Dokonanie ogólnej charakterystyki młodzieży nie jest łatwe ponieważ nie stanowi ona jednorodnej grupy, którą wyróżniają specyficzne cechy.
Jest rzeczą zrozumiałą, że zjawisko młodości przyciąga uwagę z wielu powodów.

Jednym z nich są bardzo często pojawiające się w tym okresie trudności wychowawcze, innym może być fakt, że właśnie w tym czasie zaczyna kształtować się światopogląd człowieka decydujący o przyszłym jego życiu.
Obszarem moich zainteresowań będzie dorastanie młodzieży do roli dorosłego. Chciałabym przedstawić te elementy charakterystyczne dla rozwoju młodzieży, które mają związek z kształtowaniem się postawy do wartości w tym konkretnym czasie.

Okres, w którym dochodzi do tak wielu przełomowych zmian w osobowości został nazwany okresem dorastania. Jest to okres, w którym dokonuje się przeobrażenie dziecka w osobę dorosłą. Na przestrzeni stosunkowo krótkiego czasu zachodzą radykalne zmiany fizyczne i psychiczne, które umożliwiają spełnienie zadań właściwych człowiekowi dorosłemu - zadań rodzinnych i zawodowo społecznych.

Dorastanie można podzielić na dwa podokresy (fazy), dające się teoretycznie wyróżnić ze względu na dominowanie w pierwszym z nich czynników natury biologicznej, a w drugim czynników kulturowych. W rzeczywistości wpływy te wzajemnie się nakładają przy czym w jednostkowym rozwoju siła ich dominacji i czas następowania po sobie są bardzo zróżnicowane - to jednak ogólnie można powiedzieć, że dorastanie zaczyna się w biologii, a kończy w kulturze.

"Wiekiem dorastania" określamy okres od 12 do 18 roku życia. Nazwa ta obejmuje zarówno dojrzewanie biologiczne, jak i ściśle z nim związany rozwój psychiczny i społeczny, który akcentowany jest w nazwie "dorastanie".

Celem tego opracowania jest poznanie psychiki młodzieży, konkretnie tych jej aspektów, których rozwój umożliwia w wieku dorastania ukształtowanie przez młodych ludzi swojego systemu wartości. Omówię proces rozwoju psychicznego młodzieży poprzez analizę wybranych procesów rozwoju, tj. rozwoju moralnego, światopoglądu, tożsamości i motywacji.

Rozpocznę od rozwoju moralnego, który nie dokonuje się samoistnie, pod wpływem siły i tradycji tkwiących w samej jednostce, lecz przebiega pod wpływem jej nieustannych kontaktów z otoczeniem.

O rozwoju moralnym decydują następujące czynniki: - czynniki wewnętrzno - rozwojowe (zdolności intelektualne, wiedza i rozumienie, doświadczenie społeczne, emotywność, dyspozycje wolicjonalne i postawy), - czynniki społeczno - kulturalne (kultura moralno - środowiskowa, wzory postępowania moralnego, uznawanie wartości, metody wychowania, treści wychowania).
Rozwój moralny polega na osiąganiu przez jednostkę kolejno coraz wyższych poziomów w przyswojeniu norm regulujących współżycie. Poziomy te, większość ludzi osiąga w określonej kolejności i w określonym wieku życia, co sprawia, że można mówić o pewnych prawidłowościach rozwoju moralnego. Można je przedstawić w kolejno następujących po sobie stadiach rozwoju moralnego: - stadium anomii moralnej, - stadium heteronomii moralnej, - stadium socjonomii moralnej i ostatnie najbardziej mnie interesujące to - stadium autonomii moralnej, które przypada na wiek dorastania i początek okresu młodzieńczego.

W skład tego stadium wchodzą następujące fazy: - pryncypializm moralny (13 - 15 r.ż.), - racjonalizm moralny (15 - 17 r.ż.), - idealizm moralny (17 - 21 r.ż.).

Stadium pryncypializmu moralnego, w którym zewnętrzne wzory zostają uwewnętrznione i stają się własnymi postawami wyznaczającymi zachowanie, jednostka postępuje zgodnie z zasadami nawet wtedy, gdy zewnętrzne okoliczności temu nie sprzyjają.

Natomiast w stadium racjonalizmu moralnego, dziecko wnika w sens uprzednio zaakceptowanych norm, analizuje dlaczego dana norma powinna być przestrzegana i jakim wartościom ona służy. Stadium to charakteryzuje się pełną moralną autonomią.

Kolejną fazę, idealizm moralny, charakteryzuje orientacja na cele społeczne oraz świadomy i refleksyjny stosunek do spraw moralnych. Układami odniesienia są wtedy już nie tylko normy moralne, ale określone ideały oraz wiedza dotycząca możliwości ich realizacji.

Młodzież w wieku 16 lat zazwyczaj kończy gimnazjum i musi dokonać wyboru przyszłej szkoły, co ma też wpływ na wybór zawodu. Jest to czas bardzo ważny dla młodego człowieka, bo musi określić swoją postawę wobec pracy oraz stwierdzić, czy praca jest dla niego wartością instrumentalną czy autoteliczną.

Młodzi ludzie przyjmują postawę wobec pracy z zewnątrz, najczęściej od rodziców. Np. w rodzinie, w której rodzice cieszą się z wykonywanej pracy, traktują pracę jako wartość autoteliczną, jest bardzo prawdopodobne, że ich dziecko w wieku 15-16 lat będzie określało pracę podobnie. Należy podkreślić, że wzorzec stosunku wobec pracy jako wartości przyjętej w czasie pryncypializmu moralnego warunkuje wybór zawodu i określa sposób myślenia o przyszłej pracy.

W fazie rozwoju moralnego, jednostka wnika w sens uprzednio zaakceptowanych norm, rozumie wartości pracy, wynikające z faktu ogólnego rozbudzenia światopoglądu. Ponadto młodzież weryfikuje swoją postawę wobec pracy, porównując z postawą innych ludzi.

W fazie najwyższego rozwoju moralnego następuje skrystalizowanie postawy wobec pracy oraz dążenie do znalezienia aspektu społecznego, jakiejś idei, przez jednostki traktujące pracę jako wartość autoteliczną.

Możemy teraz przejść do pojęcia światopoglądu, który jest uznawany jako zbiór rzeczywiście żywionych przez człowieka przekonań (pojęć, sądów) o świecie i życiu jak również rzeczywiście uznawanych ideałów, wartości i przestrzeganych norm postępowania, wyznaczonych przez całokształt klasowych, kulturowych i innych stosunków społecznych danego okresu historycznego, jak również przez specyficzne cechy intelektu uczuć i charakter jednostki, będące wynikiem jego indywidualnej biografii.
Z przedstawionej definicji można wyodrębnić składniki tworzące światopogląd:

• rzeczywiste przekonania (pojęcia i sądy) o świecie i życiu jako całości;
• uznawane ideały;
• uznawane wartości;
• przestrzegane normy postępowania.

Właściwe krystalizowanie się światopoglądu następuje na ogół w wieku młodzieńczym. Wszakże już w okresie dorastania następują przejawy świadczące o tym, że młodzież usiłuje zdobywaną wiedzę o rzeczywistości powiązać w sensowną całość, a także stara się znaleźć swój własny stosunek do świata wartości, próbuje dokonać selekcji tych wartości ze swojego punktu widzenia.

Należy zastanowić się jaką rolę w kształtowaniu się światopoglądu młodzieży pełni praca jako wartość. Moim zdaniem praca ma duże znaczenie w kształtowaniu się światopoglądu, szczególnie jeżeli będzie traktowana jako wartość autoteliczna, ponieważ czyni życie człowieka "głębszym", bogatszym i bardziej wartościowym. Praca traktowana jako realizację własnej osoby ma wartość sama w sobie i ma znaczenie dla sposobu przeżywania całej ludzkiej egzystencji.

Światopogląd rozwija się w wyniku powolnych wewnątrzpsychicznych przeobrażeń, które można przedstawić w formie następujących po sobie faz:

• faza identyfikacji - gdzie dorastający utożsamiają się wówczas z zewnętrznymi wzorami. Nastolatek przyjmuje wówczas z otoczenia traktowanie pracy jako wartości autotelicznej lub instrumentalnej;
• faza kosmiczna - która charakteryzuje się oderwaniem od realności, niecierpliwym poszukiwaniem celu i sensu. Jednostka zaczyna weryfikować swoje poglądy na temat pracy z rzeczywistością;
• faza sensu życia - młody człowiek znajduje sens własnego istnienia, zdaje już sobie sprawę z tego czym dla niego jest praca i jaką pełni w jego życiu role.Ta faza wykracza poza okres dorastania

Te przekształcenia wewnątrzpsychiczne oraz wstrząsy, będące wynikiem konfrontacji wyobrażeń z rzeczywistością, dają różnorodne skutki psychiczne. Do najbardziej wyrazistych należą takie postawy światopoglądowe jak: idealizm młodzieńczy, nihilizm oraz cynizm.

Idealizm młodzieńczy, polega na ujmowaniu rzeczywistości na miarę pragnień, przy czym pragnienia mają cechę doskonałości. Może być rozumiany jako silnie zabarwiona emocjonalnie potrzeba dobra, która jest właściwością tej fazy rozwoju.

W moim przekonaniu, to tu można zakwalifikować takie postawy młodzieży wobec pracy, które eksponują jej "idealistyczny charakter", np. chęć pracy wśród głodujących dzieci w Afryce jako lekarz.

Natomiast daleką od uznania pracy jako wartości jest na pewno nihilizm, który polega na zaprzeczeniu sensowi ludzkiego istnienia, w tym także istnienia własnego. Może on wystąpić u młodzieży zarówno pod wpływem pojedynczego, wstrząsającego przeżycia, jak też - co występuje częściej - pod wpływem ciągu traumatyzujących zdarzeń, w wyniku których traci się wiarę w ludzi, bądź w samego siebie.

Z kolei postawa cynizmu, przejawia się w rozbieżności między głoszonymi przekonaniami a ich realizacją i może występować w kilku różnych postaciach. Na przykład w postaci cynizmu ukrytego gdzie głoszone przekonania cieszą się aprobatą środowiska, a postępowanie jest inne. Młody człowiek deklaruje wtedy, zgodnie z przekonaniami grupy rówieśniczej autoteliczny stosunek do pracy, ale tak naprawdę dąży do tego, aby z wykonywanej pracy osiągnąć jak najwięcej korzyści materialnych.

Natomiast cynizm jawny polega na werbalizowaniu własnej instrumentalnej motywacji, która rzadko przechodzi w działanie. Jednostka głosi więc, że celem jego pracy jest zdobycie np. jak najwięcej pieniędzy, a w rzeczywistości robi niewiele, aby zdobyć deklarowaną fortunę.

W cynizmie pozornym głoszone poglądy i działania są wprawdzie zgodne, ale przeciwstawne wartościom akceptowanym w grupie społecznej. Przykładem może być sytuacja, gdy nastolatek traktuje pracę instrumentalnie w środowisku np. rodziny, która pracę wartościuje bardzo wysoko.

W okresie dorastania, młodego człowieka zaczynają prześladować pytania: kim jest?, po co istnieje?, czego pragnie od życia? i czego ono oczekuje od niego? Nadchodzi więc czas pogłębionego poznawania siebie, poszukiwania sensu własnego istnienia, swojej roli w życiu, kształtowania się własnej tożsamości.

Tożsamość jest uświadomieniem sobie odrębności własnej osoby i dążeniem do zaakceptowania tej cechy. Kształtowanie się obrazu samego siebie odbywa się przede wszystkim pod wpływem otoczenia społecznego i określonych doświadczeń życiowych. Bardzo ważną rolę odgrywają takie elementy jak: opinie, oceny dorosłych i rówieśników, aprobata i dezaprobata, pochwały i nagany, sukcesy i niepowodzenia, porównywanie się z innymi oraz czynniki indywidualne, jak typ układu nerwowego, stan organizmu.

Dążenie do tożsamości związane jest zwykle z pojawieniem się aspiracji do zajmowania samodzielnego, niezależnego stanowiska wobec różnych kwestii. W dążeniach tych młoda jednostka rychło odkryje funkcje wartości, jako czynnika organizującego, integrującego i ukierunkowującego całą osobowość. Dokonuje samookreślenia się przez wybór wartości, które stają się przedmiotem silnej potrzeby i dlatego uznawane będą za własne.

Należy zauważyć, że poczucie tożsamości prowadzi z reguły do chęci dokonywania samodzielnych wyborów, z jednej strony młodzież pragnie, aby wybory te były rzeczywiście jej wyborami, a z drugiej może odczuwać lęk przed nieodwracalnymi konsekwencjami swoich decyzji.

W wieku dorastania nie przywiązuje się jeszcze znaczenia ani do realności uznawanych wartości, ani do powiązania ich z osobistym losem. Poglądy młodzieży w tych sprawach cechuje pryncypializm i radykalizm zarazem, co sprawia, że uznawane wartości mają jeszcze charakter abstrakcyjny i zwykle wysoce wysublimowany.

Jednostki o silnej, prawidłowo ukształtowanej osobowości potrafią dokonywać samodzielnych wyborów, a słabe poddają się decyzji innych. Jest to wyraźne już widoczne w trakcie podejmowania decyzji o przyszłej pracy i zawodzie. Życie weryfikuje młodzieńcze decyzje i pokazuje na ile były one samodzielne, dojrzałe i przemyślane. Trafnie wybrany zawód przysparza człowiekowi radości i satysfakcji, pomaga znaleźć swoje miejsce w środowisku.

Dla młodzieży, która dokonuje wyboru szkoły ponadgimnazjalnej ważną jest również motywacja, którą może być marzenie o konkretnej pracy. Wizja pracy zgodnej z marzeniami mobilizuje do dalszego kształcenia, rezygnacji z rozrywek na rzecz obowiązków i nauki.

Dopiero w okresie dorastania, wysuwane są cele odległe, a podporządkowane im działania są zorganizowane i planowe. Zdolność do stawiania odległych celów wiąże się z wydłużeniem i poszerzeniem się perspektyw życia. Dorastający zaczynają swobodnie operować w wyobraźni okresami własnego życia, a także okresami historycznymi. Jest to wynik rozwoju czynności intelektualnych, przy czym dużą rolę odgrywa tu sposób i zakres kształcenia.

Inną specyficzną własnością tego okresu życia jest poszerzenie się zakresu motywacji i działalności w skutek wchodzenia w nowe środowisko społeczne, a także poznawanie nowych obszarów wiedzy człowieka.

Po okresie burzliwej, chaotycznej motywacji i aktywności w drugiej fazie dorastania, zainteresowania młodzieży stopniowo stabilizują się, rozwija się umiejętność dokonywania wyborów, kierunek aktywności pokrywa się w coraz większym stopniu z uzdolnieniami. Kształtuje się psychiczna dojrzałość młodego człowieka, polegająca na umiejętności stawiania sobie samemu celów nie tylko dalekich, ale i uspołecznionych, których realizacji poświęcone będą lata młodzieńcze i wiek dojrzały. Jednym z takich celów jest na pewno zdobycie odpowiedniego wykształcenia, a potem pracy.

Literatura:

D.Dobrowolska, Praca w życiu człowieka, Instytut Wydawniczy CRZZ, Warszawa 1980.
M.Kozakiewicz, O światopoglądzie i wychowaniu, Państwowy Zakład Wydawnictw Szkolnych, Warszawa 1965.
R.Łapicka, M.Żebrowska, Wiek dorastania, w: Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży, pod red.
M.Żebrowska, PWN, Warszawa 1977.
H. Muszyński, Rozwój moralny, WSiP, Warszawa 1987.
T.W.Nowacki, Zarys psychologii, WSiP, Warszawa 1979.
I.Obuchowska, Okres dorastania, Nasza Księgarnia, Warszawa 1983.
I.Obuchowska, Droga dorastania, WSiP, Warszawa 1996.
K.Obuchowski, Psychologia dążeń ludzkich, PWN, Warszawa 1983.
B.Suchodolski, Wychowanie i strategia życia, WSiP, Warszawa 1983.

Opracowanie: mgr Barbara Gulczyńska
pedagog szkolny w Gimnazjum
w Strzałkowie

Wyświetleń: 1914