1. Uwagi ogólne

Wspólnota Europejska jest obecnie organizacją międzynarodową o największym znaczeniu dla kształtowania i rozwoju stosunków gospodarczych należących do niej państw europejskich. Najistotniejszym aspektem działalności Wspólnoty jest utworzenie wspólnego ryku łączącego rynki krajowe państw członkowskich w rynek jednolity o warunkach możliwie najbliższych rzeczywistemu rynkowi wewnętrznemu. Wspólnota kreuje w tym celu nowy porządek prawny prawa międzynarodowego, który staje się integralną częścią porządków prawnych jej państw członkowskich i który tworzy podstawy prawne pozwalające obywatelom tych państw na swobodne podejmowanie inicjatyw gospodarczych bez względu na granice państw na całym terytorium Wspólnoty.

Podpisanie przez Polskę Układu Stowarzyszeniowego ze Wspólnotami Europejskimi sprawiło, że Polska znalazła się w orbicie wpływów prawa Wspólnot Europejskich, jako że przyszła integracja ze Wspólnotą już obecnie wymaga dostosowania systemu gospodarczego i prawnego naszego państwa do standardów Wspólnoty.

Swoboda prowadzenia działalności gospodarczej na terytoriach państw członkowskich Wspólnoty jest jedną z podstawowych swobód rynku wewnętrznego, a zasadniczą formę prowadzenia takiej działalności stanowi obecnie spółka. Uzasadnia to potrzebę zwrócenia szczególnej uwagi na uregulowania prawne tej swobody w aspekcie funkcjonowania spółek na obszarze rynku wewnętrznego Wspólnoty Europejskiej.

2. Pojęcie swobody prowadzenia działalności gospodarczej w prawie Wspólnot Europejskich.

Swoboda prowadzenia działalności gospodarczej uregulowana w art.52, 58 Traktatu Wspólnot Europejskich gwarantuje obywatelom państw członkowskich Wspólnoty prawo podjęcia i prowadzenia samodzielnej działalności gospodarczej na terytorium innego państwa członkowskiego zgodnie z przepisami, jakie państwo to ustanawia w tym zakresie dla własnych obywateli.

Na podstawie przepisów art. 52 Traktatu Wspólnot Europejskich obywatele państw członkowskich Wspólnoty mają prawo na przeniesienie się na terytorium innego państwa członkowskiego w celu podjęcia tam działalności na własny rachunek oraz prawo założenia w tym celu w innym państwie członkowskim przedsiębiorstwa, zwłaszcza spółki w rozumieniu art.58, i kierowania nim.

Obywatele państw członkowskich, którzy prowadzą już działalność gospodarczą na obszarze Wspólnoty, mają także prawo do założenia na terytorium innego państwa członkowskiego oddziału, agencji lub filii przedsiębiorstwa macierzystego. Regulacja prawna swobody prowadzenia działalności gospodarczej oparta jest na fundamentalnej w prawie wspólnotowym zasadzie zakazu dyskryminacji ze względu na obywatelstwo. Zakaz ten, ustanowiony w przepisach art.6 TWE, wprowadzony został również w szczegółowych postanowieniach traktatu regulujących funkcjonowanie podstawowych swobód rynku wewnętrznego.

W odniesieniu do swobody prowadzenia działalności gospodarczej art. 52 TWE formułuje go również bezpośrednio, nakazując państwom członkowskim Wspólnoty traktowanie obywateli innych państw członkowskich w zakresie prowadzenia działalności gospodarczej na równi z obywatelami własnymi.

3. Zakres podmiotowy swobody prowadzenia działalności gospodarczej.

Przepisy Traktatu WE regulujące swobodę prowadzenia działalności gospodarczej stwarzają podstawę prawną do podejmowania takiej działalności na całym obszarze wspólnego rynku nie tylko osobom fizycznym będących obywatelami państw członkowskich Wspólnoty, lecz także innym podmiotom gospodarczym, które mogą działać w poszczególnych państwach członkowskich Wspólnoty na podstawie przepisów prawa krajowego. Regulacja traktatowa uwzględnia jednocześnie różnorodność form prawnych, w których działalność gospodarcza może być prowadzona.

Rozszerzenie zakresu podmiotowego swobody prowadzenia działalności gospodarczej na inne podmioty gospodarcze wynika wprost z art.58 TWE, nakazującego traktowanie spółek i firm w zakresie tej swobody na równi z osobami fizycznymi będącymi obywatelami państw członkowskich. Spółki i firmy korzystają zatem ze swobody prowadzenia działalności gospodarczej na zasadzie analogii w stosunku do osób fizycznych.

Podstawowe zagadnienia pojawiające się na tle takiej regulacji, to przede wszystkim problem rozumienia pojęcia spółki w myśl prawa Wspólnot Europejskich oraz określenia warunków, od których wspomnienia uzależnione jest analogiczne zastosowanie swobody prowadzenia gospodarczej wobec spółek.

Trudności ze sprecyzowaniem pojęcia spółki w rozumieniu TWE wynikają z faktu, że w systemach prawnych poszczególnych państw członkowskich występuje duże zróżnicowanie dopuszczalnych form prawnych, w jakich może funkcjonować spółka.

Istnieje też niejednolite podejście ustawodawców do przyznawania niektórym rodzajom spółek osobowości prawnej.

Analiza ustawodawstwa dotyczącego spółek w poszczególnych państwach członkowskich prowadzi do wniosku, że mimo podobieństwa, a nawet identyczności nazw niektórych spółek, każdy system posiada w istocie odrębną regulację danego typu spółki. Stąd definicja spółki wprowadzona w art.58 TWE jest bardzo szeroka i elastyczna.

Artykuł 58 ust. 2 TWE stanowi, że przez spółki lub firmy rozumie się spółki lub firmy założone na podstawie przepisów prawa cywilnego lub handlowego, włączając spółdzielnie, oraz inne osoby prawne prawa publicznego lub prywatnego, z wyłączeniem tych, które nie prowadzą działalności zarobkowej.

Rozpatrując pojęcie spółki na tle tej definicji przede wszystkim należy zaznaczyć, że na obecnym etapie rozwoju prawa Wspólnot Europejskich nie ma spółek jako podmiotów prawa wspólnotowego. Przygotowany przez Komisję w latach sześćdziesiątych projekt dotyczący spółek europejskich nie został dotąd przyjęty przez Radę. Stąd pojęcie spółki odnosi się tylko i wyłącznie do spółek jako podmiotów prawa krajowego poszczególnych praw członkowskich Wspólnoty.

Dosłowne brzmienie definicji spółki zawartej w art. 58 TWE sugeruje, że uprawnione podmioty powinny posiadać status osób prawnych. W doktrynie przeważa jednak pogląd, że taka interpretacja mogłaby być zbyt wąska, by odpowiadać gospodarczej rzeczywistości. W literaturze pojawia się również dalej idące stanowisko, w myśl którego posiadanie pełnej osobowości prawnej nie stanowi bezwarunkowego wymogu, który musi spełniać spółka w rozumieniu art. 58 TWE. Spółka taka powinna jednak odpowiadać mniej rygorystycznemu kryterium, a więc posiadać podstawowe atrybuty osobowości prawnej, wśród których wymienia się z reguły autonomię majątkową i zdolność sądową.

4. Warunki korzystania ze swobody działalności gospodarczej.

W myśl postanowień art.58 ust. 1 TWE spółki w zakresie swobody prowadzenia działalności gospodarczej są traktowane jako osoby fizyczne, będące obywatelami państw członkowskich Wspólnoty. Korzystają zatem z praw gwarantowanych przez tę swobodę na zasadzie analogii. Regulacja ta powoduje konieczność dokładnego sprecyzowania warunków, od których spełnienia uzależnione jest analogiczne zastosowanie swobody prowadzenia działalności gospodarczej wobec spółek. Warunki te mają na celu określenie związku, jaki powinien łączyć spółkę ze Wspólnotą, aby mogła ona korzystać ze swobody prowadzenia działalności gospodarczej.

Związek ten w przypadku osób fizycznych przybiera postać wymogu posiadania obywatelstwa jednego z państw członkowskich. W odniesieniu do spółek przepisy TWE nie posługują się pojęciem obywatelstwa, gdyż mogłoby ono powodować trudności interpretacyjne, a przy tym nie odzwierciedlałoby poprawnie sensu kryterium decydującego o możliwości przyznania spółkom uprawnień osób fizycznych w zakresie swobody prowadzenia działalności gospodarczej.

Art. 58 TWE stanowi zatem, że aby spółki mogły korzystać ze swobody prowadzenia działalności gospodarczej, muszą spełniać dwa warunki:

• muszą być założone zgodnie z prawem któregokolwiek z państw członkowskich Wspólnoty oraz
• muszą posiadać swą statutową siedzibę, zarząd lub główne przedsiębiorstwo w obrębie Wspólnoty.

Warunek pierwszy wydaje się jasny, gdyż, jak zostało podkreślone powyżej prawo Wspólnot Europejskich nie wprowadza jeszcze możliwości stworzenia spółki jako podmiotu tego prawa. Z przywilejów prawa wspólnotowego mogą zatem korzystać spółki, które zawdzięczają swój byt prawny systemowi prawnemu określonego państwa członkowskiego Wspólnoty, które nadaje im status prawny i określa zasady ich funkcjonowania.

Warunek drugi nawiązuje do konieczności ustalenia przynależności państwowej spółki, a w rzeczywistości do ustalenia jej przynależności do Wspólnoty.

Przynależność tę ustala się na podstawie trzech kryteriów: lokalizacji siedziby statutowej spółki, lokalizacji jej zarządu lub lokalizacji jej głównego przedsiębiorstwa w obrębie Wspólnoty.

Siedzibą statutową spółki jest miejsce, które określa położenie tej siedziby statut spółki lub inny akt prawny wiążący dla spółki. Siedzibę zarządu spółki wyznacza się na podstawie miejsca, gdzie znajdują się organy spółki podejmujące decyzje, które mają zasadnicze znaczenie dla działalności spółki.

Przez pojęcie siedziby głównego przedsiębiorstwa spółki, rozumie się miejsce gdzie koncentruje się działalność gospodarcza spółki, a więc miejsce gdzie wykonywane są podstawowe aspekty tej działalności i realizowane zasadnicze cele spółki. W praktyce z reguły zarząd spółki i jej główne przedsiębiorstwo znajdują się w tym samym miejscu

Równocześnie jednak prawo wspólnotowe dla określenia przynależności spółki do Wspólnoty nie posługuje się wyłącznie kryterium siedziby rzeczywistej spółki, które bierze pod uwagę miejsce, gdzie spółka faktycznie prowadzi działalność gospodarczą, ale posługuje się również kryterium siedziby statutowej. Kryteria te mają charakter alternatywny. W konsekwencji tego wystarczy, że statut spółki utworzonej zgodnie z ustawodawstwem państwa członkowskiego określa jej siedzibę we Wspólnocie, a w rzeczywistości w danym państwie członkowskim, aby była ona związana ze Wspólnotą, nawet jeżeli jej zarząd lub główne przedsiębiorstwo znajdują się w państwie trzecim albo jest ona kontrolowana przez obywateli państw trzecich.

Wymagając jedynie związku prawnego, TWE zezwala, by spółka całkowicie zintegrowana z zagraniczną gospodarką korzystała jednak z zasad wspólnotowych.

Przepisy art. 52 TWE nakładają na obywateli państw członkowskich Wspólnoty, którzy zamierzają założyć agencję, oddział lub filię na terytorium innego państwa członkowskiego, warunek uprzedniego prowadzenia działalności gospodarczej na terytorium Wspólnoty. Ponieważ spółki i firmy korzystają ze swobody prowadzenia działalności gospodarczej na zasadzie analogii w stosunku do osób fizycznych, to w konsekwencji wymóg ten znajduje zastosowanie również wobec spółek i firm.

5. Tworzenie agencji, oddziałów lub filii w innym państwie członkowskim.

Spółki i firmy w rozumieniu art.58 ust.2 TWE korzystają ze swobody prowadzenia działalności gospodarczej na równi z osobami fizycznymi będącymi obywatelami państw członkowskich, co oznacza, że przysługuje im również prawo tworzenia agencji, oddziałów lub filii na terytorium innych państw członkowskich. Ten aspekt swobody prowadzenia działalności gospodarczej ma szczególne znaczenie w odniesieniu do spółek i firm, gdyż jak podkreślił Europejski Trybunał Sprawiedliwości, spółki zasadniczo korzystają ze swobody prowadzenia działalności gospodarczej poprzez zakładanie agencji, oddziałów lub filii w innych państwach członkowskich, które to prawo wyraźnie umożliwia spółkom i firmom gwarantuje im art.52 TWE.

Pojęcie agencji, oddziału lub filii w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości interpretowane jest bardzo szeroko, co swobodny wybór formy prawnej odpowiedniej dla prowadzenia danego rodzaju działalności.

Wydając orzeczenie w sprawie Somafer S. A. v. Saar Fernges AG ETS stwierdził, że pod pojęciem oddziału, agencji lub innej tego typu jednostki należy rozumieć taki punkt względnie działalność, która jest wykonywana w trwale urządzonej, posiadającej własne kierownictwo i odpowiednio wyposażonej jednostce organizacyjnej mogącej w ten sposób prowadzić interesy z osobami trzecimi, że osoby te, chociaż wiedzą, iż prawdopodobnie istnieje stosunek prawny między tą jednostką a prowadzonym za granicą przedsiębiorstwem głównym, to jednak nie muszą zwracać się do tego przedsiębiorstwa, lecz mogą załatwiać interesy w tym miejscu jego działalności, gdzie został zorganizowany jego oddział.

Natomiast w wyroku w sprawie Blankaert Willens PVBA v.Luise Trost ETS orzekł, że spółka lub firma może prowadzić działalność gospodarczą na terytorium innego państwa członkowskiego Wspólnoty, w rozumieniu art. 52 (ust. 1 zdanie drugie) TWE, również przez przedstawiciela handlowego lub pośrednika, jeżeli są oni podporządkowani reprezentowanej przez nich spółce lub firmie w ten sposób, że może im ona udzielać poleceń odnośnie do ich czasu pracy, zawierania umów i zakazywać reprezentowania spółek i firm konkurencyjnych. Stosując wykładnię rozszerzającą pojęcia agencji, oddziału i filii, umożliwiającą spółkom i firmom skuteczne korzystanie ze swobody prowadzenia działalności gospodarczej, ETS orzekł także, że przedsiębiorstwami zależnymi tworzonymi przez spółki i firmy na terytoriach innych państw członkowskich w celu prowadzenia tam działalności gospodarczej są również biura, które zatrudniają własny personel, a także osoby, które wykonują pracę samodzielnie, jeżeli tylko są one upoważnione do działania przez spółkę macierzystą na stałej podstawie.

Orzecznictwo ETS umożliwia zatem spółkom i firmom w rozumieniu art. 58 TWE szeroki wybór form prawnych, w których spółki lub firmy zamierzają prowadzić działalność gospodarczą na terytorium innego państwa członkowskiego Wspólnoty.

Oznacza to, że mogą one w tym celu na terytoriach innych państw członkowskich zakładać zarówno agencje, oddziały lub filie, które są prawnie samodzielne, jak i przedsiębiorstwa zależne, które są w stosunku do przedsiębiorstwa głównego samodzielne pod względem prawnym, ale nie ekonomicznym.

Spółki i firmy zagwarantowane mają dzięki temu prawo wyboru formy prawnej, która najlepiej odpowiada charakterowi i celom prowadzonej przez nie działalności gospodarczej.

ETS w swoich orzeczeniach wielokrotnie podkreślał, że nałożony przez przepisy traktatu na państwa członkowskie Wspólnoty obowiązek zniesienia ograniczeń swobody prowadzenia działalności gospodarczej oraz traktowania obywateli innych państw członkowskich w tym samym zakresie na równi z obywatelami własnymi dotyczy nie tylko osób fizycznych, ale również spółek i firm założonych w innych państwach członkowskich.

Trybunał orzekł, że obowiązek ten odnosi się również do stosowania przepisów art. 221 TWE, które nakazują państwom członkowskim Wspólnoty przyznanie obywatelom innych państw członkowskich zasady traktowania narodowego w odniesieniu do udziałów w kapitale spółek lub firm w rozumieniu art. 58 TWE.Spółka lub firma założona i prowadząca działalność gospodarczą w jednym państwie członkowskim może zatem korzystać ze swobody prowadzenia działalności gospodarczej także w formie objęcia udziałów w spółkach i firmach działających w innych państwach członkowskich, gdyż przepisy traktatu gwarantują jej w tym zakresie takie same prawa, jakie przysługują obywatelom państw członkowskich Wspólnoty na podstawie art. 221 TWE.

6. Harmonizacja prawa spółek państw członkowskich Wspólnoty

Znaczenie spółek i firm jako podmiotów gospodarczych prowadzących działalność na terytoriach różnych państw członkowskich, a także poważne różnice w regulacji ich tworzenia i funkcjonowania występujące w systemach prawnych poszczególnych państw spowodowały potrzebę ujednolicenia prawa spółek. Pierwszym krokiem podjętym dla zrealizowania tego celu było podpisanie przez państwa członkowskie 28 lutego 1968 roku przewidzianej w przepisach art. 220 TWE konwencji o wzajemnym uznaniu spółek i osób prawnych, która jednak nie weszła w życie z powodu braku ratyfikacji.

Zgodnie z przepisami TWE realizacja podstawowych celów Wspólnoty powinna zostać osiągnięta między innymi poprzez zbliżenie regulacji prawnych państw członkowskich w stopniu koniecznym dla funkcjonowania wspólnego rynku.

Rola prawa wspólnotowego w regulacji swobody prowadzenia działalności gospodarczej polega zatem obecnie z jednej strony na zapewnieniu niedyskryminacyjnego traktowania uprawnionych podmiotów przez państwa członkowskie, a z drugiej strony na harmonizowaniu i koordynowaniu prawa i przepisów krajowych dotyczących działalności spółek i firm.

Przyznanie spółkom i firmom na podstawie przepisów art.52 i 58 TWE prawa do podejmowania i prowadzenia działalności gospodarczej na całym terytorium wspólnego rynku stanowi jedną z podstawowych przyczyn powstania "europejskiego prawa spółek", które to pojęcie oznacza normy wydawane przez organy Unii Europejskiej w celu harmonizacji lub ujednolicenia krajowego prawa spółek państw Unii.

Definicja spółki przyjęta w art. 58 TWE dla ustalenia zakresu podmiotowego swobody prowadzenia działalności gospodarczej jest bardzo szeroka, gdyż obejmuje praktycznie wszystkie firmy prowadzące na terytorium Wspólnoty działalność gospodarczą za wynagrodzeniem.

Konkretne działania Wspólnoty w zakresie harmonizacji prawa nie rozciągają się jednak na prawo spółek w ogólności lecz ograniczają się właściwie tylko do prawa spółek kapitałowych.

W praktyce przepisem najczęściej wykorzystywanym jako podstawa prawna harmonizacji prawa spółek jest art. 44 TWE. Przewiduje on możliwość wydawania dyrektyw, których celem ma być koordynacja postanowień wymaganych w systemach prawnych państw członkowskich dla ochrony wspólników i osób trzecich, tak aby ujednolicić te gwarancje w obrębie Współnoty.

Zasadniczym celem działań organów wspólnotowych zmierzających do harmonizacji prawa spółek jest jednak przede wszystkim zniesienie najważniejszych różnic w przepisach prawa krajowego państw członkowskich określających strukturę i funkcjonowanie spółek, które stanowią przeszkodę dla swobodnego prowadzenia działalności gospodarczej przez spółki na obszarze Wspólnoty. Jak dotąd, efekt realizacji tego programu, stanowi dziewięć przyjętych przez Radę dyrektyw.

Opracowanie: Teresa Warmowska

Wyświetleń: 1456