Praca z uczniem o niskim poczuciu własnej wartości

Pierwsze programowanie człowieka

W chwili przyjścia na świat dziecko przynosi już ze sobą dużo zdolności i umiejętności. Nigdy więcej w życiu genetyczne programy nauki oraz doświadczenia otoczenia nie wpływają tak decydująco na indywidualny rozwój człowieka jak w czasie ciąży i pierwszych latach życia. Szczególnie w pierwszym roku życia mózg wykonuje tak ogromne postępy w nauce, jak nigdy w późniejszym życiu. Każde doświadczenie zostaje porównane z posiadanymi strukturami albo zostają stworzone nowe struktury. Służy to jako podstawa dla późniejszego życia, motywacji, zainteresowania i radości życia danego człowieka.

Dla zdolności nauki u dziecka oraz rozwoju jego mózgu ma duże znaczenie pewność matki. Stres, zaburzenia komunikacji między matką i dzieckiem oraz niewłaściwe rozumienie jego potrzeb mają bezpośredni wpływ na rozwój mózgu i równocześnie zdolności do nauki. Dzieci te niedokładnie zapisują w mózgu to, co widzą, słyszą i odczuwają, ich doświadczenie są cząstkowe i niepewne w wyniku tej niepewności dochodzi do stresu. Poziom adrenaliny rośnie i zakłóca zapisywanie informacji i wpływa także na emocjonalne zdolności.

W pierwszym okresie życia ustala się główne nastawienie emocjonalne. Staje się ono nastawieniem uczuciowym, do którego dany osobnik będzie automatycznie wracał do końca swojego życia. I to stanowi albo główne zabezpieczenie w życiu albo główną przyczynę wrażliwości na trudności.

Analiza transakcyjna wyróżnia cztery zasadnicze nastawienia, które wyrażają się w zdaniach. Zdań tych jednostka najczęściej sobie nie uświadamia, ale są one zasadniczym wzorcem jej myślenia i odczuwania:
1. Ja nie jestem OK. - ty jesteś OK. (postawa depresyjna) - niższość
2. Ja nie jestem OK. - ty nie jesteś OK. (postawa katastroficzna) - bierność
3. Ja jestem OK. - ty nie jesteś OK. (postawa zaburzona, paranoidalna) - wyższość
4. Ja jestem OK. - ty jesteś OK. (postawa zdrowa) - współpraca.

Przy końcu drugiego roku życia lub czasami w ciągu trzeciego, dziecko decyduje się na jedno z trzech pierwszych nastawień. Postawa pierwsza jest tymczasowym stwierdzeniem, opartym na doświadczeniach pierwszego roku życia. Przy końcu drugiego roku postawa ta zostaje potwierdzona i umacnia się albo przechodzi w nastawienie drugie lub trzecie. Dziecko może trzymać się drugiego lub trzeciego nastawienia długo, nawet do końca życia, chyba, że zmieni je później świadomie w nastawienie czwarte. Pierwsze trzy postawy oparte są na emocjach, a czwarta - na myśleniu, wierze i działaniu. Postawy życiowej "Ja jestem OK. - ty jesteś OK." nie osiągamy biernie, a uzyskujemy ją w wyniki podjęcia własnej decyzji. To, która z postaw kieruje życiem człowieka, z jakiego punktu widzenia patrzymy i oceniamy bliźnich i nas samych, zależy w dużej mierze od tzw. scenariusza życiowego, który nadali i umocnili w dziecku rodzice lub inne osoby znaczące. Scenariusz życiowy tworzą sygnały, jakie dają dziecku rodzice przez swoje słowa, myśli, działania. Szczególnie mocno oddziałują zakazy. Każde dziecko potrzebuje pozytywnego zwrócenia na nie uwagi, pozwolenia, by mu pozwolono być, żyć stosownie do swego wieku, czuć, myśleć, móc odnosić sukcesy i być zdrowym.

Dzieciom z zaburzeniami w nauce przeszkadzają dwa elementy. Po pierwsze, w wyniku deficytów w postrzeganiu w niewystarczającym stopniu udaje się im powiązanie struktur w mózgu. Z drugiej strony, otoczenie nie rozpoznaje odpowiednio wcześnie zaburzeń u dziecka i dlatego ich reakcje zostają źle ocenione i wywołują zamiast sympatii i wsparcia raczej mechanizmy obronne. Bardzo wcześnie powstaje błędne koło. Teraz ich głęboko sięgający problem z nauką staje się konkretny i widoczny, a jednocześnie problematyczne jest udzielenie im pomocy. W wyniku mocnego urażenia emocjonalnego i wyposażenia w niedostateczne struktury nauki niepowodzenie w szkole jest już jakby zaprogramowane.

Jeśli czujemy się emocjonalnie bezpieczni, mamy skłonność do tego, by negatywne doświadczenia, osądzać znacznie bardziej rzeczowo i beztrosko. Jeśli natomiast jesteśmy sfrustrowani, wtedy to samo wydarzenie może przybrać rozmiary katastrofy. Na pierwszy plan wysuwa się nie samo wydarzenie, lecz dotknięte zostaje nasze poczucie własnej wartości, czujemy się bezradni i rozłoszczeni. Zaczynamy porównywać się z tymi, którzy są pozornie lepsi i bardziej inteligentni oraz przypisujemy im wszystkie te cechy, którym nam najwyraźniej brakuje.

Tak samo czują się dzieci z zaburzeniami w nauce - a bardzo często również ich rodzice. W wyniku wielu niepowodzeń zostaje odebrana im odwaga i są emocjonalnie tak bardzo obciążone, że definiują się jako nieudacznicy. Nie są już w stanie dostrzegać swoich realnych umiejętności i zdolności, nie mówiąc już o ich wykorzystywaniu, ale wszystkim innym dzieciom przypisują brakujące im samym cechy. W ten sposób rodzi się w nich zawiść, która prowadzi w coraz większym stopniu do agresywnego zachowania. Negatywna ocena siebie sprawia, że dziecko jest niezdolne do działania.

Rozwój samowiedzy i jej diagnozowanie

Kozielecki wyróżnia trzy stawia rozwoju samowiedzy: samowiedza elementarna, zróżnicowana i dojrzała. Dziecko w wieku wczesnoszkolnym wartościuje siebie i zaczyna wyrażać swoje pragnienia w odniesieniu do tego, jakie chciałoby być. Samowiedza staje się różnorodna, ale nie stanowi jeszcze poukładanej całości. Rozwój wiedzy o sobie ma miejsce przez całe życie i w głównej mierze zależy od aktywności jednostki i jej refleksji nad swoimi doświadczeniami. Wyróżnia się kilka składników samowiedzy, takich jak: samopis, samoocena, samoakceptacja i samoprezentacja.

Samopis stanowi system wiedzy o samym sobie. Wiedza ta dotyczy imienia, nazwiska, płci, wieku, przynależności do różnych grup społecznych, wyglądu zewnętrznego. Jest to także wiedza o własnych możliwościach, zdolnościach, umiejętnościach, temperamencie i potencjalnym zachowaniu. Dzięki wiedzy o sobie dziecko przewiduje, jak może być jego reakcja w określonej sytuacji i może przygotować się do niej. Jeżeli w opisach występują błędy i braki, istnieje niebezpieczeństwo, że może dochodzić do pewnych nieprawidłowych zachowań. Wynika to z faktu, że samopis dzieci w wieku szkolnym jest jeszcze niezbyt bogaty. Nauczyciel powinien przyczynić się do jego rozwinięcia, np. przez zadanie uczniom napisania wypracowania na własny temat lub poproszenie dzieci o dokończenie następujących zdań: Wstyd mi, gdy... Boję się, gdy... Najbardziej lubię...Jestem dobry w... Moim największym pragnieniem jest... itp.

Samoocena i samoakceptacja w sposób istotny wpływają na zachowanie dziecka.

Samoocena powstaje pod wpływem opinii i oceny osób znaczących, rodziców i nauczycieli. Drugim źródłem jest porównywanie siebie z rówieśnikami, a także odnoszenie sukcesów lub porażek w realizowaniu rozmaitych celów i zadań. Samoocenę dzieli się na szczegółową i ogólna. Pierwsza z nich odnosi się do oceny inteligencji, atrakcyjności fizycznej i określonych umiejętności, druga określa całościową ocenę siebie.

Samoocena, nazywana inaczej poczuciem własnej wartości, może być zaniżona, zawyżona bądź trafna, pozytywna lub negatywna, a także mniej lub bardziej stabilna.

Pozytywna samoocena pozwala człowiekowi wyznaczać ambitne cele i podejmować trudne zadania. Ma ona duże znaczenie w życiu, powoduje powstawanie pozytywnych emocji. Trafna samoocena - to umiejętność wskazania swoich mocnych i słabych stron.

Adekwatna i stabilna samoocena to wyznacznik dobrego przystosowania i podstawa właściwego zachowania, zwłaszcza w sytuacjach trudnych. Człowiek o wysokim poczuciu wartości podejmuje dobrze przemyślane decyzje i sensownie zachowuje się w sytuacjach konfliktowych. Umiejętności podejmowania decyzji i rozwiązywania konfliktów pozwalają skutecznie opierać się naciskom kolegów i środowiska, np. w sprawie picia alkoholu i eksperymentów z narkotykami. Na szacunek dla samego siebie mają wpływ informacje zwrotne, jakie otrzymujemy od innych i dlatego ciepła, pozytywna atmosfera w grupie z pewnością pomaga szacunek ten wzmocnić.

Niestabilna samoocena to taka, która często zmienia się pod wpływem otoczenia czy skutków własnych działań. Zaniżona i niestabilna samoocena często jest przyczyną frustracji i wywodzącej się z niej agresji. Jest hamulcem w podejmowaniu skutecznego działania, rodzi uczucie wstydu i lęku. Dziecko z zaniżoną samooceną nie podejmuje wysiłku osiągnięcia celu, np. rozwiązania zadania z matematyki, ponieważ jest przekonane, że tego nie potrafi. Nie wykonując poleconych zadań, otrzymuje kolejne oceny niedostateczne, które utrwalają jego niskie poczucie własnej wartości. Dzieci takie nie wierzą, że coś potrafią, gdyż często słyszą, że nie stanowią żadnej wartości. Niepewna samoocena warunkuje także zachowania społeczne. Dzieci takie mają kłopoty w nawiązywaniu satysfakcjonujących relacji z rówieśnikami. Jest to kolejny powód frustracji, a więc i agresji.

W jaki sposób szkoła może wpłynąć na poczucie własnej wartości uczniów?
Szkoła oddziałuje w istotny sposób na poczucie własnej wartości ucznia. Oto kilka wskazówek:
- Zastanówmy się nad programem nauczania: czy jest on odpowiedni, czy obejmuje najistotniejsze zagadnienia i czy w centrum procesu nauczania stawia ucznia?
- Pokażmy uczniom, w jaki sposób mogą ze sobą współpracować na zajęciach, np. dając im zadania zespołowe.
- Zastanówmy się nad narzędziami oceny - czy są dostatecznie zróżnicowane?
- Rozwijajmy istniejące w szkole kanały komunikacyjne: uczeń-uczeń, uczeń-nauczyciel, uczeń-dyrektor, nauczyciel-nauczyciel.
- Tak określmy cele nauczania i tak dobierzmy do nich zajęcia, by wszyscy uczniowie mogli odnieść sukces.
- Pamiętajmy, że posiadanie konkretnych umiejętności podnosi samoocenę - uczmy w szkole też takich umiejętności.
- Okazujmy zainteresowanie i troskę wszystkim osobom w szkole.

W jaki sposób nauczyciel może wzmocnić poczucie własnej wartości ucznia?
- Okazujmy zainteresowanie każdym uczniem.
- Witajmy się z uczniami tak, żeby było widać, że ich lubimy.
- Rozmawiajmy na tematy osobiste podnoszone przez uczniów.
- Podkreślajmy rzeczy dobre, a mniej mówmy o złych.
- Bądźmy dobrymi modelami ról życiowych.
- Słuchajmy.
- Sondujmy reakcje.
- Opracujmy wraz z uczniami konsekwentne metody postępowania w sytuacjach konfliktowych.
- Zwracajmy się do uczniów po imieniu.
- Nie używajmy przezwisk, nie bądźmy złośliwi ani cyniczni.
- Rozpoznawajmy uczniów na boisku, placu zabaw, ulicy.
- Poznajmy szczególne umiejętności każdego ucznia.
- Unikajmy stawiania ultimatum.
- Starajmy się nie osądzać.
- Dzielmy się z rodzicami pozytywnymi uwagami o ich dziecku.
- Opracujmy wspólnie z uczniami zasady obowiązujące obie strony.
- Pytajmy uczniów o ich udział w zajęciach, np. "Czy podobało ci się to ćwiczenie?", "Jak oceniasz własny udział w tym ćwiczeniu?".
- Informujmy uczniów o decyzjach, które mogą ich dotyczyć.
- Pomagajmy uczniom w formułowaniu i osiąganiu celów.
- Zachęcajmy uczniów do wypowiadania własnych opinii.

Co wpływa dodatnio na wzrost poczucia własnej wartości ucznia?
- Zmiana otoczenia - zorganizujmy wycieczkę za miasto, udekorujmy wspólnie z uczniami salę.
- Możliwość dobrowolnego zgłaszania się do wykonywania pewnych zadań.
- Możliwość wyboru ćwiczeń lub zadań przez uczniów.
- Układanki, krzyżówki.
- Ćwiczenia fizyczne, w których uczniowie nie rywalizują ze sobą.
- Odgrywanie przedstawień teatralnych, wspólne muzykowanie.
- Eksperymentowanie.
- Międzyklasowe zajęcia sportowe.
- Międzyklasowe dyskusje.
- Możliwość wyboru formy oceny.
- Uczenie się zgodnie z zawartą z nauczycielem umową.
- Nagrody - w formie dyplomów, nalepek, znaczków.
- Wystawy prac uczniów.
- Wystawy fotografii przedstawiających uczniów przy pracy.

Literatura:

- Kozielecki J., Psychologiczna teoria samowiedzy, PWN, Warszawa 1981
- Strykowski W., Strykowska J., Pieluchowski J., Kompetencje nauczyciela szkoły współczesnej, Wydawnictwo eMPi, Poznań 2003
- Harris T. A., W zgodzie z sobą i tobą, PAX, Warszawa 1979
- "Jak żyć z ludźmi" (Umiejętności interpersonalne) Program profilaktyczny dla młodzieży, Ćwiczenia grupowe, Ministerstwo Edukacji Narodowej
- Fischer-Tietze R., Nie ma głupich dzieci. Jak dochodzi do zaburzeń w nauce i jak temu zaradzić. Poradnik dla (przyszłych) rodziców, wychowawców i nauczycieli, JEDNOŚĆ Kielce 2002
 

Opracowanie: mgr Ewa Szewczyk

Wyświetleń: 3560