Kompetencje pedagogiczne nauczyciela
W literaturze pedagogicznej można spotkać różne definicje kompetencji. Najtrafniej ujmuje ją M. Czerepaniak- Walczak uznając że jest to” szczególna właściwość, wyrażająca się w demonstrowaniu na wyznaczonym przez społeczne standardy poziome, umiejętności adekwatnego zachowania się oraz przyjmowania na siebie odpowiedzialności za nie” . Inaczej mówiąc to precyzyjne i przemyślane wykorzystanie posiadanej wiedzy
w praktyce, i usprawnianie podejmowania odpowiednich decyzji i czynności. W ujęciu lingwistycznym kompetencja rozumiana jest jako zakres uprawnień, pełnomocnictw, zakres czyjejś wiedzy, umiejętności lub odpowiedzialności (od łac. competentia- odpowiedzialność, zgodność, uprawnienie do działania) . W. Okoń podaje, iż
w „ pedagogice jako zdolność do osobistej samorealizacji kompetencja jest podstawowym warunkiem wychowania; jako zdolność do określonych obszarów zadań kompetencja jest uważana za rezultat procesu uczenia się” .
Współczesnej sytuacji społeczno-kulturowej, którą cechują próby przezwyciężania zjawisk kryzysowych paradygmatu edukacji opierającej się na wiedzy, szczególne znaczenie ma realizacja kompetentnego podejścia w profesjonalnym przygotowaniu nauczycieli. Żeby człowiek mógł działać skutecznie w nowych warunkach już nie wystarcza tylko wiedza i umiejętności. Podczas przygotowania zawodowego i doszkalania zachodzi konieczność wzmacniania identyfikacji zawodowej oraz kształtowania kompetencji zawodowych nauczyciela, które są traktowane jak fundament wiedzy. Intelektualnie i osobowościowo uwarunkowane są doświadczeniem funkcjonowania społeczno – zawodowego człowieka. Kompetencje zawodowe wyrażają związek jego przygotowania teoretycznego i praktycznego do wykonania działalności pedagogicznej. Kompetencje zawodowe nauczyciela rozpatruje się również jako uogólnione cech osobowościowych, zawierające gotowość teoretyczno- metodologiczną, przedmiotową, pedagogiczno- psychologiczną, kulturalną i technologiczną do produktywnej działalności pedagogicznej.
N. Łobanowa badając problem kompetencji zawodowych wyróżniła następujące składniki, które współdziałają i wzajemnie się przenikają:
- treściowy,
- zawodowo- działalnościowy,
- zawodowo- osobowościowy,
Kompetencje można podzielić na podgrupy:
o Podstawowe – intelektualne, zapewniające funkcjonowanie, panowanie nad operacjami umysłowymi.
o Osobowościowe – cechy osobowości, odpowiedzialność, zdyscyplinowanie, nastawienie na osiągnięcie celu.
o Społeczne – zapewniające funkcjonowanie społeczne.
o Zawodowe – grupa kompetencji inwariantnych, grupa kompetencji społecznych.
Podstawowymi grupami kompetencji zapewniającymi osiągnięcie pożądanego wyniku w procesie działalności zawodowej są:
1. Kompetencje akademickie- zapewniają działalność intelektualną, pokazują władanie operacjami umysłowymi, zdolność i umiejętność uczenia się,
2. Społeczno-osobowościowe- zapewniają współdziałanie społeczne w procesie funkcjonowania na podstawie społecznie wartościowych cech osobowościowych,
3. Kompetencje zawodowe- na które składają się:
- kompetencje inwariantne odpowiadające za nauczanie, wychowanie, działalność dydaktyczno- metodyczna, innowacyjna, organizowanie i zarządzanie,
- kompetencje specjalne mające zastosowanie w działalności oświatowej, dydaktyczno-metodycznej, naukowej, eksperymentalno-badawczej, psychologiczno-pedagogicznej .
Kluczem do właściwego funkcjonowania edukacyjnego ucznia jest nauczyciel. Od jego kwalifikacji i cech osobowościowych zalezą efekty kształcenia, wychowania
i samokształcenia. Znamienną cechą obecnie prowadzonych analiz różnych zawodów jest posługiwanie się pojęciem kompetencji, które są gwarancją dobrze wykonanej pracy
i osiągania sukcesów.
Niezbędne kompetencje nauczyciela klas początkowych, warunkujące rozwijanie aktywności samokształceniowej uczniów, można rozpatrywać w aspekcie prakseologicznym, komunikacyjnym, kreatywnym, informatycznym i autoedukacyjnym .
Omawiając kompetencje nauczycieli, wyróżnia się najczęściej trzy ich grupy,
a mianowicie:
• kompetencje merytoryczne, dotyczące zagadnień nauczanego przedmiotu – nauczyciel
jest ekspertem i doradca przedmiotowym;
• kompetencje dydaktyczno-metodyczne, dotyczące warsztatu nauczyciela i ucznia,
a wiec metod i technik nauczania i uczenia się, zwłaszcza aktywizujących,
projektowych i pracy grupowej – nauczyciel jest doradcą dydaktycznym;
• kompetencje wychowawcze, dotyczące różnych sposobów oddziaływania na uczniów,
należą do nich umiejętności komunikacyjne, nawiązywania kontaktów, rozwiązywania
problemów danego wieku rozwojowego itp. – nauczyciel jest doradcą wychowawczym
i życiowym .
Poszczególne kompetencje nauczycielskie niezbędne do wykonywania założonych wtoku kształcenia, dokształcania i doskonalenia funkcji K. Denek ujął jako:
a) kompetencje prakseologiczne, wyrażające się skutecznością nauczyciela
w planowaniu, organizowaniu, kontroli i ocenie procesów edukacyjnych;
b) kompetencje komunikacyjne, wyrażające się w skuteczności zachowań językowych
w sytuacjach edukacyjnych;
c) kompetencje współdziałania, manifestujące się skutecznością zachowań
prospołecznych i sprawnością działań integracyjnych;
d) kompetencje kreatywne, objawiające się w innowacyjności i niestandardowości
działań nauczycielskich;
e) kompetencje informatyczne, uwidaczniające się w sprawnym korzystaniu
z nowoczesnych źródeł informacji;
f) kompetencje moralne, wyrażające się w zdolności do pogłębionej refleksji
moralnej przy ocenie dowolnego czynu etycznego .
J. Szempruch wymienia różne rodzaje kompetencji które opisuje pod względem umiejętności prezentowanych przez nauczyciela:
Kompetencje interpretacyjno-komunikacyjne- wyrażają się umiejętnością rozumienia i definiowania sytuacji edukacyjnych oraz skutecznością zachowań komunikacyjnych, zarówno werbalnych, jak niewerbalnych. Dotyczą one m.in.:
• Posiadania wiedzy o komunikacji interpersonalnej i umiejętności spożytkowania jej dla celów edukacyjnych;
• Nabywania umiejętności interpretacji różnych sytuacji edukacyjnych
i dostosowania do nich własnego stylu porozumiewania się z uczniem;
• Nabycia umiejętności nawiązywania i podtrzymywania kontaktu z uczniem, a także właściwego odbierania i interpretowania przekazów edukacyjnych;
• Zrozumienia dialogowego charakteru relacji nauczyciel- uczeń,
i umiejętności właściwego formułowania przekazów edukacyjnych;
• Nabywanie umiejętności posługiwanie się stosownie do sytuacji pozajęzykowymi środkami wyrazu;
• Doskonalenia poprawności, czytelności i etyczności własnych zachowań językowych;
Kompetencje kreatywności- zdolność do tworzenia czegoś nowego
i oryginalnego, rozwijanie potencjalnych dyspozycji do twórczości u swoich uczniów. Kompetencje te wyrażają się innowacyjnością i prorozwojową skutecznością działań nauczyciela. Przejawia ją nauczyciel który:
• Rozumie i zna swoistość działania pedagogicznego jako twórczego
i niestandardowego;
• Zna możliwości i bezpieczne granice w dokonywaniu twórczym zmian pracy nauczyciela i szkoły;
• Umie tworzyć i przekształcać elementy własnego warsztatu pracy;
• Rozumie i umie działać na rzecz zwiększenia autonomii podmiotów edukacyjnych;
• Umie myśleć kreatywnie oraz stymulować rozwój samodzielnego
i krytycznego myślenia, samokształcenia i pracy nad sobą oraz swoich wychowanków;
• Umie planować własną koncepcje doskonalenia i samokształcenia zawodowego;
• Umie badać własną praktykę, dokonywać nad nią refleksji i tworzyć na tej postawie własną wiedzę zawodową.
Kompetencje współdziałania- skuteczność zachowań prospołecznych nauczyciela i sprawność w integrowaniu zespołów uczniowskich oraz innych przedmiotów edukacyjnych. Wyróżniają się głównie:
• Posiadanie wiedzy o prawidłowościach współdziałania i rozwoju społecznym uczniów oraz umiejętnością jej odpowiedniego wykorzystywania do tworzenia z grupy uczniowskiej środowiska wychowawczego;
• Rozumienie związków zachodzących między własnym stylem interakcyjnym a procesami społecznymi w grupie uczniowskiej;
• Umiejętnością modyfikowania własnego stylu kierowania grupą wychowanków w zależności od stopnia ich rozwoju i dojrzałości społeczno- moralnej;
• Umiejętnością rozwiązywania sytuacji konfliktowych przez negocjacje
i kompromis oraz kształcenia u wychowanków tej umiejętności;
• Rozumieniem potrzeby współpracy z pozaszkolnymi uczestnikami procesu edukacyjnego i umiejętnością współdziałania na rzecz tworzenia warunków do uczenia się we współpracy i współodpowiedzialności za jego efekty;
 Kompetencje pragmatyczne- wyrażają się skutecznością nauczyciela
w planowaniu, organizowaniu, realizacji i ewaluacji procesów edukacyjnych. Dotyczą one umiejętności:
• Dysponowania podstawową wiedza psychologiczną, pedagogiczna
i metodyczną o skutecznym działaniu pedagogicznym;
• Rozpoznawania wyjściowego stanu warunków działania pedagogicznego;
• Rozumienia potrzeby i umiejętności różnicowania projektów działania
w zależności od dokonywania diagnoz, podmiotowych możliwości ucznia oraz materialno- kulturowych warunków działania;
• Realizacji założeń edukacji integracyjnej;
• Posługiwania się podstawowymi elementami warsztatu pracy nauczyciela
w kształceniu i wychowaniu;
• Umiejętność opracowania własnego programu realizacji przedmiotu
z uwzględnieniem podstawy programowej;
• Rozumienie procesów ewolucji szkolnej oraz umiejętności opracowania
i posługiwania się różnymi technikami kontroli osiągnięć uczniów;
• Znajomość polskiego systemu edukacji, prawodawstwa zawodowego oraz umiejętności prowadzenia dokumentacji wymaganej przez szkołę.
Kompetencje informatyczno-medialne- wyrażają się one umiejętnością wykorzystywania technologii informacyjnej i komunikacyjnej w doskonaleniu procesów edukacyjnych . W zakresie tych kompetencji wskazuje się m.in.:
• Umiejętność obsługi komputera, wideo i innego sprzętu technicznego;
• Umiejętność wykorzystania nowoczesnej technologii do wspomagania procesu nauczania i uczenia się;
• Umiejętność tworzenia autorskich programów edukacyjnych
i udostępniania ich w sieci .
Klasyfikację kompetencji zawodowych nauczyciela przedstawia również S. Dylak w swych licznych opracowaniach dotyczących tej problematyki. Odwołując się do licznych pozycji literatury zagranicznej podaje, iż kompetencje nauczycielskie można podzielić na trzy grupy:
a) kompetencje bazowe, pozwalające nauczycielowi na porozumienie się z dziećmi
i współpracownikami;
b) kompetencje konieczne, bez których nauczyciel nie mógłby pracować konstruktywnie, należą do nich kompetencje interpretacyjne, autokreacyjne oraz realizacyjne;
c) kompetencje pożądane, które mogą, lecz nie muszą znajdować się w profilu zawodowym danego nauczyciela; należą do nich zainteresowania i umiejętności związane ze sportem, sztuką .
Biorąc pod uwagę standardy kształcenia zawodowego nauczycieli, wyróżniamy niezbędne kompetencje, które umożliwią mu pełnienie funkcji: fachowca, menedżera, inspiratora i integratora. Kompetencje te zdaniem Czesława Banacha można ujmować
w zakresie nauczania, wychowania, opieki, diagnozowania, resocjalizacji, współpracy ze środowiskiem, działalności innowacyjno-reformatorskiej i badawczej.
Autor wysuwa na pierwszy plan takie kompetencje, jak:
1. merytoryczne (rzeczowe);
2. prakseologiczne (dydaktyczne i psychologiczno-pedagogiczne) − wyrażają się
w skuteczności nauczyciela w planowaniu, organizowaniu, kontroli i ocenie procesów edukacyjnych;
3. komunikacyjne – wyrażają się w skuteczności zachowań językowych w strukturach edukacyjnych;
4. współdziałania – manifestują się w zachowaniach prospołecznych i sprawnościach działań integracyjnych;
5. kreatywne – rodzą innowacyjność i niestandardowość działania;
6. medialne, informatyczne i techniczne – pozwalają sprawnie korzystać z nowoczesnych źródeł i technik informacyjnych;
7. moralne – to zdolność do pogłębionej refleksji moralnej oraz kształtowanie własnych powinności etycznych wobec podmiotów edukacji, a także kierowanie własnym rozwojem .
Posiadanie wymaganych kompetencji zawodowych pomoże nauczycielowi inspirować zmiany w procesie dydaktyczno-wychowawczym, ułatwi twórczy rozwój, aktywność, działanie sugestywne, pełne inwencji podczas wprowadzenia nowych, intensywnych rozwiązań do praktyki edukacyjnej. Ukształtowanie kompetencji zawodowych niezbędnych w prawidłowym planowaniu, realizacji i ocenie własnych przedsięwzięć edukacyjnych oraz pracy uczniów jest istotnym zadaniem kształcenia nauczycieli. Aktywność samokształceniową uczniów w szczególności klas niższych może wyzwolić tylko nauczyciel o wysokich kompetencjach zawodowych .

Bibliografia: M. Czerepaniak- Walczak, Aspekty i źródła profesjonalnej refleksji nauczyciela, Toruń 1997, s. 87-88. M. Szymczak, Słownik Języka Polskiego, Warszawa 1978, s. 977. W. Okoń, Nowy słownik pedagogiczny, Warszawa 1996, s. 129. W. Leżański, Nauczyciel wczesnej edukacji w kontekście zmian edukacyjnych, Łódź 2009, s. 89-91. M. Taraszkiewicz, Jak uczyć sie lepiej! Szkoła pełna ludzi, Poznań 2001, s. 175. K. Denek, O nowy kształt edukacji, Toruń 1998, s. 215-217. J. Szempruch, Nauczyciel w zmieniającej się szkole, Rzeszów 2001, s. 114-119. S. Dylak, Wizualizacja w kształceniu nauczycieli, Poznań 1995, s. 38-39.

Opracowała: Natalia Antoń Studentka Uniwersytetu Rzeszowskiego III roku Pedagogiki Opiekuńczo- Wychowawczej

Wyświetleń: 26061