Agresja wśród młodzieży

Agresja określana jest jako czynności mające na celu wyrządzenie szkody i spowodowanie utraty cenionych społecznie wartości, zadanie bólu fizycznego lub sprawienie cierpienia psychicznego, przykrości emocjonalnej innemu człowiekowi.

Terminu "zachowania agresywne" używa się do opisu bardzo różnorodnych zachowań. Za przejaw agresji uważa się bójki, brutalne zaczepki, wywoływanie konfliktów, niszczenie przedmiotów, wrogość w zachowaniu, groźby, wyzwiska, aroganckie traktowanie rówieśników i dorosłych. Do agresji zalicza się także samookaleczenia czy podejmowanie prób samobójczych.

Działania agresywne podejmowane są z określoną intencją, zamiarem szkodzenia, wyrządzenia krzywdy fizycznej lub psychicznej. Mają też negatywne konsekwencje - naruszają bowiem prawa i dobra osobiste, powodują szkodę i cierpienia ludzi, na których są kierowane.

Zachowania agresywne mogą być kierowane bezpośrednio na określone osoby lub pośrednio na przedmioty zastępcze (np. niszczenie mienia), mogą mieć też formę agresywnych wypowiedzi słownych (groźby, przezwiska, przekleństwa). Formą agresji jest też postawa wrogości wobec innych, negatywizm, przekora, robienie czegoś na złość.

Powstawanie i utrwalanie się zachowań agresywnych może mieć różne podłoże. Jedną z przyczyn agresywnego zachowania się dzieci i młodzieży są frustracje wywołujące wystąpienie poczucia krzywdy, gniewu lub zdenerwowania. Frustracja powstaje wówczas, gdy w toku realizacji jakiegoś celu człowiek natrafia na przeszkodę, utrudnienie przez które nie jest w stanie zrealizować swoich planów, zaspokoić określonych potrzeb. Dla dzieci i młodzieży frustrującą sytuacją może być przeszkadzanie mu w tym co akurat robi, odebranie jakiejś atrakcyjnej rzeczy, otrzymanie na lekcji niesprawiedliwej we własnym poczuciu oceny, obraźliwe przezwiska kolegów, niepowodzenia w nawiązywaniu kontaktów z rówieśnikami, nieszczęśliwa miłość i odrzucenie przez partnera, stosowanie przez rodziców surowych kar (nie tylko fizycznych), a także inne przykre wydarzenia losowe. Skutkiem takiej frustrującej sytuacji jest powstanie napięcia emocjonalnego, które może być rozładowane właśnie przez zachowania agresywne. Zachowania te kierowane są na rzecz czy osobę wywołującą frustrację, na inne przedmioty, a nawet na samego siebie.

Inną z form agresywnego zachowania jest agresja instrumentalna. Kształtuje się ona pod wpływem indywidualnych doświadczeń nabytych przez dziecko. Opierając się na nich, dziecko wytwarza w sobie przekonanie, że za pośrednictwem agresywnego zachowania można uzyskać różne korzyści osobiste, zrealizować własne cele i pragnienia. Formą agresji instrumentalnej jest wymuszanie czegoś krzykiem, płaczem lub też groźbą, zastraszaniem, atakowaniem słabszych, a niekiedy nawet rodziców czy opiekunów. Zazwyczaj napastnik atakuje słabszych, których jest w stanie zmusić do uległości, unika natomiast konfliktów z silniejszymi, których atakowanie nie ma szans powodzenia.

Wystąpienie agresji instrumentalnej jest uzależnione od akceptowanych norm postępowania oraz uznawanych wartości. Powstaniu tej formy agresji sprzyja kierowanie się zasadą bezwzględności, kult siły i przemocy, dążenie do osobistego sukcesu za wszelką cenę, przekonanie o wyższości własnej lub grupy, której jest się członkiem. Agresja instrumentalna jest wyuczonym sposobem działania, powstającym głównie wskutek jej tolerowania przez otoczenie. Powoduje to powstanie przekonania o własnej bezkarności oraz utrwalanie się nawyku osiągania zamierzonych celów za pośrednictwem agresji.

Agresja może powstawać także pod wpływem oddziaływania różnych modeli, wzorców zachowania występujących w otoczeniu, mimowolnie lub świadomie naśladowanych przez dzieci i młodzież. Rolę takiego wzorca spełnia nieraz agresywne zachowanie rodziców, rodzeństwa, kolegów. Bardzo istotny jest też wpływ społeczny między członkami jakiejś grupy. Powoduje on bowiem wzrost zachowań określonego rodzaju, preferowanych przez grupę. Jeśli grupa akceptuje agresywne zachowania, każdy członek tej grupy będzie nagradzany za takie reakcje, zyska akceptację, prestiż czy awans. Jeśli nie będzie działał z grupą zostanie odrzucony, atakowany przez pozostałych. Wówczas gniew czy przykrość prowadzić mogą do agresji na tle frustracji.

Należy również podkreślić, iż modele agresywnego zachowania są często eksponowane za pośrednictwem filmu lub telewizji, ukazujących sceny bójek, walk, napadów, gwałtów, morderstw. Agresja jest także przedstawiana w prasie, literaturze czy innych środkach przekazu. Dzieci i młodzież otaczani są różnymi postaciami agresji, widzą jej skuteczność. Już w wielu bajkach więcej jest agresji niż miłości, a ciągłe obcowanie z biciem, dręczeniem i zabijaniem, które są prezentowane w telewizji, powoduje znieczulenie na ludzkie cierpienie. W psychice dziecka fikcja zlewa się z rzeczywistością. Człowiek, który bije i zabija na filmie, nie jest przez młodzież brany na serio, bo tylko gra swoją rolę. Młodzież naśladuje tę grę, aż pewnego dnia może ona przerodzić się w styl bycia.

Warto pamiętać, że niebezpieczne są zwłaszcza takie sytuacje życiowe czy przekazy, gdzie zachowania agresywne są nagradzane. Obserwacja takich zdarzeń prowadzi do ich naśladowania, a uzyskiwane tą drogą korzyści wzmacniają jeszcze skłonności do stosowania agresji.

Agresywne zachowanie może powstać na podłożu zachodzących w organizmie zmian chorobowych. Jest ono wtedy jednym z objawów niektórych zaburzeń nerwicowych oraz chorób psychicznych. Agresywność cechuje nieraz dzieci nerwicowe, przejawiające zwiększoną pobudliwość emocjonalną. Stosunkowo słabe bodźce wywołują u nich nieproporcjonalnie silne reakcje emocjonalne. Dzieci takie z błahych powodów denerwują się, wpadają w gniew, obrażają na swoich rówieśników lub dorosłych. Tego rodzaju stany emocjonalne, uwarunkowane indywidualnymi właściwościami systemu nerwowego, sprzyjają występowaniu agresji. Z kolei agresja wywołana chorobami psychicznymi występuje stosunkowo rzadko. Jej rozpoznanie wymaga przeprowadzenia badań neurologicznych i psychiatrycznych oraz podjęcia w razie konieczności właściwego leczenia.

Zachowania agresywne stanowią istotny problem wychowawczy w okresie dorastania. Okres ten sprzyja bowiem ujawnianiu, nasilaniu i utrwalaniu się tendencji do zachowań agresywnych. Kształtują się one pod wpływem doświadczeń młodzieży i ich wykorzystania, a także pod wpływem pragnienia bycia dorosłym, niezależnym, twardym.

W okresie dorastania nasileniu ulega pobudzenie emocjonalne, skłonność do zmian nastroju, chwiejność emocjonalna. Łatwo wówczas o niekontrolowane wybuchy gniewu, złości na tle wzmożonej pobudliwości nerwowej, wewnętrznej wrażliwości, drażliwości. Częstym uczuciem jest w tym okresie gniew, który uzewnętrznia się z różnym nasileniem i może wywoływać zachowania agresywne. U młodszych osób gniew jest zwykle jawny i wyraża się w krzyku, kłótniach, trzaskaniu drzwiami, tupaniu czy kopaniu, rzucaniu przedmiotami. U starszej młodzieży zachowania te są częściej poddawane kontroli i przybierają formę burkliwych odzywek, zaciskania pięści, niespokojnego chodzenia, dąsania się czy zaciętego, złośliwego milczenia.

Źródłami gniewu w okresie dorastania są przede wszystkim różnego rodzaju trudności w realizowaniu dążeń i planów (frustracje). Wybuch gniewu może wywołać też postępowanie rodziców - gdy rozkazują, żądają kategorycznie, nie pozwalają na dyskusje, wypominają swoje poświęcenie (nie potrafią poprosić, rozmawiać, traktować swoich dzieci po partnersku).

Charakterystyczne dla okresu dorastania są lęki społeczne przed niepowodzeniem, odpowiedzialnością, przyszłością. Jednym z rodzajów lęków są lęki szkolne, zwłaszcza w sytuacji rozpoczęcia nauki w nowej szkole. Typowymi sytuacjami stresującymi są ponadto egzaminy, klasówki, sprawdziany oraz różne sytuacje rywalizacyjne między uczniami.

Przeżywane w takich warunkach niepowodzenia prowadzą do obniżenia samooceny, braku wiary we własne siły, rezygnacji z osiągnięć. Pod wpływem trudności szkolnych może rozwinąć się nerwica lękowa, może również wyzwolić się postawa agresywna i buntownicza. Bunt ujawnia się w formie aroganckich zachowań wobec dorosłych, lekceważenia obowiązków szkolnych, aspołecznych wybryków. Zdarza się, że tacy uczniowie w ogóle nie znajdują w swojej klasie kolegów, którzy chcieliby się z nimi zaprzyjaźnić. Wówczas szukają aprobaty w innych grupach rówieśniczych, często o charakterze destruktywnym, aspołecznym, gdzie zachowania agresywne spotykają się z uznaniem, akceptacją.

Istotnym problemem jest przemoc między rówieśnikami. W wielu przypadkach trudno znaleźć przyczynę kierowania agresji na daną osobę, ale bardzo często zauważa się zachowania agresywne skierowane na dzieci w jakiś sposób wyróżniające się od innych (np. ubiorem, bogactwem czy ubóstwem, bardzo dobrymi lub słabymi ocenami, urodą, nieśmiałością). Przemoc taka może przybierać formę zaczepek, bójek, szantażu, wymuszania pieniędzy czy innych rzeczy, zmuszania do różnych zachowań. To, czy dziecko stanie się ofiarą przemocy ze strony rówieśników, zależy od stopnia aprobaty agresji w grupie oraz od stopnia bezsilności poszkodowanego. Często ofiary przemocy ze strony kolegów boją się lub też nie wierzą w to, że ktoś może je ochronić, dlatego też nie ujawniają swojej sytuacji. Często nie mówią nawet rodzicom, obawiając się niezrozumienia. Takie sytuacje prowadzą do niekorzystnego gromadzenia negatywnych emocji, lęku, obaw, a nawet reakcji nerwicowych.

Warto zauważyć, że okres dorastania jest ważnym momentem kształtowania wewnętrznych norm moralnych, rozumienia i przestrzegania reguł przyjętych w społeczeństwie, formowania systemu wartości. Dorastanie jest też okresem poszukiwania autorytetu, idealnego wzorca, bohatera z którym młody człowiek mógłby i chciałby się identyfikować. Kształtuje się także obraz samego siebie, samoocena, cele i plany życiowe. Problemy, z którymi młodzież nie jest w stanie sobie poradzić, mogą prowadzić do zamykania się w sobie, poczucia niesprawiedliwości, bycia nieszczęśliwym, odrzuconym. Mogą rodzić bunt, agresję, ale również prowadzić do samoagresji czy prób samobójczych. Trzeba być czujnym, aby wystarczająco wcześnie odpowiedzieć na takie sygnały wołania o pomoc.

Należy podkreślić, iż szczególnej uwagi wymagają osoby poszkodowane, ofiary agresji (zarówno ze strony rodziny, kolegów czy innych osób). Doświadczanie przemocy prowadzi bowiem do negatywnych konsekwencji w rozwoju psychicznym, które utrudniają prawidłowe funkcjonowanie młodego człowieka w przyszłości. Są to zachowania agresywne w stosunku do innych lub siebie, zaniżona samoocena i małe poczucie własnej wartości, poczucie osamotnienia, krzywdy, bezradności, lęki, koszmary nocne, nerwice, nieufność do innych, brak poczucia bezpieczeństwa, uzależnienia czy wejście na drogę przestępstwa.

Należy pamiętać, że przemoc doświadczana w dzieciństwie rodzi przemoc w młodości i dorosłym życiu - szczególnie wtedy, gdy dziecko nie otrzymuje żadnej pomocy z zewnątrz. Ponadto - im więcej przemocy doświadczanej w okresie dzieciństwa, im więcej źródeł tej przemocy, im dłużej ona trwa, im mniej pomocy z zewnątrz, tym większa jest możliwość pojawienia się w przyszłości zachowań przestępczych. Konieczne są więc działania wychowawcze zarówno wobec sprawców agresji, jak i osób poszkodowanych.

Jak można zapobiegać agresywnemu zachowaniu się dzieci i młodzieży?

Często stosowanym środkiem wychowawczym są kary. Ich funkcja ma polegać na wytworzeniu strachu przed karą, który przeciwdziałałby agresji. Obawa kary nie prowadzi jednak do trwałego zaniku agresywnego zachowania się, lecz powoduje jedynie jego przemieszczenie się na inne obiekty. Strach przed karą, powstrzymujący przed agresją działa tylko tak długo, dopóki istnieje bezpośrednie zagrożenie jej zastosowania. Z tych względów, nie rezygnując całkowicie ze stosowania niektórych kar w wychowaniu, nie można traktować ich jako zasadniczego środka przeciwdziałającego agresji u dzieci i młodzieży.

Bardziej skuteczne od kar, będących zewnętrznym hamulcem agresji, jest wytworzenie wewnętrznej motywacji zapobiegającej powstawaniu skłonności agresywnych. Funkcję taką mogą spełniać przyswojone normy moralne i społeczne oraz zasady współżycia społecznego, a także przeżywanie przez dziecko poczucia winy w przypadku ich naruszenia.

W odniesieniu do agresji frustracyjnej należy ustalić, które potrzeby dziecka zostały zablokowane oraz umożliwić ich zaspokojenie (najczęściej są to potrzeby uznania społecznego, samodzielności, bezpieczeństwa, więzi emocjonalnych). Niekiedy konieczna jest zmiana metod wychowawczych oraz postaw emocjonalnych przejawianych wobec dziecka.

Przy agresji naśladowczej istotne znaczenie ma uchronienie dziecka przed szkodliwym wpływem modeli agresywnego zachowania. W tym celu należy ograniczyć dostęp do takich przekazów w telewizji, prasie, książkach. Ponadto, sceny agresji eksponowane za pośrednictwem środków masowego przekazu powinny być odpowiednio komentowane i oceniane przez dorosłych z punktu widzenia systemu norm moralnych akceptowanych w danym społeczeństwie. Jeśli takie modele występują w naturalnym otoczeniu społecznym warto izolować dziecko od takich osób, lub przynajmniej ograniczać kontakty. Silnie utrwalone nawyki agresywnego zachowania trudno jest zmienić. Wymaga to dużo cierpliwości, odpowiednich oddziaływań wychowawczych i utrwalania pozytywnych efektów.

Środkiem przeciwdziałającym agresji instrumentalnej jest wykazanie jej nieskuteczności. Można to osiągnąć uniemożliwiając realizację różnych celów za pośrednictwem agresywnego zachowania się oraz negatywnie oceniając tego rodzaju próby. Stwarzając sytuacje, wykazujące nieskuteczność agresywnego zachowania się, należy równocześnie ułatwić osiąganie pożądanych celów w sposób społecznie akceptowany. W zapobieganiu agresji instrumentalnej ważną rolę odgrywa wytwarzanie właściwych postaw społecznych oraz związanej z nimi hierarchii wartości. Wymaga to zarówno ukazania pozytywnych modeli społecznego zachowania, jak też oddziaływania za pośrednictwem słownego przekonywania, zmierzającego do ukształtowania pożądanych postaw i norm moralnych.

Podkreślić należy, iż warunkiem skutecznego zapobiegania i przeciwdziałania agresywnemu zachowaniu się dzieci i młodzieży jest przede wszystkim uwzględnienie przyczyn powstawania agresji oraz odpowiednie dostosowanie środków oddziaływania wychowawczego.

Literatura:
1. Grochulska J., Agresja u dzieci, WSiP Warszawa 1993
2. Obuchowska I., Drogi dorastania, WSiP Warszawa 1996
3. Ranschburg J., Lęk, gniew, agresja, WSiP Warszawa 1993
4. Skorny Z., Psychologiczna analiza agresywnego zachowania się, PWN Warszawa 1968

Opracowanie: mgr Edyta Dawidowska
psycholog OSW Nr 2 dla Niesłyszących w Wejherowie

Wyświetleń: 1428