo płynące z dwuznacznej polityki możnych i zlikwidować zagrożenie spowodowane przez Gundowalda. Ten utraciwszy w ten sposób rolę sprzymierzeńca Childeberta, przestał czuć się na siłach stawić czoła nowej koalicji, unikając decydującej rozprawy cofając się dalej na południe. W początkach wielkiego postu, tj. gdzieś w połowie lutego 585 roku Gundowald naciskany coraz bardziej przez wojska burgundzkie, chroni się wraz z towarzyszami za murami Comminges. Dwutygodniowe oblężenie nie dało skutków, twierdza była dobrze zaopatrzona, dlatego też Gundowald dostał się w ręce wrogów dopiero poprzez zdradę Mommulusa, Waddona, Chariulfa i biskupa Sagittara. Zabity zostaje uderzeniem kamienia w głowę przez człowieka, który namówił go i przekonał do całej „afery”, czyli Guntrama Bozona. Ciało zostało zbeszczeszczone, wyrwano włosy z głowy, brodę i porzucono niepogrzebane. Wszelkie dobra pozostałe po zabitym zgodnie ze zwyczajem rozgrabiono, puszczając przy tym z dymem miasto Comminges, a mieszkańców którzy na czas nie odstąpili przegranego wycięto w pień. Zdrada nie ratuje jednak Mommulusa, Waddona, Chariulfa i Sagittara, gdyż Guntram każe ich zabić. Dotkliwe kary dosięgają także tych, którzy nie będąc pewni wyników walki, uchylali się od wzięcia udziału w wyprawie przeciwko Gundowaldowi. Natomiast winnych zdrady pozostałych biskupów oddaje Guntram pod sąd zwołanego przez siebie synodu w Macon, który pod jego presją rozpatruje sprawę Faustiona, biskupa Dax, nominowanego przez Gundowalda, który zostaje pozbawiony piastowanej godności. Jednocześnie synod ekskomunikuje Ursicina, biskupa Cahors, za to że był stronnikiem buntu.
Tak więc próba opanowania tronu przez Gundowalda całkowicie się nie powiodła się całkowicie. Złożyło się na to kilka przyczyn. Po pierwsze, przewaga wrogów Gundowalda, którzy opierali się na stosunkowo stabilnych podstawach własnych dziedzin, natomiast Gundowald dopiero starał się zdobyć terytorium na którym mógłby się oprzeć, a do realizacji tego celu dysponował wielce niepewnymi i chwiejnymi atutami i wielce zmiennym poparciem możnych. Zresztą nawet w przypadku powodzenia, wyróść zbyt wysoko nie był w stanie, gdyż taki obrót rzeczy spowodowałby zmianę układów politycznych, zmianę poparcia i układów, które pilnowały słabości królów. Niewątpliwie jedną z przyczyn niepowodzenia zdobycia tronu było niepewne pochodzenie pretendenta do władzy, dwukrotnie już wcześniej pozbawionego jednego z królewskich atrybutów czyli włosów. Mimo, że był on synem Chlotara I, to ojciec nigdy się do niego nie przyznał oficjalnie, nie miał praw równych braciom. Charakterystyczna jest w tej kwestii wypowiedź biskupa Tuluzy, który podaje w wątpliwość jego królewskie pochodzenie: „Ty podajesz się za syna króla Chlotara, czy to prawda, czy nie, my nie wiemy”. Frankowie byli bardzo przywiązani do swojej królewskiej dynastii i żaden człowiek nie należący do niej nie miał wtedy szans panowania w Galii. Przy niewystarczającym poparciu wewnątrz państwa Gundowald nie mógł liczyć na sukces. A co z poparciem zewnętrznym? Dowodów jednoznacznych na to nie ma, ale jedyną siłą zewnętrzną, która miała interes w wspieraniu Gundowalda był Konstantynopol. Nie było chyba tez przypadkiem, że pretendent znalazł szczególen poparcie, na romańskim jeszcze południu. Działania wojenne prowadzone przez wszystkie strony przyczyniły się niewątpliwie do bolesnych zniszczeń, zwłaszcza w Akwitanii. Prowadziły one do upadku zycia gospodarczego w największych ośrodkach miejskich państw Merowingów. Po roku 582 zauważyć da się częstsze najazdy z południa dzikich Basków liczących na łatwy i bezbronny łup. Poza tym, z pewnością Gundowald stał się narzędziem nacisku możnych austruzyjskich na Chilperyka i Guntrama, bowiem to właśnie oni zainicjowali sprowadzenie go i im mógł się najbardziej przysłużyć w ich emancypacyjnych dążeniach spod władzy królewskiej.
Wydarzenia te, jak i inne nieustane walki w drugiej połowie VI wieku w łonie dynastii, przyczyniły się do upadku jej autorytetu, a sami Merowingowie, w coraz większym stopniu stawali się narzędziem a nie podmiotem politycznych rozgrywek i awantur w rękach możnowładczych ugrupowań.




Źródła: Św. Grzegorz z Tours, Historie. Historia Franków
Opracowania: Zientara Benedykt, Świt narodów europejskich
Manteuffel Tadeusz, Stosunki polityczne frankijsko-włoskie
Polityka unifikacyjna Chlotara II



Wioletta Ratajczyk

Wyświetleń: 633