Katalog

Grażyna Chomicz-Kilar
Sztuka, Referaty

Terapia dzieci sztuką

- n +

Terapia przez sztukę

Termin terapii przez sztukę jest właściwie dość płynny i może być używany w znaczeniu bardzo szerokim, jak też i wąskim. W tej pracy posługiwać się będę nim w znaczeniu szerokim, stosując go zamiennie z takimi określeniami, jak: terapia lub zajęcia twórcze, - kreatywne, rewalidacja twórcza, arteterapia. Pojęcie terapii przez sztukę w szerokim znaczeniu określa się w literaturze jako wszelkie działania terapeutyczne podejmowane dla dobra dziecka, wykorzystujące jako narzędzie terapii szeroko pojętą kulturę i sztukę. Działania te polegają albo na "konsumowaniu" stworzonego przez inne osoby dorobku kulturalnego i artystycznego, albo na samodzielnym wytwarzaniu "dzieł sztuki".

Jak powszecznie wiadomo od najdawniejszych czasów ludzie kreślili, malowali i tworzyli w glinie, drewnie czy innym materiale plastycznym. Tworzyli też najrozmaitsi artyści z najrozmaitszych powodów, najczęściej dziś już nam nieznanych. Początki sztuki są tak odległe, że nie zawsze możliwe do udokumentowania i zrozumienia. W rozważaniach na ten temat napotykamy co najmniej dwie trudności.

Pierwsza bierze się stąd, że zachowało się bardzo niewiele świadectw z tak odległego okresu. Możemy jedynie przypuszczać, że dawni ludzie rysowali jakieś znaki i wzory w błocie czy na piasku, malowali prawdopodobnie ciała, wkładali we włosy pióra i kwiaty lub potrafili odtańczyć skomplikowane układy choreograficzne. Lecz z tych form twórczości nie zachowało się nic.

Druga trudność wynika z faktu, że nie mamy żadnej możliwości dowiedzieć się dlaczego autorzy pierwszych dzieł sztuki /nawet tych zachowanych/ podjęli się trudu ich wykonania. Nie wiemy jakie im przyświecały cele, jak rozumieli własną działalność, ani co ona im dawała. Wspomniane dzieła są więc bardzo tajemnicze, często niezrozumiałe, ale zawsze wywierają ogromne wrażenie.

Życie każdego człowieka zawsze było i jest przepełnione różnego rodzaju emocjami oraz potrzebami, a ich źródłem są nie tylko osoby, ale także zdarzenia lub rzeczy. Emocje te rzadko bywają przy tym wyraźnie określone i jednoznaczne. Sztuka pozwala uporządkować je i relacjonować swoje przeżycia, wyrażać to, na co brakuje nam słów. Nawet w nieudanym obrazku można zawrzeć różne aspekty indywidualnego doświadczenia emocjonalnego. Obserwując dziecko podczas tworzenia oraz oglądając "produkt końcowy" możemy dowiedzieć się wiele o jego potrzebach. Dajmy mu więc do ręki plastelinę, ołówek, nożyczki, pozwólmy ruszać się, gestykulować,przedstawiać, tworzyć, kreować, a umożliwi to mu lepszy, szybszy i wszechstronniejszy rozwój.

Wszyscy wiemy, że każde dziecko wymaga troskliwej opieki oraz pomocy ze strony rodziców, nauczycieli, wychowawców, pedagogów, psychologów i wielu innych. W szczególnej jednak sytuacji są dzieci, które nie rozwijają się prawidłowo i mają najrozmaitsze ograniczenia. Pomóc im naprawdę, to znaleźć odpowiedź na pytanie co można zrobić, żeby rozwijały się i były szczęśliwe mimo ograniczeń wynikających z ich niepełnosprawności. Oczywiście ważne jest, aby zapewnić im jak najlepszą opiekę medyczną, jednak nie można w tych staraniach zagubić tego, co dla każdego dziecka jest najważniejsze, tj. miłości dającej mu poczucie bezpieczeństwa. Deklaracja Nilsa Iwara Sundberga podkreśla, iż każda osoba niepełnosprawna musi korzystać z pełnego dostępu do oświaty, kształcenia, informacji i kultury, przy czym musi mieć możliwość wykorzystania swojego potencjału twórczego. Wszystkie działania polegające na poddaniu dziecka zajęciom twórczym /kreatywnym/ pomagają zapobiegać pogorszeniu się stanu zdrowia, wyrabiają pożądane cechy osobowości oraz pobudzają kształtowanie i rozwijanie uzdolnień, mających urzeczywistnić pragnienia i zamierzenia dziecka. Zajęcia kreatywne, tak zwana rewalidacja twórcza czy terapia sztuką, mogą przyczynić się do ekspansji, rozwoju, dojrzałości i stanowić siłę uzdrawiającą, gdzie jednostka ludzka /starając się jak najlepiej wyrazić siebie/ kształtuje nowe jakościowo stosunki z otoczeniem.

Różne rodzaje aktywności twórczej człowieka, wzajemne relacje pomiędzy poszczególnymi ich kategoriami tworzą wielopłaszczyznowe ramy scalające różnorodne dziedziny jego życia psychicznego. Dzięki temu twórczość staje się jedną z ważniejszych form angażowania się jednostki w życie zbiorowe. Wbrew powszechnemu mniemaniu, każdy człowiek jest potencjalnym twórcą, tylko potrzebne mu są odpowiednie warunki, aby wyzwolić jego utajone możliwości.

Istotne dla twórczości jest dążenie, aby uwewnętrznić /zinterioryzować/ świat i uzewnętrznić /zeksterioryzować/ własne przeżywanie świata. Interioryzacja świata - wg. Marii Gołaszewskiej - czyni świat naszym własnym,doznanym, swoiście przetransponowanym i włączonym w zakres naszego indywidualnego życia. Inaczej dokonuje się eksterioryzacja, która jest zależna od rodzaju wartości.

Terapia sztuką, podobnie jak sama twórczość i sztuka posiada funkcję wyzwalającą jednostki z nurtujących je konfliktów. Dzięki funkcji katharsis zmieniają się postawy i sposób postępowania odbiorców oraz twórców sztuki.

Każdy rodzaj kontaktu ze sztuką rozwija i kształtuje osobowość człowieka w sposób niepowtarzalny, dlatego też wszelkie formy ekspresji mają tak istotne znaczenie, między innymi w procesie psychoterapii. Terapia sztuką pozwala na przekształcanie siebie dzięki swemu dziełu. Tworzenie jest bowiem autotworzeniem poprzez realizację siebie w każdym ze swych działań sprawczych. Arteterapia wyrabia w procesie rewalidacji dziecka coraz bardziej pozytywny jego stosunek do świata, ludzi i samego siebie poprzez intensyfikację przeżyć, odsłanianie nieznanych obszarów rzeczywistości oraz dużą motywację do ekspresji i działań. W wyniku tych procesów następuje rozwój osobowości jednostki i jego samorealizacja. Dlatego też zajęcia kreatywne mają szczególne znaczenie dla dzieci, które na stałe lub czasowo pozbawione są niezbędnych warunków do radosnego życia i pełnego, prawidłowego rozwoju.

Najczęstszymi czynnikami aktywizującymi w terapii twórczej są: muzyka, literatura, ekspresja plastyczna, choreoterapia, zabawy ruchowe itp.

Muzyka - jej słuchanie,
to jeden z elementów kompleksowego oddziaływania terapeutycznego. Jest ona nosicielem treści emocjonalnych, może działać kojąco, przeciwlękowo lub pobudzać i aktywizować. Ponadto dostarcza dziecku wiele przyjemnych przeżyć, pobudza do marzeń, wpływa na poprawę samopoczucia i samooceny oraz zapobiega znużeniu. Poprzez ekspresję ruchową umożliwia ona współprzeżywanie z innymi radości, napięć,czy odprężenia, czyli umożliwia powstawanie empatycznych odczuć społeczych, pomaga w wypracowaniu pozytywnego nastawienia do życia. A to wszystko zapewniają m.in. dyskoteki, tak lubiane przez większość dzieci i młodzieży.

Szczególnie przydatna w terapii twórczej jest choreoterapia /taniec leczniczy/. W tym wypadku, ruch jako sztuka, służy różnym celom: rozwojowi ciała i jego uzdrowieniu oraz doskonaleniu ruchów w zakresie poprawności i wyrazistości, a w przypadku niewidomych - też treningowi i poprawie orientacji w przestrzeni.

Oprócz biernego słuchania utworów muzycznych, czy ekspresji ruchowej przy muzyce bardzo pomocna w terapii kreatywnej może być muzykoterapia czynna, tzn. granie na różnych instumentach.

Poza wymienionymi wyżej technikami terapii, istotną rolę w oddziaływaniu na wychowanka ma biblioterapia. Kontakt z literaturą piękną i poezją, wprowadzając dziecko w świat fikcji, staje się substytutem wyzwolenia od samego siebie, a więc od choroby, niepełnosprawności. Stanowi impuls pobudzający do aktywności, ponieważ m.in. w literaturze dziecko szuka materiału do tworzenia własnej osobowości, a także modeli pomagających w rozwiązywaniu własnych, ważnych problemów i zadań życiowych. Często powstają wówczas wspaniałe przedstawienia, inscenizacje będące powiązaniem słowa z działaniem, które podsycają zainteresowanie i wywołują określone przeżycia emocjonalne. W związku z tym kształcą one teatralną wyobrażnię, rozwijają sferę przeżyć, pozwalają uwieżyć we własne możliwości i są jedną z form wszechstronnego uaktywniania jednostki.

Kolejna z technik terapii kreatywnej - ekspresja plastyczna jest formą likwidacji napięć i negatywnych emocji. Każdy wytwór plastyczny - nawet ten który może mieć mierne wartości artystyczne, czy estetyczne - jest również dziełem twórczym. W czasie tworzenia dzieła plastycznego następuje ekspresja własnej osobowości twórcy, poprzez dokonywanie zabiegu przekształcania rzeczywistości zewnętrznej i własnego "ja". Aktywność plastyczna dziecka ma charakter wypowiedzi, która jest wyrazem indywidualnych jego postaw, przeżyć i myśli. Jest tym, co wie ono o otaczającym je świecie oraz jak ten świat przeżywa. Ekspresja plastyczna dziecka niewidomego uczy je myślenia i rozwija wyobraźnię związaną nie z wizualizacją, ale z namacalnością tak ważną przy jego niepełnosprawności. Dziecko, które nie widzi, nie stworzy czegoś czego nie poznało dotykiem. Jego twórczość oparta jest na doświadczeniu dostępnym przez dotyk. Dlatego też dzieci z dysfunkcją narządu wzroku najchętniej ugniatają, zlepiają, toczą i ściskają, dążąc do formowania brył przestrzennych. Materiałem najczęściej wykorzystywanym przez nie jest każda elastyczna i miękka masa. Może to być plastelina, glina, masa solna, materiały przyrodnicze, folia czy papier. Frapują one małych twórców swą elastycznością i podatnością na wielokrotne przekształcanie. Ulepione lub w inny sposób uformowane, i najczęściej tylko przez twórcę rozpoznawalne, kształty radośnie demonstruje on jako psa, kota czy cokolwiek innego. Z mało czytelnym kształtem w dłoni dziecko potrafi cieszyć się ogromnie, biegając i podskakując, przesuwając go,. przenosząc, przestawiając, obracając i dotykając.

Wszyscy dotykamy różne rzeczy, naciskamy je, przewracamy, podnosimy, głaszczemy. W ten sposób chcemy je poznać, określić, odrzucić lub włączyć w ekspresję plastyczną. Chcemy próbować. Znaczenie prób w poznawaniu dziecko musi odkryć samodzielnie. Samo musi dowiedzieć się, doświadczyć, że coś jest miękkie, giętkie, że można to zgnieść, ciągnąć, a nawet rozerwać. Samo musi dowiedzieć się co to znaczy, że coś jest twarde, że materiały różnią się między sobą. Przez liczne próby i doświadczenia rozszerza ono swoją wiedzę oraz nabywa umiejętności zastosowania i użycia określonego materiału. Drogą prób dziecko sprawdza chociażby spoistość masy i jej podatność na modelowanie, wytrzymałość konstrukcji nośnej itp. Zakres, jakość i liczba prób decydują o zasobie zdobytej wiedzy, umiejętnościach, przeżyciach, które warunkują przebieg procesu twórczego i efekt jego wytworów.

Aktywność u najmłodszych twórców wynika z ich naturalnego rozwoju, potrzeby poznawania i uzewnętrzniania tego, co wiedzą i co przeżywają. Dzieci działają spontanicznie i żywiołowo. Od dorosłych oczekują pomocy w przygotowaniu do kreacji, zainteresowania i pozostawienia im wolności tworzenia. Prowadzący zajęcia twórcze powinni więc stwarzać im sytuację przejęcia się i wzruszenia, aby dzieci mogły opowiadać, wyrażać gestem i mimiką, tworzyć rodzajowe scenki, utożsamiać się z bohaterami, odkrywać, doświadczać, próbować, wyobrażać sobie - budzić się emocjonalnie.

Należy też pamiętać o tym aby tworzyć zminne miejsca kreacji. Nie zawsze w pomieszczeniu, sali, świetlicy, nie zawsze w tym samym miejscu, nie zawsze tak samo. Zmienność jest potrzebna. Nowa sytuacja budzi zaciekawienie, łamie stereotypy. Z czasem pozbawia lęku i obaw przed podjęciem działań w nowej sytuacji.

Korzystne jest więc wprowadzanie różnorodnych dziłań twórczych, ponieważ pomagają one likwidować zahamowania i odrzucać lęk przed podjęciem nowego, popełnieniem błędów, troski o /nie zawsze potrzebną/ dokładność.

Należy /i to jest bardzo ważne!/ chwalić każdy objaw inwencji twórczej dziecka. Aprobata bowiem zachęca je do działania, ośmiela do podejmowania nowych prób, nowych rozwiązań. Angażuje. Otwiera twórczo, wnosi powiew wolności w tworzeniu. Pobudzenie ciekawości odkrywania przez dzieci różnych zjawisk, zdarzeń, rzeczy i praktyczne ilustrowanie wiedzy o nich, to prawdziwa stymulacja to prawdziwy start w długotrwały proces rozwoju wyobraźni. Rozwój wyobraźni wiąże się z całą gamą różnorodnych aktywności, które dziecko podejmuje po to, aby zebrać odpowiednie doświadczenia i aby później skorzystać z nich w podjęciu działania kreatywnego - w tworzeniu. Twórczość i wyobraźnia z nią związana nie jest odotrzymanym Boga specjalnym darem, którym dysponują wyłącznie artyści - malarze, pisarze, tancerze, muzycy /kompozytorzy, śpiewacy/. To naturalna potrzeba każdego dziecka do działania, ruchu, niezgody na szarość, nudę i zastój. To stopniowo zatracona /nie zawsze z winy dziecka/ zdolność dziwienia się, zaciekawienia, obserwowania i nieustannego zadawania pytań.

Dostrzeganie potrzeb dziecka i umiejętne kierowanie ich zaspokojeniem sprzyja harmonijnemu rozwojowi jednostki. Z własnych obserwacji i badań opisywanych w literaturze wynika, że zajęcia twórcze z dziećmi niepełnosprawnymi działają znacznie intensywniej niż rehabilitacja prowadzona w tradycyjnej formie i dzięki nim można w znacznie krótszym czasie osiągnąć optymalne efekty. Okazuje się, że systematycznie prowadzone zajęcia artystyczne wpływają korzystnie na rozwój sprawności manualnych, na rozwój ruchowy dzieci niepełnosprawnych, na precyzję ich ruchów i szybkość działań. Szczególnie odpowiedni dobór ćwiczeń plastycznych z tworzywami bezkształtnymi, takimi jak glina, masa solna, papier sprawiają dzieciom nie tylko przyjemność, ale dają im także poczucie satysfakcji z wykonanego dzieła.

Terapia kreatywna umożliwia też niepełnosprawnym rozwój autoorientacji i orientacji przestrzennej o wiele lepiej niż tradycyjne metody. W rewalidacji twórczej dzieci z różnymi dysfunkcjami ich samoocena i samoakceptacja ulegają pozytywnym zmianom. W procesie tym następuje również rozwój zachowań prospołecznych, co wiąże się z korzystnym funkcjonowaniem w społeczeństwie.

Wszystkie powyższe uwagi dotyczące terapii przez sztukę mogą być bardzo pomocne w procesie wychowawczym i rewalidacyjnym, pod warunkiem pamiętania zawsze o możliwości znużenia i przeciążenia dziecka niepełnosprawnego biorącego udział w zajęciach, a także uwzględniania jego chorób somatycznych, które mogą zaburzać procesy terapeutyczne.

L I T E R A T U R A

1. Górski S. Psychoterapia w wychowaniu, IWZZ, Warszawa 1986r.

2. Makowski A. Ortopedagogika dzieci i młodzieży, WSiP, Warszaw 1992r.

3. Masgutowa S., Brejnak W. Kinezjologia edukacyjna - wsparcie dla uczniów o specjalnych potrzebach edukacyjnych. Nauka i praktyka radosnego uczenia się, Polskie Towarzystwo Dysleksji, Warszawa 2002r.

4. Siwek Z., Zarębska - Piotrowska D. Psychologia twórczości, Instytut Pedagogiki UJ, Kraków 1980r.

5. Suchodolski B. Model wykształconego Polaka, PWN, Wrocław 1980r.

 

Opracowanie: mgr Grażyna Chomicz - Kilar

Wyświetleń: 4072


Uwaga! Wszystkie materiały opublikowane na stronach Profesor.pl są chronione prawem autorskim, publikowanie bez pisemnej zgody firmy Edgard zabronione.