Czy bohaterowie powieści Ogniem i mieczem są postaciami fikcyjnymi?

Autorem powieści Ogniem i mieczem jest Henryk Sienkiewicz. Powieść ta powstawała w odcinkach ukazując się jednocześnie w dwóch czasopismach (Słowo warszawskie i Czas krakowski) w latach 1883-1884. Dzieło to od razu zdobyło sobie duży rozgłos wśród czytelników. Zachęcony olbrzymim powodzeniem powieści Ogniem i mieczem Henryk Sienkiewicz napisał Potop, a później Pana Wołodyjowskiego. Cykl tych trzech powieści nazwany został Trylogią.

Powieści historyczne Henryka Sienkiewicza nie przynosiły krytyki przeszłości, ale ukazywały zasługi przodków, którzy przede wszystkim byli nieugiętymi obrońcami Rzeczypospolitej. Jednym z pierwszych recenzentów powieści Ogniem i mieczem był Bolesław Prus. To właśnie on jest autorem słynnej opinii o czwórce przyjaciół z pierwszej części Trylogii Henryka Sienkiewicza. "Tworzą oni spółkę, do której wchodzi: śmiertelnie kąsająca osa (jak mówi sam o Wołodyjowskim), sfinks z łbem wieprza, nazwany Zagłobą, gilotyna w ludzkiej postaci - Podbipięta, - i Jezus Chrystus w roli oficera jazdy, Skrzetuskiego!..." ¹.

Bolesław Prus jako pierwszy podzielił postacie w utworze na dwie grupy - "Postaciami nierealnymi są: Zagłoba, Podbipięta i Skrzetuski, realnymi wszystkie inne" ².

Zagłoba Jan Onufry jest postacią "urojoną". Potwierdza to sam Sienkiewicz w wywiadzie dla "Kuriera Porannego" z 2 maja 1900 roku. Jednak nazwisko Zagłoba wywodzi się od herbu Zagłoba istniejącego w XVII-wiecznej Polsce. W powieści pan Onufry Zagłoba pieczętował się herbem Wczele. Zagłoba jest postacią, która występuje w całej Trylogii i choć jest zmyśloną, na pewno jest odzwierciedleniem polskiej szlachty z XVII wieku. Zagłoba w powieści stanowi postać humorystyczną, wręcz ironiczną, jest najbliższy sarmackim wizerunkom: postawny z sumiastym wąsem, szablą przy pasie i kuflem w dłoni. Jest bohaterem wzbudzającym sympatię w każdej sytuacji, jego mentalność nie przechodzi żadnych metamorfoz, ciągle jednak potrafi zaskoczyć, zadziwić i rozbawić. Zagłoba jest przedstawiony nie tylko jako autor wielu powiedzeń, ale również jako człowiek obdarzony olbrzymią życiowa mądrością, który szczerze miłuje swoją ojczyznę i gotowy jest do największych poświęceń.

Zagłoba ma swoje pierwowzory z czasów walk o niepodległość ojczyzny w XIX wieku. Przypomina warszawskiego dziennikarza Władysława Olędzkiego. Mający bujną fantazję Olęndzki często opowiadał Sienkiewiczowi o swych wyczynach z okresu powstania styczniowego.

Zdaniem Zygmunta Kaczkowskiego recenzenta w "Wędrowcu" z 1884 roku "Zagłoba jest bez wątpienia najudatniejszą z całej powieści figurą" ³. Potwierdza to również w swojej recenzji Bolesław Prus.

Również inny bohater Ogniem i mieczem Longinus Podbipięta jest postacią nierealną. Sam Sienkiewicz potwierdza to również we wspomnianym już wyżej wywiadzie dla "Kuriera Porannego" z 2 maja 1900 roku - "Prawdziwy jest tylko szczegół o rycerzu, który pod Grunwaldem ściął za jednym zamachem trzy głowy krzyżackie, którego zrobiłem przodkiem Podbipięty" ⁴.

Pomimo tego, że postać jest fikcyjna, to jednak nazwisko jest autentyczne, gdyż w XVII wieku żył Jan Podbipięta, który był sędzią ziemskim płockim. Bolesław Prus sienkiewiczowskiego bohatera Longinusa Podbipiętę porównuje do posępnego Don Kichota, który również ślubował jednym zamachem ściąć trzy ludzkie głowy. "W życiu nic nie jest nie możliwym, mógł więc istnieć podobny, chociaż nie tak silny ścinacz głów" ⁵.

Kolejną postacią z czwórki przyjaciół jest Michał Wołodyjowski. Jest to postać, która występuje w całej Trylogii, lecz w drugiej i trzeciej części pod imieniem Jerzy Michał. Nazwisko Wołodyjowski jest autentyczne, wzięte przez Sienkiewicza z XVII-wiecznych źródeł. Wołodyjowscy była to szlachta ruska, która od XV wieku spolszczyła się przechodząc przy tym również na katolicyzm.

W powieściach Sienkiewicza postać Wołodyjowskiego ma dwa historyczne pierwowzory. W Ogniem i mieczem jest nim oficer dragoński Michał Wołodyjowski, który miał służyć pod księciem Jeremim Wiśniowieckim podczas wojny z Rosją w latach 1632-1634. "Później przeszedł na służbę Aleksandra Piaseczyńskiego, gdzie piastował trudną do określenia funkcję starszego nad dragonią w siewierskich dobrach tego magnata" ⁶. Niestety autentyczny Michał Wołodyjowski nie dożył powstania Chmielnickiego, gdyż wcześniej zginął w walkach na kresach. Drugim autentycznym pierwowzorem (dotyczy dalszych części Trylogii) był na pewno Jerzy Wołodyjowski. Ta postać historyczna jest bardziej znana niż pierwowzór Wołodyjowskiego w Ogniem i mieczem. Był to stolnik przemyski, który swoją pozycję zawdzięczał majątkowi żony Krystyny z Jeziorowskich. Historia postać Jerzego Wołodyjowskiego łączy z Kamieńcem Podolskim, gdzie w roku 1672 był komendantem tej twierdzy. Zginął w ruinach baszty prochowej w momencie oddawania Kamieńca Turkom. Nie wiadomo z jakiego powodu nastąpił wybuch. Być może był to przypadek lub faktycznie wybuch spowodował ktoś z dowództwa, kto nie chciał się pogodzić z decyzją o kapitulacji.

W powieści Wołodyjowski przedstawiony jest jako typowy reprezentant szlachty kresowej, przyzwyczajony od najmłodszych lat do wojennych trudów. Jest patriotą, dzielnym i odważnym rycerzem, mistrzem w pojedynku i na polu bitwy, ma niezrównaną biegłość w szermierce oraz talent dowódczy. Przy tych wszystkich zaletach Wołodyjowski przedstawiony jest jako człowiek niskiego wzrostu. "Niewątpliwie obdarował go Sienkiewicz swoim wzrostem" ⁷.

W ocenie Bolesława Prusa Wołodyjowski to: "malutki i fertyczny oficerek, z gapiowatą twarzą, co jednak nie przeszkadza mu być najznakomitszym fechmistrzem w armii, kochać i z tego powodu cierpieć co parę tygodni dla innego ideału, a nareszcie uprawiać pewien rodzaj sportu walk i niebezpieczeństw" ⁸.

Najwięcej kontrowersji wzbudza postać Jana Skrzetuskiego. Sienkiewicz tworząc tę postać literacką oparł się na źródłach historycznych, z których wynikało, że podczas obrony Zbaraża przez Kozaków i Tatarów w 1649 roku, wielką odwagą wyróżnił się rycerz, który przedarł się z obleganej twierdzy do obozu królewskiego. "Niejaki pan Skrzetuski, towarzysz spod chorągwi pana Gdeszyńskiego, wyszedłszy z czeladnikiem swoim z obozu oblężonego z wielką odwagą zdrowia swojego, zażywszy wiele niewczasów, przez wielkie błota i kałuże, oganiając się psom, których dla gęstego trupa na polach wszędy pełno, przyszedł do obozu Króla Jego Mości, natenczas pod Toporowem będącego" ⁹.

Sienkiewicz pisząc pierwszą część Trylogii niewiele wiedział o pierwowzorze Skrzetuskiego, nie znał jego pochodzenia, ani nawet imienia. "Imię wziął on od kanonika Wawrzyńca Rudawskiego (1617 - 1674), który w swej łacińskiej Historii Polski od zgonu Władysława IV do pokoju oliwskiego, pisanej po 1658 roku na Morawach po prostu pomylił się i przydzielił je oficerowi występującymi we wszystkich źródłach (listy, pamiętniki) tylko pod nazwiskiem" ¹⁰.

Ostatecznie okazało się "że Skrzetuski spod Zbaraża był Wielkopolaninem, katolikiem, miał na imię Mikołaj" ¹¹. Mikołaj Skrzetuski urodził się w Różnowie pod Obornikami w 1610 roku. Jego rodzina choć szlachecka nie była zamożna. Szybko znalazł się na Dzikich Polach, prawdopodobnie za pośrednictwem rodziny zamieszkałej w ówczesnym województwie bełskim. Zaciągnął się do wojska, na pewno od początku powstania Chmielnickiego brał udział w walkach zbrojnych. Walczył w obronie Zbaraża. Oczywiście Mikołaj Skrzetuski przedarł się z obleganego Zbaraża do obozu króla Jana Kazimierza. Za ten czyn miał otrzymać najbliższe wolne starostwo. "Skończyło się wszystko na nagrodzie pieniężnej 100 talarów z kieszeni królewskiej oraz darach w ekwipunku ze strony kanclerza Ossolińskiego" ¹². Następnie Michał Skrzetuski brał udział w bitwie pod Beresteczkiem, wyprawił się również z Czarnieckim do Danii. Po pokoju oliwskim uczestniczył w wojnach moskiewskich i tatarskich. W czasie rokoszu Lubomirskiego był posłuszny królowi, następnie służył pod komendą Sobieskiego, przeżył upadek Kamieńca Podolskiego, jednak nie był już świadkiem zwycięstwa pod Chocimiem w 1673 roku, gdyż wcześniej zmarł. Pochowany został w Kościele Karmelitów Bosych w Poznaniu. W powieści Ogniem i mieczem Skrzetuski jest oficerem w służbie Jeremiego Wiśniowieckiego. W służbie księcia tłumi powstanie kozackie. Jest rycerzem niezwykle odważnym, a przy tym uczciwym, skromnym, wzorem chrześcijańskiego rycerza.

Sienkiewicz umieszczając akcję powieści Ogniem i mieczem w okresie największego powstania kozackiego na Ukrainie wprowadza do utworu postacie historyczne. Są to głównie władcy, wodzowie, magnaci, np. Jan Kazimierz, Bohdan Chmielnicki, Jeremi Wiśniowiecki oraz postacie fikcyjne wykreowane przez pisarza, które reprezentują społeczeństwo szlacheckie. Postacie fikcyjne dzielą się na te, które są całkowicie zmyślone, np. Zagłoba, Longinus Podbipięta i te, których nazwiska są autentyczne np. Skrzetuski, Wołodyjowski.

Wielka zasługa Sienkiewicza polega na tym, że stworzone przez niego postacie fikcyjne znajdują swoje uzasadnienie w historii. Dlatego też, oprócz tego, że powieść Ogniem i mieczem ma wymiar patriotyczny jest również doskonałą lekcją historii Polski.

Przypisy:
1 Jodełka Tomasz, Trylogia Henryka Sienkiewicza. Studia - szkice - polemiki, Warszawa 1962, s. 178.
2 Tamże, s. 171.
3 Tamże, s. 100.
4 Kosman Marceli, Henryka Sienkiewicza wizja Polski wspaniałej. Studia i szkice, Poznań 1999, s. 66.
5 Jodełka Tomasz, Trylogia Henryka Sienkiewicza..., s. 175.
6 Kosman Marceli, Henryka Sienkiewicza wizja..., s. 78.
7 Tamże, s. 77.
8 Jodełka Tomasz, Trylogia Henryka Sienkiewicza..., s. 172.
9 Kosman Marceli, "Ogniem i mieczem" prawda i legenda, Poznań 1999, s. 136.
10 Kosman Marceli, Henryka Sienkiewicza wizja..., s. 68.
11 Tamże, s. 68.
12 Górka Olgierd, "Ogniem i mieczem" a rzeczywistość historyczna, oprac. W. Majewski, wstęp J. Sikorski, Warszawa 1986, s. 28.

Bibliografia
1. Bujnicki Stanisław, Sienkiewicz i historia, Warszawa 1981.
2. Górka Olgierd, "Ogniem i mieczem" a rzeczywistość historyczna, oprac. W. Majewski, wstęp J. Sikorski, Warszawa 1986.
3. Jodełka Tomasz, Trylogia Henryka Sienkiewicza. Studia - szkice - polemiki, Warszawa 1962.
4. Kosman Marceli, Henryka Sienkiewicza wizja Polski wspaniałej. Studia i szkice, Poznań 1999.
5. Kosman Marceli, "Ogniem i mieczem" prawda i legenda, Poznań 1999
6. Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, Warszawa 1985.
7. Sienkiewicz Henryk, Ogniem i mieczem, Katowice 1988.

 

Opracowanie: Krzysztof Szymański

Wyświetleń: 13258