Praca z dzieckiem nadpobudliwym psychoruchowo

Nadpobudliwość psychoruchowa u dzieci jest jednym z trudniejszych w leczeniu zaburzeń zachowania wymagającym dużej cierpliwości zarówno od nauczycieli jak i rodziców. Dziecko nadpobudliwe wymaga szczególnego postępowania w wychowaniu oraz dostosowania form oddziaływania do jego możliwości psychoruchowych. Systematyczna, cierpliwa i kompleksowa terapia, ukierunkowana jednocześnie na dziecko i jego otoczenie (rodzinę, szkołę) może przynieść wyraźne efekty. Natomiast brak odpowiedniej reakcji ze strony domu i szkoły może doprowadzić do pogłębienia się zaburzenia.

Jak postępować z dzieckiem nadpobudliwym psychoruchowo w szkole?

- Nauczyciel powinien podchodzić do każdego dziecka indywidualnie, poznać i rozumieć jego potrzeby, możliwości i zapewnić mu odpowiednią opiekę
- Dużą rolę odgrywa zmiana nastawienia do ucznia nadpobudliwego, docenianie momentów, kiedy dziecko jest dobre, pozytywne zaangażowanie. Ważne jest, aby nauczyciel zrozumiał, że dziecko spontanicznie daje wyraz swojemu niezadowoleniu, złości, frustracji, że przykre odzywki wynikają z sytuacji, a nie są skierowane personalnie przeciwko niemu. Dziecko natomiast powinno wiedzieć, że nie jest nauczycielowi obojętne, nie może mieć poczucia, że "wszystkim przeszkadza", że nastawienie do niego jest niechętne czy wrogie. Akceptując nauczyciela, dziecko akceptuje także jego polecenia, które stają się dla niego ważnymi podnietami, silnie motywującymi do działania.
- Dziecko nadpobudliwe psychoruchowo powinno mieć stałe miejsce w klasie, tak żeby mogło się do niego przyzwyczaić i dobrze się w nim czuć. Ważne jest by uczeń ten siedział w ławce ze spokojnym kolegą
- Dziecko powinno siedzieć w takim miejscu, żeby nauczyciel miał je przez cały czas w polu widzenia oraz żeby mógł bez trudu podejść do niego. W miarę możliwości nauczyciel powinien zachowywać bliski i częsty kontakt fizyczny, co uspokaja dziecko, poprawia koncentrację, daje poczucie bezpieczeństwa i kontroli jednocześnie
- Dziecko powinno być odizolowane od wielobodźcowego środowiska
- Podczas pracy na stole dziecka nie powinno leżeć nic, co mogłoby je rozpraszać
- Dziecko nadaktywne musi mieć zapewnione krótkie przerwy na ruch podczas lekcji. Powinien to być ruch celowy, np. polecenia stawiane przez nauczyciela tj. starcie tablicy, rozdanie kartek, itp. Należy wykorzystywać inicjatywę i energię dziecka w dobrym celu (ważne jest, aby przenosić swoją uwagę z osiągnięć dziecka na potrzeby i zrozumieć motywy tych potrzeb np. zamiast mówić "znowu jesteś niegrzeczny" gdy dziecko się wierci w ławce powiedzieć "rozumiem, że masz ochotę, żeby się przejść - rozdaj kartki, zetrzyj tablicę itp."). Należy koncentrować się nie na złych sytuacjach, ale na potrzebach dziecka i wykorzystywać jego nadaktywność w dobrym kierunku a nie hamować jej.
- Pomocne jest ustalenie ścisłych reguł odnoszących się do codziennego funkcjonowania w klasie i omówienie ich podczas bezpośredniej rozmowy z dzieckiem oraz zapisanie ich w postaci "małego kontraktu"
- Wspólnie ustalone znaki i sygnały, oznaczające konkretne polecenia nauczyciela, pomagają dziecku stosować się do tych poleceń, np. palec na ustach, oznacza polecenie "Cisza". Jednoznaczne instrukcje i wskazówki są takiemu dziecku bezwzględnie potrzebne
- Należy stawiać dziecku jasno sformułowane, niezbyt odległe w czasie i proste do realizacji cele działalności oraz zachęcać do kończenia pracy poprzez ukazanie jej przyszłych efektów
- Zadania powinny być dobrane odpowiednio do możliwości dziecka, należy zachęcać do spokojnego, dokładnego wykonywania zadań oraz pomagać w kończeniu czynności przez dziecko zanim przejdzie do następnej
- Polecenia muszą być stawiane wprost; należy upewnić się, czy dane polecenie dotarło do dziecka i skontrolować jego wykonanie, np. "ułóż książki", "jeszcze te leżą"
- Po każdej informacji należy sprawdzić, czy uczeń wykonał polecenie i dopiero pozytywna odpowiedź jest sygnałem do wydania następnych poleceń
- Dziecko potrzebuje częstych informacji zwrotnych (werbalnych lub niewerbalnych) czy dobrze wykonuje kolejne etapy swojego zadania
- Nauczyciel powinien często za pomocą sygnałów niewerbalnych kierować uwagę dziecka z powrotem na wykonywane zadanie: odwrócić jego głowę we właściwym kierunku, wskazać ręką na miejsce w zeszycie, gdzie powinno pisać
- Nauczyciel powinien mówić do dziecka w sposób powolny i spokojny oraz chwalić je za każdą poprawnie wykonaną czynność i zachęcać do dalszej pracy
- Nauczyciel powinien nazywać i wyjaśniać to co dziecko robi np. "Widzę, że nie chcesz układać książek" (technika nazywania potrzeb dziecka) - najpierw wyciszanie emocji dziecka "Widzę, że nie chcesz tego robić", a potem wyjaśnienie "...ale warto to zrobić, bo..." Nie oceniać dziecka, nie krzyczeć na niego, ale przypominać mu, że dana rzecz jest do zrobienia
- Należy starać się o to, aby dziecko było ciągle zajęte, aby nie popadało w konflikty z grupą. Można mu dawać dodatkowe zadania, zachęcać go do rysowania, lepienia, malowania, itp.
- Dziecku nadpobudliwemu psychoruchowo należy organizować ukierunkowaną aktywność ruchową (sportową, zabawową) mającą na celu umożliwienie odreagowania napięć i zajęcie się czymś w sposób uporządkowany
- Aby dziecko nie rozpraszało się, proces uczenia musi przebiegać w sposób zorganizowany i zaplanowany, tok lekcji musi być przejrzysty, cele dobrze określone
- Dziecko nadpobudliwe psychoruchowo potrzebuje ciągłego sterowania z zewnątrz. Im mniej zwraca się uwagi na niepowodzenia, im bardziej nagradza się sukcesy - tym większe prawdopodobieństwo, że dziecko zachowa gotowość do wysiłku
- Dobre efekty daje wyznaczenie dziecka nadpobudliwego psychoruchowo, które nie ma dużych problemów w nauce, do pomocy koledze słabszemu w nauce. Dzieci chętnie się podejmują takich działań, czują się ważne. Dużą rolę odgrywa wskazywanie dziecku pozytywnych postaw, korygowanie błędów i zachęcanie do dobrego postępowania i pomocy innym
- Problemy związane z dzieckiem należy załatwiać w momencie jego wyciszenia, bez stosowania agresji oraz kar fizycznych
- Należy dążyć do usamodzielnienia dziecka, zachęcać go do podejmowania pewnych obowiązków, z których by się wywiązywało oraz stale kontrolować działalność dziecka i przypominać o zobowiązaniach

Zajęcia z dzieckiem nadpobudliwym powinny mieć na celu stworzenie okazji do:
- nauczenia kontrolowanych sposobów odreagowania napięcia emocjonalnego i fizycznego (ćwiczenia relaksacyjne, oddechowe), rozładowania nadmiaru energii, nauczenia wykorzystywania swojej energii w sposób konstruktywny np. poprzez przydzielanie dziecku dodatkowych funkcji wymagających wyładowań ruchowych, uaktywnianie w czasie lekcji, częste pytanie
- przeżycia sytuacji skłaniającej dziecko do skupienia uwagi, pohamowania spontanicznych reakcji, nagradzanie takich zachowań i utrwalanie ich (np. ćwiczenie "Co słyszę" - ile dźwięków dziecko usłyszało i jakie one były?)
- nauczenia się kontroli własnego ciała i umysłu
- przeżycia sytuacji wzmacniających poczucie własnej wartości i poprawiających samoocenę dziecka. Jest to o tyle ważne, iż dzieci te z racji swoich zachowań otrzymują na ogół negatywne komunikaty o sobie i swoich zachowaniach (nie w pełni od nich zależnych). Jest to często mechanizm prowadzący do utrwalania zaburzeń (np. ćwiczenie "Ja jako zwierzę" - wymienianie pozytywnych cech z którymi kojarzy się pozytywne zwierzę).
- poszerzenia repertuaru gier i zabaw grupowych, które nie mają charakteru agresywno - rywalizującego.

Jak postępować z dzieckiem nadpobudliwym psychoruchowo w domu?

- Podstawą pracy z dzieckiem jest wiedza na temat nadpobudliwości psychoruchowej, cierpliwa, spokojna, pełna zrozumienia i życzliwości postawa rodziców oraz nacechowana ciepłem i życzliwością atmosfera emocjonalna w rodzinie
- Rodzice powinni mieć świadomość, że dziecko nadpobudliwe psychoruchowo potrzebuje większego zainteresowania z ich strony, że trzeba poświęcać mu o wiele więcej czasu i wysiłku niż dziecku nie odbiegającemu od normy
- Dziecka nie należy bić za złe zachowanie, krzyczeć na niego, karać go, ponieważ agresja, zdenerwowanie rodziców wzmaga i tak dużą aktywność dziecka
- Dziecku należy stworzyć odpowiednie warunki do nauki w domu: stały, cichy i pusty pokój oddalony od podwórza, na biurku powinno znajdować się niewiele przedmiotów, rzeczy powinny być poukładane na jednym miejscu. Rozpoczynanie odrabiania pracy domowej powinno odbywać się o stałych porach dnia
- Ponieważ dziecko nadpobudliwe ma kłopoty z koncentracją uwagi powinno uczyć się w krótkich odcinkach czasu, zaś przerwy należy przeznaczać na odpoczynek czy relaks
- Należy ograniczyć słuchanie głośnej muzyki, oglądanie telewizji i gry komputerowe
- Ważną rolę odgrywa ustalenie jasnego i konsekwentnego systemu reguł rządzących życiem dziecka w szkole i w domu: rozkład dnia, prawa i obowiązki członków rodziny, powtarzające się rytuały w ciągu dnia, tygodnia itp. należy przestrzegać zasady, że określone stałe czynności wykonuje się w określonym czasie
- Wypracowanie konsekwentnych i jednolitych dla obojga rodziców form postępowania z dzieckiem korzystnie wpływa na równowagę procesów emocjonalnych. Brak konsekwencji i zgodności rodziców prowadzi do chaosu
- Należy pomagać dziecku w porządkowaniu świata fizycznego, w którym ono przebywa (segregowanie, układanie przedmiotów w najbliższym otoczeniu); instrukcje powinny być dokładne, zamiast ogólnego "posprzątaj" należy wyjaśnić dziecku, o co nam chodzi, np. "mazaki do szuflady"
- W każdej trudnej sytuacji krytyka dziecka powinna być konstruktywna, rodzice muszą być świadomi, że niewłaściwe zachowania dziecka nie są skierowane osobiście przeciwko nim
- Niewskazane jest zwracanie uwagi na dziecko jedynie wtedy, gdy zachowuje się ono niewłaściwie, gdyż powoduje to wzmocnienie negatywnych zachowań. Podkreślanie u dziecka jego dobrych stron, prób zmiany zachowania oraz nagradzanie za drobne sukcesy daje lepsze efekty niż koncentrowanie się na tym, co dziecko robi źle
- Zawsze należy wzmacniać (chwalić i nagradzać) gotowość dziecka do wysiłku, a nie tylko wynik działania
- Czynność, którą dziecko ma wykonać lub informacje, które ma przyswoić należy powtarzać wielokrotnie
- Należy unikać nerwowego pośpiechu i poganiania. Z dzieckiem nadpobudliwym niczego nie można robić "przy okazji, równoległe", szczególnie gdy dotyczy to zadań, przy których można spodziewać się oporu dziecka
- Każde zadanie, czynność domowa, powinny być dokończone i sprawdzone - uczy to samokontroli i wprowadza niezbędny dla dziecka porządek
- Jeśli czujemy, że za chwilę poziom pobudzenia u dziecka wzrośnie, warto powtórzyć mu wyraźnie, jasno i dobitnie polecenie, które ma wykonać, a potem opuścić pomieszczenie. Prawdopodobieństwo, że dziecko zacznie wykonywać polecenie, będzie o wiele wyższe niż wtedy, gdy dopuścimy do eskalacji napięcia
- Należy kontrolować zabawy na podwórku, ponieważ dzieci nadpobudliwe ze względu na swoją impulsywność dają się łatwo sprowokować i popadają w konflikty z rówieśnikami
- W wychowaniu dziecka nadpobudliwego pomocne może okazać się sporządzenie planu, według którego będzie się kontrolować przestrzeganie określonych reguł domowego porządku. Dziecko powinno brać udział w ustalaniu i omawianiu takiego planu. Celem jego nie jest karanie dziecka, ale pomoc w ćwiczeniu umiejętności kierowania sobą. Wszystkie zadania powinny być zaplanowane w ten sposób, aby istniała możliwość ich realizacji, skontrolowania i rozliczenia z planu.

Ważnym warunkiem osiągnięcia sukcesu wychowawczego w pracy z dzieckiem nadpobudliwym psychoruchowo jest zrozumienie, że dziecko to nie jest dzieckiem złym, nieznośnym, lecz dzieckiem, które samo ma trudności w kierowaniu swoim postępowaniem, w przystosowaniu się do wymagań rodziny i szkoły. Zrozumienie tego faktu narzuca konieczność pomocy a nie karania i krytykowania.

W wychowaniu dziecka nadpobudliwego dużą rolę odgrywa zarówno odpowiednia atmosfera, w której dziecko czuje się aprobowane, bezpieczne i jest otoczone miłością, jak również stworzenie konsekwentnego systemu wymagań i uprawnień. Zapewnia mu to równowagę psychiczną i chroni przed negatywnymi bodźcami emocjonalnymi. Należy podkreślić, że im wcześniej rozpocznie się oddziaływania terapeutyczne w stosunku do dziecka nadpobudliwego, tym łatwiejsza będzie praca z tym dzieckiem w latach późniejszych. Dzieci o wybitnie nasilonych objawach nadpobudliwości utrudniających działanie wychowawcze wymagają interwencji lekarskiej i zastosowania środków farmakologicznych.

Dzieci nadpobudliwe psychoruchowo wychowywane przy pełnej pomocy rodziców i nauczycieli mają szansę prawidłowego funkcjonowania w społeczeństwie, chociaż nadal pozostaną skłonne do przejściowych zaburzeń równowagi procesów nerwowych. Nauczyciele i rodzice mogą pomóc dziecku zaakceptować siebie oraz pomóc w osiąganiu sukcesów życiowych.


Bibliografia:

1. Elliot J., Place M. "Dzieci i młodzież w kłopocie", WSiP, Warszawa 2000
2. Faber A., Mazlisch E. "Jak mówić, żeby dzieci nas słuchały i jak słuchać, żeby dzieci do nas mówiły", "Media Rodzina", Poznań 1993
3. Nartowska H. "Dzieci nadpobudliwe psychoruchowo", Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa 1972
4. Nartowska H. "Wychowanie dziecka nadpobudliwego", Nasza Księgarnia, Warszawa 1972
5. Neuhaus C. "Dziecko nadaktywne. Niedobór uwagi i nadpobudliwość ruchowa u dzieci. Jak pomóc?", Klub dla Ciebie, Warszawa 2003
6. Potempska E., Opolska E. "Dziecko nadpobudliwe. Program korekcji zachowań", Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej, Warszawa 1998
7. Sawicka K. red. "Socjoterapia", Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno - Pedagogicznej MEN, Warszawa 1999
8. Święcicka M. "Problemy psychologiczne dzieci z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej", Wydawnictwo EMU, Warszawa 2003
 

Opracowanie: Dorota Krawczyk

Wyświetleń: 1349