Zaburzenia w zachowaniu u młodzieży gimnazjalnej

Zaburzenia w zachowaniu u młodzieży gimnazjalnej.


Problem zaburzenia w zachowaniu dotyczy osób, które nie potrafią właściwie regulować swojego stosunku do otaczającego świata. Nie są tym samym przystosowane do środowiska.
Przyczyną zakłóceń w przystosowaniu może być choroba, niedorozwój umysłowy, inne defekty organizmu, ale też niekorzystne warunki domowe (bytowo-materialne, wychowawcze), szkolne i pozaszkolne.
(M. Przetacznikowa, G. Makiełło-Jarża 1979)

Trzy ostatnie przyczyny zaburzeń chciałabym opisać nieco szerzej, bowiem wiążą się one z anomalią środowiska. Niewłaściwy system wycho-wawczy stosowany przez rodziców, nieumiejętność podejścia wychowaw-czego w szkole i poza nią uniemożliwiają jednostce przystosowanie się i prowadzą do zaburzeń w zachowaniu.

a) Zaburzenia w zachowaniu mające źródła w środowisku domowym mogą powodować różne sytuacje np.:
1. Ostre kłótnie między rodzicami.
2. Emocjonalne odrzucenie dziecka przez któregoś z rodziców.
3. Pozbawienie dziecka miłości i opieki rodzicielskiej.
4. Demoralizacja rodziny (alkoholizm, przestępczość, prostytucja).
5. Niekorzystne warunki materialno-bytowe.

Duże znaczenie dla występowania zaburzeń w zachowaniu w środowisku domowym, mają nieprawidłowe postawy rodziców.
Rozróżniamy następujące rodzaje postaw:

- unikająca - oznacza słabe przywiązanie rodziców do dziecka, cechuje ją obojętność uczuciowa. Dzieci takich rodziców cierpią na zahamowania, niedorozwój uczuć wyższych,
- odtrącająca - oznacza traktowanie dziecka jak ogromnego ciężaru. Sprzyja ona kształtowaniu się u dziecka agresywności, nieposłuszeństwa, kłótliwości, kłamstwa, zahamowaniu uczuć wyższych,
- nadmiernie wymagająca - oznacza oddziaływanie wychowawcze wedle ściśle określonego wzorca, nie uwzględnia indywidualnych cech i możliwości dziecka. Prowadzi to do kłamstwa, złości, nerwic i nadmiernej lękliwości,
- nadmiernie chroniąca - oznacza zbyt czułą opiekę rodziców, którzy traktują dziecko z dużą dozą pobłażliwości. Może to spowodować u dziecka opóźnienie dojrzałości społecznej, infantylizm, bierność, brak inicjatywy.
(M. Łobocki 1989 s.49)

Oprócz scharakteryzowanych postaw, należy też wspomnieć o szkodli-wości niezdecydowanej postawy rodziców. Cechuje ją brak konsekwencji w postępowaniu z dzieckiem, oddziaływanie na zasadzie "prób i błędów". Dziecko takich rodziców czuje się początkowo zagrożone i niepewne, potem zaczyna okazywać pogardę dla wszystkich autorytetów, również dla szkoły.

b) Wśród wielu przyczyn zaburzeń, tkwiących w środowisku szkolnym, najbardziej zauważalne są przyczyny tkwiące:
- w nauczycielu i jego metodach pracy,
- w programach i materiale nauczania, co wyraża się tzw. opóźnieniem w nauce,
- w stosunkach koleżeńskich społeczności uczniowskiej.

Uczeń pełen niepokoju i obaw, trwożliwy i nieśmiały, nie może sprostać niełatwym wymaganiom szkoły, podczas gdy dobrze dostosowany prędzej czy później zaaklimatyzuje się w szkole. Bywa też inaczej - uczniowie z zaburzeniami w zachowaniu (ekspansywni, krzykliwi, agresywni) - cieszą się większą popularnością w zespole klasowym. Jest to tylko sukces pozorny. Niedokładna znajomość ucznia pogłębia istniejący w nim konflikt.

Ch. Galloway (1988) w swej pracy "Psychologia uczenia się i nauczania" wskazuje, że nauczyciele (niezależnie od płci) przypisują dziewczynkom więcej zalet sprzyjających sukcesowi szkolnemu a tym samym ich zaburzenia w zachowaniu są jakby mniej widoczne. Dziewczynki są staranniejsze i bardziej wytrwałe w pracy. Uchodzą za pogodne i towa-rzyskie, a także grzeczniejsze. Uważa się, że popełniają mniej wykroczeń przeciw regułom szkolnego życia niż chłopcy. Społeczne oczekiwania adresowane do chłopców są inne. Rola męska wymaga uniezależnienia się od opiekunów i autorytetów oraz "walki o swoje", jeśli trzeba, agresywnej. Taka poza często rozmija się z wymaganiami szkoły. Chłopcy więc, gdy zachowują się po chłopięcemu, bardziej niż dziewczynki przeszkadzają nauczycielowi. W celu ograniczenia zakłóceń w przystosowaniu się do środowiska, szkoła powinna wspomagać role płciowe uczniów.

c) W poszukiwaniu pozaszkolnych źródeł zaburzeń w zachowaniu dzieci i młodzieży należy uwzględnić podwórka, kręgi rówieśnicze i towarzyskie, zajęcia pozalekcyjne. W środowisku pozaszkolnym zdarza się, że najbar-dziej narażone na lęki i stresy są te osoby, których się nie lubi i które nie mają autorytetu wśród kolegów, m.in. dlatego, że nie mogą im niczym zaimponować. Jednostki takie czują się źle w grupie, cierpią z tego powodu i dają temu wyraz takimi formami zachowania, których grupa nie aprobuje.

Sytuację życiową uczniów z zaburzeniami określają przeżycia i zacho- wania. Sytuacja ta jest dla nich niekorzystna i można ją scharakteryzować w następujący sposób:

1. Uczeń z zaburzeniami jest rzadko lubiany przez innych uczniów, jak również przez dorosłych. Ponieważ trudno przewidzieć jego reakcję, więc otoczenie (dom, szkoła, środowisko pozaszkolne) izoluje się od takiego dziecka.

2. Otoczenie społeczne ucznia z zaburzeniami zachowania uważa go za podejrzliwego i niezrozumiałego, on zaś sam nie ma zaufania do innych ludzi.

3. Uczeń z zaburzeniami z trudnością nawiązuje kontakty i przyjaźnie, co powoduje, że czuje się on wyobcowany w grupie.

4. Nie mogąc w sposób normalny uregulować swojego stosunku do otaczającego świata, uczeń czyni to w sposób okrężny, najczęściej dla otoczenia nieprzyjemny, a czasami wręcz aspołeczny.

Należy podkreślić, że wiele zaburzeń w zachowaniu ma charakter przemijający. Obserwując zachowanie jednostki i dostrzegając w nim pewne zakłócenia należy starać się odnaleźć ich przyczynę. Dopiero wtedy okaże się, że pozornie niezrozumiałe zachowanie dziecka jest reakcją na niewłaściwe oddziaływanie środowiska domowego, szkolnego czy pozaszkolnego.

I. Uczniowie nadpobudliwi i agresywni

Zachowania nadpobudliwe i agresywne należą do mechanizmu obronnego najlepiej opisanego w literaturze psychologicznej.
Zaburzenia zachowania dzieci nadpobudliwych mogą przejawiać się w ekspresji ruchowej, przeżyciach emocjonalnych oraz aktywności poznawczej.
Dzieci potrzebują ruchowego wyżycia się, aby uwolnić "rozpierającą" je energię. Trudno zmobilizować je, by siedziały w spokoju na miejscu nawet, gdy wymaga tego rodzaj wykonywanego zadania lub istnieje groźba kary (np. podczas lekcji). Wyrywają się do odpowiedzi, wymachują rękami, a swoje emocje pozytywne (radość, zadowolenie) manifestują w sposób hałaśliwy. Trudno nad ich aktywnością zapanować.
Przeżycia emocjonalne dzieci nadpobudliwych związane są z silniejszymi reakcjami na bodźce. Nadpobudliwość w sferze emocji może u jednych dzieci prowadzić do afektywnych wybuchów, u innych do wzmożonej lękliwości. Dzieci te, ze względu na nadwrażliwość emocjonalną, mogą mieć kłopoty z przystosowaniem w grupie. Często zrażają kolegów agresją lub same się obrażają.
Jeśli chodzi o możliwości poznawcze dzieci nadpobudliwych, to zaburzona jest u nich uwaga i procesy myślowe. Trudno im skoncentrować uwagę na jednym zagadnieniu, zwłaszcza przez dłuższy czas. Dzieci nadpobudliwe zazwyczaj myślą szybko i chaotycznie, w związku z czym ich odpowiedzi są błędne bądź niepewne.

Agresja zwykle pojawia się z przemocą. Według "Słownika języka polskiego" (red. R. Łąkowski 1978 s.17), agresja to:
1) zbrojna napaść jednego państwa na drugie. Agresja na sąsiednie państwo. Akt agresji
. 2) zachowanie zmierzające do wyładowania niezadowolenia, gniewu na osobach lub rzeczach; wroga, agresywna, napastliwa postawa wobec kogoś: agresja fizyczna, słowna. (łc.)

Uczucia związane z agresją to złość, bezsilność, strach, lęk. Nierzadko agresja rodzi agresję (np. uczeń bije młodszego kolegę). W tym wypadku ujściem dla własnej agresji jest "kozioł ofiarny".
Siła agresji zależy od stopnia frustracji (zawód, rozczarowanie). Okres młodzieńczy jest najbardziej narażony na frustracje, młodzież wyjątkowo krytycznie ocenia liczne ograniczenia i normy wiążące się z przynależnością do określonej społeczności. Nasilenie frustracji powiększa dodatkowo fakt, iż młodzież dojrzewa o wiele szybciej fizycznie niż jest uznawana za dojrzałą.
Stwierdzono, że agresja w zachowaniu dzieci i młodzieży najczęściej występuje w takich grupach społecznych, jak:
- dzieci chore psychicznie, nie mające dystansu do pojawiających się trudności i podejmujące walkę z każdą napotkaną przeszkodą,
- dzieci i młodzież z rodzin, w których nie są zaspokajane potrzeby psychiczne (m.in. gdy jedno z rodziców przebywa za granicą). Teoretycznie są one zadowolone z warunków materialnych, lecz czują się opuszczone, porzucone.
- dzieci zaniedbane materialnie, niedożywione (źle ubrane, brudne, głodne. Choć rzadko się do takiej sytuacji przyznają, patrzą zazdrośnie na "lepszych" rówieśników),
- dzieci chore (np. na alergię, gdy choroba wywołuje niepokój ruchowy i emocjonalny, przejawiający się w nadmiernej ruchliwości i hałaśliwości),
- dzieci z rodzin, w których panuje przemoc,
- (niekiedy) dzieci z dysleksją, gdy nie mogą pokonać trudności wynikających z deficytów rozwojowych i wstydzą się tego, zwłaszcza że często wstyd wzmacniają rodzice swoimi raniącymi komentarzami.
(M. Łobocki 1989)

Zaburzenia w zachowaniu u uczniów nadpobudliwych i agresywnych ujawniają się poprzez dominację konkretnych cech. Postaram się je teraz opisać w oparciu o "Arkusz zachowania się ucznia" opracowany przez Barbarę Markowską (zamieszczony w aneksie).

- Ekspansywność
(uczeń) porusza się, chodzi i pracuje głośno, z rozmachem, potrzebuje do wszystkiego co robi więcej miejsca niż inni.

- Krzykliwość
(uczeń) nawet w spokojnych sytuacjach mówi podniesionym głosem.

- Płaczliwość
(uczeń) płacze, gdy spotka go najmniejsza nawet przykrość.

- Agresywność fizyczna
(uczeń) skory do bicia, pierwszy napada, rozwiązuje wszelkie konflikty siłą.

- Przeciwstawianie się zakazom
(uczeń) silnie protestuje (wykłóca się lub ostro sprzeciwia), gdy mu się zakazuje robić to, na co ma ochotę.

- Drażliwość
(uczeń) łatwo się irytuje - bywa wtedy szorstki dla innych, skłonny do kłótni i wybuchów.

- Agresywność słowna
(uczeń) wymyśla innym, złośliwie przezywa, przedrzeźnia.

- Brak opanowania
(uczeń) gdy się rozgniewa, trzaska drzwiami, tupie, rzuca przedmiotami...

II. Uczniowie zahamowani

W zachowaniu określonym jako zahamowanie przeważają u jednostek niedostosowanych społecznie głębokie stany depresyjne, wyrażające się tendencją do szukania samotności, unikania, a często nawet odrzucania wszelkich kontaktów społecznych.
Dla uczniów wykazujących zachowanie zahamowane charakterystyczna jest postawa defensywna, przejawiająca się brakiem zaufania do obcych ludzi i nowych sytuacji, duża ostrożność w postępowaniu wymagającym pokonywania trudności lub podejmowania konkretnej decyzji. Można mówić o różnych stopniach postawy zahamowanej.
Łagodniejsza forma postawy zahamowanej wyraża się przez brak inicjatywy, pomysłowości, nadmierną ostrożność i wymaganie ciągłej pomocy.
Specyficzne cechy zachowania uczniów zahamowanych w stopniu łagodnym to: łatwowierność, sugestywność, mała zdolność przewidywania, brak wytrwałości i systematyczności, brak aktywności, uległość wobec innych.
Następna faza niedostosowania społecznego o charakterze zahamowanym to różnego rodzaju formy depresji - łagodniejsze - oparte na zmiennych reakcjach i ostrzejsze, utrzymujące się dłuższy czas w formie niepokoju i apatii.
Najostrzejsza forma postawy zahamowanej uwidacznia się przez unikanie w ogóle kontaktów zewnętrznych, izolację uczuciową i skłonność do samotności.
Jednostki znajdujące się w najostrzejszym stadium zahamowania żyją we własnym świecie, są skryte, podejrzliwe, wydają się ciągle podejrzewać otoczenie i występują przeciwko niemu.
Często opisanym zahamowaniom współtowarzyszą zaburzenia emocjonalne i nerwicowe jak: obgryzanie paznokci, niepewność spojrzenia, ogólne zmęczenie, smutek, niespokojny sen.
W warunkach zespołu klasowego, jednostki zahamowane nie sprawiają swoim zachowaniem zbyt wielu kłopotów, zazwyczaj są niezauważalne przez otoczenie, pozostają na uboczu, nie wchodzą w konflikt z rówieśni-kami czy nauczycielami.
Źródła zahamowań mogą być bardzo różne. Może je powodować uszkodzenie organiczne w systemie nerwowym, ale też sytuacja rodzinna, szkolna i pozaszkolna. (Profilaktyka i socjologia w pracy szkoły 1973).

Podobnie jak w punkcie 1.1. opisałam cechy typowe dla uczniów nadpobudliwych i agresywnych, teraz przedstawiam cechy typowe dla uczniów zahamowanych.

- Lękliwość
(uczeń) w sytuacjach nieznanych lub przykrych okazuje lęk.

- Przygnębienie
(uczeń) smutny, wydaje się nieszczęśliwy i niezadowolony z życia.

- Brak wigoru
(uczeń) apatyczny, mało aktywny, spowolniały.

- Brak pewności siebie
(uczeń) wyrwany do odpowiedzi peszy się, unika wystąpień publicznych.

- Zależność
(uczeń) szuka oparcia u innych, musi zawsze mieć przyjaciela, który mu radzi, pomaga i otacza opieką.

III. Inne zaburzenia

W punkcie tym przedstawiam kilka innych zaburzeń typowych dla uczniów:

- Zarozumiałość
(uczeń) chwali się, ma o sobie bardzo dobre mniemanie.

- Unikanie trudności
(uczeń) gdy czegoś nie rozumie lub nie umie wykonać, zaczyna zajmować się czym innym nie usiłując pokonać trudności.

- Upór
(uczeń) za wszelką cenę stara się postawić na swoim i nie daje sobie nic wytłumaczyć.

- Podejrzliwość
(uczeń) łatwo posądza innych o nieżyczliwe i wrogie nastawienie do niego.

- Uległość
(uczeń) łatwo ustępuje innym, nie broni swych praw, poddaje się w razie konfliktów.

- Zazdrość
(uczeń) niezadowolony z sukcesów innych, czuje się dotknięty gdy się nim mniej zajmuje niż innym.

- Niestałość w przyjaźni
(uczeń) często zmienia przyjaciół.

Zaburzeniami w zachowaniu u dzieci i młodzieży w różnym wieku zajmowało się już wielu autorów. Istnieją badania i publikacje, poświęcone zaburzeniom i ich niwelowaniu - jest to modelowanie pozytywnych zachowań.

Modelowanie pozytywnych zachowań jest procesem długotrwałym. Polega na celowym oddziaływaniu na dziecko w celu stworzenia mu okazji do nabycia nowych doświadczeń i pozytywnej zmiany zachowania.
Dla leczenia zaburzeń konieczna jest współpraca lekarza, psychologa, rodziców i nauczycieli. Tylko wszechstronna terapia będąca terapią środowiska rodzinnego i indywidualne podejście do dziecka na terenie szkoły - daje pozytywne efekty.

BIBLIOGRAFIA

1. Galloway Ch. (1988). Psychologia uczenia się i nauczania. Warszawa.
2. Łobocki M. (1989). Trudności wychowawcze w szkole. Warszawa.
3. Przetacznikowa M., Makiełło - Jarża G. (1979). Psychologia wychowawcza, społeczna i kliniczna. Warszawa.
4. Słownik języka polskiego. (1978). "Agresja". Praca zbiorowa pod red. R. Łąkowskiego. Warszawa.

Opracowanie: Agata Wacławik

Wyświetleń: 3830