Jak kształtować wyobraźnię historyczną?

Reforma szkolna to nie tylko zmiany systemu szkolnego, programów szkolnych, ale także zmiany w metodach pracy na zajęciach lekcyjnych. Według założeń w nowej szkole uczniowie powinni samodzielnie docierać do źródeł wiedzy, zaś szkoła winna im zapewnić możliwość aktywnych poszukiwań, powinni również rozwijać swoje historyczne zainteresowania, a wiedza encyklopedyczna powinna być ograniczona.

Dobór metod nauczania zależny między innymi od dostępnych środków dydaktycznych. Nauczyciel powinien uwzględniać to, że uczniowie w nowej szkole powinni stać się aktywnymi jednostkami, nastawionymi na działanie. Metody pracy z uczniami powinny zmuszać do działania, pobudzać myślenie, działać na wyobraźnię i emocje. W ten sposób osiągnięte będą podstawowe cele nauczania, czyli zdobycie trwalszej wiedzy, lepsze zrozumienie zjawisk historycznych, wykształcenie określonych umiejętności oraz postaw.

Analizując sytuację wielu szkół można stwierdzić, że wyposażenie ich w podstawowe pomoce szkolne pozostawia wiele do życzenia, a zrealizowanie jakże słusznych założeń reformy może być kwestią dalekiej przyszłości. Postępujący rozwój metod nauczania będzie uzależniony od środków dydaktycznych, a te od nakładów finansowych. W niekorzystnej pod tym względem sytuacji sprawy związane z wprowadzaniem zasad reformy spadają na barki nauczycieli, od których zapału, inwencji, wytrwałości, kwalifikacji zależy stan polskiej edukacji.

Fantazja jako proces psychiczny tworzenia wyobrażeń na podstawie znanych faktów wpływa na kształtowanie postaw wobec siebie i świata. Najnowsze koncepcje wychowania i nauczania mocno akcentują rolę przeżywania w procesie dydaktycznym. Uczeń powinien gromadzić w toku nauki nie tylko wiedzę, podstawowy zasób wiadomości, ale także doświadczenia, które pozwolą mu na orientowanie się we współczesnym świecie. Zwraca się uwagę na istotną rolę uczuć w kształtowaniu postaw i przekonań. Procesowi przyswajania wiedzy powinno towarzyszyć emocjonalne zaangażowanie ucznia, ponieważ tylko tak zdobyta wiedza może być trwała. "Treści programu nauczania (historii) pozwalają w naturalny sposób wydobywać pierwiastki emocjonalne występujące niemal w każdym temacie. Począwszy od historii starożytnej, a na dziejach współczesnych kończąc, materiał programowy jest nasycony faktami dającymi możliwość różnorodnej interpretacji z myślą o budzeniu przeżyć emocjonalnych. Uczenie się przez przeżywanie to nie tylko wydobywanie emocjonalnego stosunku do rozważanych faktów i zjawisk historycznych, do ludzi i skutków ich działań, to także radość i satysfakcja z własnych przemyśleń i wniosków wypływających z zapoznania się z daną partą materiału."

Wiadomości zebrane przez ucznia w trakcie zajęć, na których obecne są treści wpływające bezpośrednio na sferę emocjonalną są zdecydowanie bardziej trwałe, na długo zapadają w pamięć, pozwalają na głębsze zrozumienie rzeczywistości. Doświadczenia zdobywane w trakcie nauki powinny wpływać na ukształtowanie postawy krytycznej wobec rzeczywistości, wyrabiać odporność na wszechobecną informację mediów, ułatwiać zrozumienie kultury swojego narodu i innych społeczności, a w końcu zadecydować o reprezentowaniu przez ucznia postawy patriotycznej. Aby osiągnąć takie cele muszą być używane różnorodne środki dydaktyczne; inaczej mówiąc taki sposób zdobywania wiedzy i doświadczeń możliwy jest wówczas gdy nauczyciel posiada odpowiednią wiedzę i umiejętności, zna psychologię, potrafi odpowiednio zorganizować proces lekcyjny.

Niemniej ważną również sprawą w procesie edukacji jest odpowiedni dobór treści nauczania.

O wszystkich wydarzeniach historycznych nie da się opowiedzieć w czasie zajęć lekcyjnych ze względu na: bogactwo faktów, wydarzeń, postaci itd.; możliwości poznawcze uczniów: ograniczoną liczbę czasu przeznaczonego na naukę.

Materiał nauczania winien być poddany selekcji i zgodnie z obowiązującą tendencją, okrojony z wielu zbędnych i nieprzydatnych w życiu wiadomości. Treści nauczania powinny być zgodne z nauką, czyli z minioną rzeczywistością, uwzględniać reprezentatywne treści dla konkretnych epok, faktów, wydarzeń, kształtować obraz dawnej rzeczywistości jak najbliższy prawdzie (kryterium rzeczowe); powinny uwzględniać treści użyteczne, przydatne w życiu, to znaczy takie, które pozwolą na lepsze orientowanie się w rzeczywistości, we współczesnym świecie; powinny także wpływać na kształtowanie postaw, szczególnie - patriotycznej. Dobór treści historycznych winien zmierzać w kierunku zrozumienia omawianego materiału, a nie zapamiętywania wielu wydarzeń, dat itd.

Najważniejszym zadaniem nauczyciela jest nauczenie kojarzenia faktów, ustalania związków przyczynowo - skutkowych, wyciągania wniosków na podstawie poznanych już wiadomości oraz kształtowania opinii, sądów według powtarzanej do dziś maksymy Cycerona - "historia magistra vitae".

Jeśli w procesie edukacji na pierwszym miejscu postawimy wychowanie patriotyczne, a za cel nauczania przyjmiemy wychowanie dobrych obywateli, to musimy dostarczyć młodzieży podstawy rzetelnej wiedzy na temat przeszłości. Prawda o dziejach jest, albo może być podstawowym warunkiem oddziaływań wychowawczych. Mówiąc o historii Polski nie można pomijać wydarzeń niechlubnych, należy ukazywać ją bez idealizacji, ale i bez przerostu zjawisk negatywnych; należy zachować odpowiednie proporcje między blaskami i cieniami dziejów naszej Ojczyzny.

Postawę patriotyczną możemy kształtować omawiając wiele tematów z historii naszego państwa: zaczynając od zjednoczenia plemion słowiańskich i kształtowania państwowości polskiej po sprawy związane z kształtowaniem demokracji oraz polityczną i gospodarczą rolą Kościoła. Ważne będą także postacie historyczne - ich biografie mogą posłużyć jako przykłady realizowania w życiu postawy patriotycznej.

Bardzo istotne przy omawianiu materiału nauczania historii są - czas i przestrzeń historyczna, porządkujące zdobywane wiadomości. Chronologia i jej poznawanie umożliwiają myślenie w kategoriach czasu. Umiejscowienie wydarzeń na osi czasu uświadamia uczniom następstwo w czasie konkretnych faktów, pozwala na zrozumienie tego, że nie ma w historii wydarzeń izolowanych.

Najważniejsze są związki przyczynowo - skutkowe, bez których nie da się odtworzyć procesu dziejowego. Oprócz ćwiczeń z osią czasu istotne jest zapoznanie uczniów z podstawowymi pojęciami chronologicznymi oraz różnymi rodzajami liczenia czasu, rodzajami zegarów. Najprostszymi ćwiczeniami w zakresie nauki podstaw chronologii jest zwrócenie uwagi na mniejsze odległości między ludźmi i szybszą informację współcześnie i porównanie tych zjawisk z życiem w dawnych czasach oraz zadania na obliczanie czasu jaki upłynął między konkretnymi wydarzeniami, porządkowanie wydarzeń (układanie ich w kolejności następowania po sobie), kojarzenie faktów z życiem jednostek, pokoleń ludzi (czy twój dziadek mógł pamiętać to wydarzenie?), obliczanie czasu liczbą pokoleń. Tego rodzaju ćwiczenia pozwalają na kształtowanie wyobraźni, są podstawą do nauczenia dzieci swobodnego poruszania się po epokach. Nauczyciel, który wprowadza ćwiczenia chronologiczne, kładzie nacisk na zrozumienie i nauczenie się zasad chronologii wpływa na wyobraźnię uczniów, dla których poznawanie historii jest łatwiejsze, a historia bardziej zrozumiała. Nauka o dziejach staje się logicznym i zrozumiałym ciągiem wydarzeń, które składają się na proces dziejowy.

Głównym zadaniem w trakcie pracy z mapą historyczną jest kształtowanie umiejętności lokalizowania w przestrzeni faktów, rozwijanie zdolności obserwacji i wnioskowania stwarzając w ten sposób możliwość samodzielnego myślenia uczniów. Celowe jest dokonywanie porównań między mapą historyczną i geograficzną, co pomoże uświadomić związek między warunkami geograficznymi, a rozwojem narodów i państw. Wskazywanie na mapie np. szlaków handlowych i bojowych, miejsc bitew, zmian granic itd. ułatwia naukę, pozwala na głębszą analizę omawianych wydarzeń . Może rozwijać nie tylko samodzielne myślenie, ale służyć także rozwijaniu aktywności np. poprzez rysowanie własnych mapek, uzupełnianie map konturowych. Studiowanie map historycznych powoduje, że uczniowie do myślenia w kategoriach czasu dodają jeszcze przestrzeń, potrafią wydarzenia historyczne umieścić nie tylko w czasie, ale i w przestrzeni.

W kształtowaniu wyobraźni historycznej niezwykle ważny jest podręcznik, zarówno jego forma jak i treść. Dobry podręcznik musi wzbudzać zainteresowanie szatą graficzną, ciekawymi ilustracjami i zadaniami aby móc kształtować zainteresowanie przeszłością, umiejętności i nawyki niezbędne w toku dalszej nauki. Ważny jest dobór treści oraz język, który złoży się na przekaz zrozumiały, łatwy dla ucznia, "opowiadający", wywołujący zaciekawienie, działający na wyobraźnię. Wyobrażenia o przeszłości u ucznia mogą kształtować także zawarte w podręczniku ćwiczenia - różnorodne, dające okazję do stawiania pytań problemowych, rozwijające dociekliwość i samodzielność poznawczą. Zawarte w podręczniku ćwiczenia powinny być dostosowane do możliwości dziecka. Dla uczniów ciekawe są również wyjątki z literatury, epizody, krótkie opowiadania itd., które są podstawą do przeżyć, wywołują emocje, są wesołe; bądź mogą być okazją do dyskusji.

Pod względem doboru treści idealny podręcznik musi ujmować świat w sposób integralny, przedstawiać przeszłość jako historię całej ludzkości, zwracać uwagę na rozwój cywilizacji także na innych kontynentach, nie może ograniczać się do dziejów tylko i wyłącznie jednego regionu np. Europy.

Można ukazać ciągłość dziejów w sposób cywilizacyjny, obejmujący wszystkie przejawy działalności człowieka, wszystkie dziedziny historii łącznie z dziejami szeroko pojętej kultury bez przeładowania materiału zbyt dużą liczbą faktów.

Do najbardziej ulubionych przez uczniów tematów poruszanych na zajęciach lekcyjnych należą: historia wojen (sposób prowadzenia walk, uzbrojenie itd. ), sprawy związane z szeroko rozumianą kulturą np. życiem codziennym, wynalazkami; religią oraz ciekawymi postaciami historycznymi.

Nadmiar wiedzy, ogromna ilość faktów do zapamiętania powoduje zniechęcenie, brak satysfakcji i motywacji do nauki. Ważne jest skupienie się na najważniejszych procesach dziejowych, podkreślanie przyczyn i skutków konkretnych wydarzeń historycznych (upadku Polski, odzyskania niepodległości przez nasze państwo). Zainteresowanie uczniów wzbudzają, a także silnie działają na wyobraźnię dzieci ciekawostki, legendy, anegdoty, historyjki z życia sławnych postaci, opisy życia codziennego z przeszłości.

Obecnie postuluje się wręcz ukazywanie przeszłości przez pryzmat życia codziennego ludzi. Powinno się pokazywać przeszłości nie tylko jako cykl wojen, ważnych wydarzeń, podpisywania traktatów pokojowych, spraw należących do sfery polityki. To bardzo ważne elementy historii, ale wiadomo, że jeśli chce się mówić o sprawach poważnych, trzeba mieć poczucie humoru. Nie można zapominać, że życie człowieka składa się z pracy i odpoczynku oraz zabawy.

Takie treści trafiają do uczniów w sposób bezpośredni, skutecznie skupiając uwagę na temacie lekcji, a co najważniejsze powodują rozwój i kształtowanie wyobrażeń na temat dawnych czasów. Dzięki pośrednictwu anegdoty, która jest jednym ze świadectw epoki przybliżamy młodzieży inny wymiar historii. Poprzez konfrontację anegdoty z innymi źródłami uczymy krytycyzmu realizując jeden z postulatów nowego sposobu nauczania - korzystania z różnych źródeł w trakcie nauki, konfrontowania ich, wyciągania wniosków. Celem krytycznej oceny źródeł jest stworzenie sobie modelu dawno minionej rzeczywistości, jak najbliższego prawdy.

W procesie nauczania ważne jest stosowanie zasad, które określa się także jako normy postępowania dydaktycznego. Jedną z nich jest zasada poglądowości, szczególnie ważna w młodszych klasach Często powinna być stosowana na lekcjach z młodszymi dziećmi, ponieważ w poważnym stopniu ułatwia zapamiętywanie wiadomości (pokazywanie planów, zdjęć, fotografii, schematów, obrazów, filmów, eksponatów itd.). Celowe jest realizowanie tej zasady ucząc młodzież według maksymy, że " jeden obraz mówi więcej, niż 1000 słów". Ważną rolę przy stosowaniu poglądowości odgrywa film, program komputerowy.

"Myśleniu obrazami" sprzyjają środki takie jak: przygotowanie puzzli z pocztówek (widoki zamków, zabytków, miast), wykonanie na lekcji pomocy w formie graficznego przedstawienia np. osiągnięć starożytnych, wynalazków XIX i XX wieku. Realizowanie zasady poglądowości, a także uczenie za pomocą "myślenia obrazami" ćwiczy spostrzegawczość, wyostrza uwagę, pobudza wyobraźnię.

By wpłynąć na wyobraźnię dzieci ważne jest aby w trakcie zajęć, przy każdym temacie i wtedy gdy jest to możliwe łączyć przeszłość ze współczesnością, nawiązywać do wydarzeń dziejących się obecnie, szukać wśród dawnych dziejów teraźniejszości, źródeł historycznych, doszukiwać się przyczyn w dawnych czasach.

Następną zasadą jest - przystępność treści nauczania, uwzględnienie etapu rozwoju uczniów, stopniowanie trudności, od tego co bliskie do tego co dalsze, od rzeczy łatwiejszych do trudniejszych, od znanych do nieznanych np. lekcję o teatrze greckim można poprzedzić opisem wizyty w teatrze, którą niedawno odbyli uczniowie.

Zasada systematyczności nakazuje powracanie do wiedzy już przez uczniów opanowanej.

Zgodnie z zasadą aktywnego udziału uczniów w zajęciach, na lekcjach powinni być aktywni wszyscy, nawet najsłabsi i najbardziej nieśmiali muszą mieć możliwość wypowiedzenia się. Okazją do zaprezentowania się wszystkich uczniów na lekcji są metody aktywne np. drama.

Zasada trwałości wiedzy jest jedną z najważniejszych w nauczaniu. Przy realizacji tej zasady psychologowie silnie akcentują aktywność ucznia, jego motywację, emocjonalne zaangażowanie.

Rodzajem sprawdzenia wiadomości może być rozwiązywanie krzyżówek, logogryfów, układanie rozsypanek. Jest to ciekawa forma pracy, interesująca dla uczniów, którzy mogą sprawdzić swoje wiadomości (układanie haseł, układanie do nich pytań) i inteligencję.

Do metod nauczania, które najlepiej wpłyną na trwałość wiedzy, kształtowanie umiejętności i postaw, na rozwój wyobraźni u uczniów należą między innymi: rozmowa nauczająca, metody oglądowe, praca pod kierunkiem, drama, gry dydaktyczne itd.

Metody, czyli praca nauczyciela i ucznia polegająca na wprowadzaniu wiadomości i kierowanie ich obiegiem związane są z celami lekcji, środkami dydaktycznymi, którymi dysponujemy, poziomem ucznia oraz kwalifikacjami nauczyciela.

Do metod werbalnych należą: pogadanka, wykład, dyskusja, czy kierowanie obserwacją. Ta ostatnia metoda dotyczy interpretacji filmu, dzieła sztuki (obrazu), tekstu źródłowego, programu komputerowego. Polega ona na organizowaniu samodzielnej pracy uczniom, którzy często muszą się do lekcji przygotować wcześniej. Stosowanie tej metody pozwala na kształcenie umiejętności wyszukiwania źródeł i gromadzenia wiedzy, oraz krytyki i interpretacji źródeł.

Wykład, tradycyjnie zaliczany do metod podających traci formę tylko i wyłącznie słowa mówionego. Często obecnie bywa urozmaicany prezentowaniem różnych środków dydaktycznych: albumów, map, literatury itd.; "aktywizuje myślenie hipotetyczno - dedukcyjne słuchaczy, opisuje układy rzeczy, zjawisk, wydarzeń i procesów oraz ukazuje związki i zależności pomiędzy nimi" Wykład może być analityczny, syntetyczny, monograficzny, może mieć formę opowiadania lub opisu. Wykład może także oddziaływać na wyobraźnię uczniów jeśli jest odpowiednio przygotowany, dodatkowo ilustrowany np. schematami lub środkami takimi jak film, slajdy. Musi być podsumowany wykonaniem notatki zawierającej najważniejsze treści poruszone w wykładzie. Niezbędnym warunkiem atrakcyjności tej metody kształcenia jest logiczna struktura, jasność.

W nauczaniu historii opowiadanie pełni wyjątkową rolę. Polega na "słownym, obrazowym i emocjonalnym przedstawieniu przebiegu określonego wydarzenia historycznego zjawiska, nieznanych osób, przedmiotów z uwzględnieniem opisu najbardziej charakterystycznych szczegółów".

Stosowanie tej metody działa na wyobraźnię słuchaczy pobudza myślenie konkretno - obrazowe, w jeszcze większym stopniu kiedy opowiadający odwołuje się do współczesności, do doświadczeń słuchaczy. Stosując opowiadanie nauczyciel powinien posługiwać się zrozumiałym, jasnym i plastycznym językiem. Wykład powinien być logiczny, posiadać prostą konstrukcję, oraz zawierać elementy emocji, uczucia, czy nawet dramatyzmu.

Podobnie jest w wypadku stosowania opisu na lekcji np. grodu w Biskupinie, ołtarza Wita Stwosza, wyróżnienia cech stylu gotyckiego. Stosowaniu tej metody musi towarzyszyć demonstracja, pokaz, które spowodują pobudzenie myślenia u uczniów, zaangażowanie w temat lekcji, zainteresowanie nią oraz pobudzenie wyobraźni.

Pogadanka jest jedną z częściej stosowanych metod, polegającą na zadawaniu pytań przez nauczyciela i odpowiedziach uczniów. Logicznie wynikające pytania powinny naprowadzić dzieci na właściwą odpowiedź.

Dyskusję stosuje się, gdy uczniowie dysponują już pewną wiedzą, umiejętnościami . Służy ona kształtowaniu wartości, dokonywaniu ocen postaci lub wydarzeń. Poprzez branie udziału w wymianie poglądów, argumentów młodzież zyskuje przydatną cechę w życiu - umiejętność rozmawiania, szanowania poglądów innych ludzi, słuchania siebie nawzajem.

Metody opisane poniżej zakładają przekształcenie wiedzy biernej w czynną, zrywają z dostarczaniem gotowej wiedzy, zakładają aktywne zdobywanie wiadomości, budzą zainteresowanie i chęć twórczego rozwiązywania problemów.

Metody aktywne polegają na większej aktywności i samodzielnej pracy ucznia. Pracując metodami aktywnymi podajemy nowy materiał przy pomocy metod i środków metodycznych tzw. zestawów polimetodycznych lub w sposób problemowy. W drugim wypadku nauka odbywa się poprzez odczucie trudności, postawienie problemu, a następnie hipotez, które są weryfikowane w sposób logiczny i empiryczny. Praca klasy zmierza do wybrania właściwych hipotez oraz wprowadzenia rozwiązania do wiedzy.

Aktywności uczniów wymaga także "burza mózgów", kiedy uczniowie pracują w grupach korzystają z wielu źródeł, mając do rozwiązania problem postawiony przez nauczyciela, w czasie sesji zgłaszają sposoby jego rozwiązania. Zespół uczniów zgłasza jak najwięcej pomysłów, nawet mogą być one dziwaczne, zaskakujące, śmieszne. W tej fazie nie podlegają ocenie. Po sesji wybierany jest jeden pomysł, lub więcej, które mogą być rozwiązaniem określonej sytuacji. Taka metoda pracy na lekcji niewątpliwie pomaga w rozwijaniu wyobraźni historycznej, "jest metodą przeznaczoną do samodzielnego i szybkiego wymyślania przez uczniów zbioru hipotez przy wykorzystaniu myślenia intuicyjnego". Może być wykorzystywana na zajęciach, na których omawiana postać historyczna staje przed dylematem, są różne wersje scenariusza wydarzeń np. podjęcie przez władcę decyzji o rozpoczęciu wojny (trzynastoletniej przez Kazimierza Jagiellończyka), czy jakie działania ma podjąć Piotr Wysocki - przywódca Sprzysiężenia Podchorążych, aby rozpocząć powstanie.

"Burza mózgów" jest odmianą gry dydaktycznej, wyobraźnię uczniów kształtuje się stawiając problem, a uczniowie używając pomocy naukowych oraz własnej pomysłowości dążą do jego rozwiązania.

Na podobnym schemacie opiera się metoda sytuacyjna oraz biograficzna.

Przy stosowaniu metody sytuacyjnej dokonuje się prezentacji jakiegoś przypadku, dokonuje opisu konkretnej sytuacji. Przed rozpoczęciem pracy należy dokładnie poinstruować uczniów opisując dane wydarzenie. Zadaniem będzie podjęcie decyzji poprzedzone wyszukaniem wszystkich "za" i "przeciw". Uczniowie nie tylko mają podjąć decyzję, dojść do rozwiązania trudnej sytuacji, ale i określić skutki wprowadzenia jej w czyn. Uczą się w ten sposób rozwiązywania problemów, umiejętności podejmowania decyzji, jak również kształtują wyobraźnię (np. narada wodzów decydująca o pozostaniu bądź opuszczeniu Italii przez wojsko Spartakusa, lub czy zawrzeć unię z Litwą?).

Dużo pracy wymaga od uczniów przygotowanie się do lekcji prowadzonej metodą biograficzną - przygotowanie wiadomości o życiu słynnej postaci, która została postawiona przed jakimś dylematem oraz próba rozwiązania problemu tej osoby. Także nauczyciel musi dokładnie określić tematykę zajęć, przygotować scenariusz, a następnie omówić lekcję.

Graficznym przedstawieniem sposobu rozwiązywania problemów jest drzewko decyzyjne, które pozwala na "rozpisanie" problemu w gotowym schemacie. Taki sposób pozwala na rozwijanie umiejętności precyzyjnego myślenia na bazie wcześniej poznanych wiadomości.

Gry dydaktyczne należą do grupy metod problemowych. Podobnie jak we wcześniej omówionych formach pracy na lekcji polegają one na działaniu zespołowym oraz na aktywności i samodzielności uczniów, którzy sami zbierają wiadomości (ewentualnie posługują się krótkimi informacjami przygotowanymi przez nauczyciela). W grupach uczniowie rozwiązują wyznaczone zadania np. scenki z życia ludzi w dawnych czasach, ucząc się zarazem współpracy między sobą. Następnie prezentują inscenizacje jako efekt pracy całej grupy.

Wyobraźnię uczniów rozwija metoda kształcenia zwana - symulacją lub grą symulacyjną.

Jest to "projekcja rzeczywistego lub prawdopodobnego wariantu rzeczywistości, inscenizacja wydarzeń, sytuacji, które miały już miejsce, mogących zaistnieć lub dziejących się w teraźniejszości, a także przewidywanych w przyszłości".

Zaletami odtwarzania rzeczywistości jest ogromny zakres możliwości jaki daje ten sposób nauczania. Uczniowie mają możliwość osobistego zaangażowania, spontaniczności. Metoda ta jest atrakcyjna, niepowtarzalna, uzewnętrznia zasób wiadomości jak i umiejętność argumentowania, dyskutowania, pozwala na zaprezentowanie wiedzy ogólnej.

Przygotowany scenariusz pomija zbędne szczegóły, ale odstępstwa od niego powodują rozminięcie się z prawdą historyczną. Chociaż takie wyjście poza ramy scenariusza może być także doświadczeniem ciekawym zarówno dla uczniów jak i nauczyciela. Celami stosowania symulacji na lekcjach jest odtworzenie atmosfery określonych wydarzeń, a więc wywołanie uczuć empatii, zrozumienia intencji czynów postaci historycznych, logiki procesu dziejowego, a także dokonanie analizy wydarzeń z przeszłości. Uczniom odtwarzanie dziejów pomaga uzyskać większą wiedzę, wykorzystać swoje doświadczenia, rywalizować z kolegami, uaktywnić się. Symulacja działa na wyobraźnię uczniów wówczas, gdy temat lekcji jest ciekawy, atrakcyjny a role są jasno określone i zrozumiałe. Całość jednostki lekcyjnej jest dokładnie przemyślana przez nauczyciela, który również pozwala na spontaniczność uczniów.

W trakcie zajęć prowadzonych tą metodą nauczyciel nie powinien stosować instrukcji, dokonywać korekty, utrzymywać porządku, przedstawiać własnych pomysłów. Prowadzący jest obserwatorem, tylko w wyjątkowych sytuacjach ingeruje w zachowania uczniów. Symulacja składa się z fazy wstępnej - przygotowania planu działania, wyjaśnienia reguł i zasad gry, fazy zasadniczej oraz końcowej, kiedy następuje podsumowanie polegające na zestawieniu wyników symulacji z rozwiązaniami faktycznymi i utrwalenie wiadomości.

W opisanych wcześniej metodach pracy na lekcji uczenie polega na poznawaniu rzeczywistości i rozwijaniu zdolności poznawczych wśród zmian dokonujących się obecnie.

W procesie dydaktycznym ważną rolę odgrywają emocje i przeżycia uczniów. W związku z tym zaleca się stosowanie metod określanych jako waloryzacyjno - eksponujące, przede wszystkim - dramę, jako tą dzięki, której najlepiej kształtować postawy, przekonania, wyobraźnię historyczną. Przyswajanie wiedzy równolegle z emocjonalnym zaangażowaniem sprzyja trwałości nabytych wiadomości i umiejętności. Podejmowanie roli, utożsamianie się z odtwarzaną postacią, improwizacja wywołuje ogromne przeżycia. Jest także pożyteczną rozrywką, która pobudza zainteresowanie.

Metody praktyczne są czynnikiem kształtowania osobowości poprzez działanie i ekspresję. "Zmieniając rzeczywistość w sposób rozumny, a więc wykorzystując posiadaną przez siebie wiedzę i kierując się wartościowymi celami, człowiek jednocześnie zmienia się sam, kształtuje swoją świadomość, przekonania i postawy, swój stosunek do pracy, a zarazem wytwarza w sobie potrzebę pożytecznego działania i potrzebę doskonalenia własnych kompetencji przez całe życie".

Drama jest metodą pracy lubianą przez uczniów, jest kontynuacją dziecięcych zabaw.

Atrakcyjne jest dla uczniów zaistnienie w nieznanej sobie rzeczywistości mimo, że specyfika przedmiotu nie pozwala na większą swobodę, na zbyt duże fantazjowanie. W różnych formach dramy uczniowie muszą trzymać się prawdy historycznej. Z tego powodu daje ona także lepszą znajomość przeszłości, swobodne posługiwanie się zdobytą wiedzą.

Drama posługuje się jako inspiracją, przede wszystkim dziełem malarskim lub literackim, chociaż mogą stanowić źródło inspiracji także pojęcia, notatka z gazety, opowiadania, dokumenty, mapa, życiorys, rekwizyt itd.

Formami dramy są inscenizacja improwizowana, pantomima, pozy, rzeźby, stop - klatki, żywe obrazy i wiele innych. Inscenizacja improwizowana daje uczniom możliwość przeżywania losów postaci, tych ważnych np. odczytywanie ważnych dokumentów, jak i "szarych ludzi" np. mieszczan będących świadkami lokacji Krakowa.

Aby kształtować wyobraźnię historyczną bardzo pomocną formą dramy jest pantomima, która pobudza wyobraźnię, uczy myśleć i działać samodzielnie, daje możliwość wypowiedzi w niekonwencjonalny sposób. Podobne funkcje pełnią pozy, rzeźby, stop - klatki, żywe obrazy. Uczniowie w ten sposób utożsamiają się nie tylko z postaciami, ale i wartościami, które reprezentowały te osoby. Mają możliwość wyboru między wartościami pozytywnymi, a tymi, które należy odrzucić. Wartościowanie, ocena faktów, postaci i ich postępowania pojawia się w trakcie pracy metodą dramy, w momencie gdy pojawia się przeżycie, emocje, osobiste zaangażowanie. Drama, zdaniem jej zwolenników jest metodą nie tylko rozwijającą wyobraźnię, ale metodą integrującą wszystkie sposoby kształcenia w jedną całość. Do jej niewątpliwych zalet zalicza się posługiwanie wiedzą i umiejętnościami uzyskanymi na zajęciach z innych przedmiotów: geografii, historii sztuki, plastyki, techniki, literatury, nawet muzyki i kultury fizycznej. Może być przykładem na realizowanie lekcji w sposób blokowy. Poza tym uczniowie mają możliwość nauczenia się pewnych zachowań przydatnych w życiu codziennym: empatii, tolerancji, słuchania innych. Są bardziej otwarci, komunikatywni, pozbywają się ograniczeń i kompleksów. Uczniowie posługują się wiedzą zintegrowaną, przygotowując do życia w zintegrowanym świecie.

Rewolucja informatyczna, czyli powszechne używanie i wykorzystywanie w różnych dziedzinach życia komputerów, oraz zainteresowanie nimi młodzieży wymusza wprowadzenie zmian w systemie kształcenia. Najczęściej komputery są obecne na lekcjach informatyki, bardzo rzadko na lekcjach innych przedmiotów (najczęściej ze względu na mniejszy dostęp do pracowni komputerowej, zbyt małą ilość stanowisk, dużą liczebność klas, brak umiejętności nauczyciela). Sprawą niedalekiej przyszłości jest coraz szersze ich zastosowanie w nauce wszystkich przedmiotów. Do niedawna problemem było zdobycie odpowiednich programów. Obecnie pojawiło się wiele edukacyjnych programów historycznych, jak również gier strategicznych. Powstało wiele wartościowych, encyklopedii multimedialnych, bardzo obszernych, zawierających wiele haseł, umożliwiających dostęp do haseł pomocniczych i pokrewnych; znacznie łatwiej i szybciej odszukać można w nich pożądane wiadomości, niż w książkach. Do tych programów należą: Encyklopedia multimedialna PWN, część - Historia; Poczet królów polskich; Cywilizacje starożytne, Wojny XX wieku itd..

Niewątpliwie ciekawą formą - pracę z programem komputerowym uatrakcyjnia kronika filmowa, opis dynastii, liczne, bardzo dokładne mapy, pokazujące zmiany granic w odstępach kilku lat itd.. Jest to ciekawa forma pracy dla młodzieży, która poprzez swoją atrakcyjność, treści kształtuje wyobraźnię historyczną. Gry komputerowe mogą być środkiem technicznym do innych gier np. symulacji.

Umiejętność samodzielnego i krytycznego korzystania ze źródeł może kształtować program telewizyjny lub materiały dydaktyczne zarejestrowane na kasetach video. Szybki postęp nauki powoduje zjawisko starzenia się wiedzy szczególnie historycznej. Dlatego programy telewizyjne powinny przekazywać aktualne informacje. Na wyobraźnię uczniów telewizja może oddziaływać tak jak każdy środek techniczny - w sposób bardzo silny. Można mieć przeświadczenie, że obcuje się z realną rzeczywistością. Program telewizyjny jest środkiem przekazu ekspresyjnego, silnie działa na wyobraźnię poprzez operowanie słowem, obrazem, muzyką, efektami specjalnymi itp. Jest możliwe zrekonstruowanie przeszłości, ożywienie dawnych dziejów. Zjawisko, bardzo częste obecnie, zrezygnowania z lektury na rzecz oglądania, nie zawsze wartościowych programów, to co określa się jako "ekspansję cywilizacji obrazu" należy tak ukierunkować, aby młodzież potrafiła interpretować i oceniać oglądane programy.

Pomimo wielkiej roli telewizji nadal niesłabnącą popularnością cieszą się powieści historyczne wśród młodzieży. Wizje przeszłości stworzone przez Sienkiewicza, Kraszewskiego, powieści realistyczne XIX wieku są atrakcyjne dla starszej młodzieży i ambitniejszych dzieci. Powieść historyczna niezależnie od czasu kiedy powstała jest przede wszystkim beletrystyczną rekonstrukcją przeszłości. Nie jest miarodajnym źródłem, w dużym stopniu prezentowane są w nich koncepcje dziejów oparte na stereotypach, nie opiera się na rzeczywistych osiągnięciach nauki, ale wykład urozmaicony cytatami z dzieł literackich staje się bardziej interesujący. Szczególnie cenne są wielowątkowe powieści pozytywistyczne, przedstawiające panoramę polskiego społeczeństwa XIX wieku, dające krytyczną analizę postaw Polaków żyjących w tej epoce. Utwory literackie służyć mogą do odtworzenia ogólnych wyobrażeń o świecie, życiu i losie ludzi tych czasów na poziomie szkoły średniej. Zakładając samodzielność myślenia uczniów analiza dzieła literackiego prowadzona pod kierunkiem nauczyciela może stać się jedną z umiejętności, którą opanują uczniowie w trakcie nauki.

Przedstawiając wydarzenia historyczne wtopione w wartką, interesującą akcję, tak jak to ma miejsce w powieściach Sienkiewicza, mogą one stać się atrakcyjne dla uczniów młodszych. Dla nauczyciela fragmenty prozy czy poezji mogą także stanowić pomoc w przygotowaniu ciekawej lekcji. Podobną rolę mogą spełniać prezentowane na lekcjach fragmenty ekranizacji klasyki powieści historycznej.

Wyobraźnię uczniów można kształtować poprzez odpowiedni dobór treści nauczania, stosowanie atrakcyjnych dla uczniów metod oraz odpowiedni dobór środków dydaktycznych. Jest wiele podręczników, które są ciekawe, spełniają warunki nowoczesnego i zgodnego z duchem reformy źródła wiedzy. Moim zdaniem nadal wiele braków istnieje w wyposażeniu szkół w środki dydaktyczne. Tylko i wyłącznie od pomysłowości nauczycieli zależy prowadzenie lekcji w sposób atrakcyjny.

Literatura:

Metodyka nauczania historii w szkole podstawowej, praca zbiorowa pod redakcją
Cz. Majorka.
A. Dziedzic, W. E. Kozłowska: Drama.
Wiadomości historyczne nr 5, 1999 r.
Drama, poradnik dla nauczycieli i wychowawców, zeszyt nr 3, 1992 r., wyd. Animator.
E. Biesiadecka: Metody nauczania historii w zreformowanej szkole w: Wiadomości historyczne nr 1, 2000 r.
H. Wesołowska, K. Zaufal: Myślenie obrazami, tamże.
W. Tomaszewski: Gry dydaktyczne na lekcjach historii, w: Wiadomości historyczne , styczeń / luty, 1997 r.
I. Dukaczewska: Rola telewizyjnych programów w kształtowaniu świadomości historycznej, tamże.
B. Kubis, A. Suchoński: Możliwości wykorzystania elementów humoru w edukacji historycznej, Wiadomości historyczne, styczeń/ luty 1996 r.
M. Dąbrowa: Zabawowe sposoby utrwalania wiadomości, tamże.

 

Opracowanie: Anna Szczapa - nauczycielka historii w szkole podstawowej

Wyświetleń: 2657