Katalog

Małgorzata Skwira
Pedagogika, Artykuły

Samoocena w kontekście psychologicznym

- n +

Samoocena w kontekście psychologicznym

Samoocena we współczesnych koncepcjach oświatowych zajmuje dość istotną pozycję. Można nawet powiedzieć, że stanowi ona swoisty trend. Określa się ją modnie indywidualnym monitoringiem. Rozważając jej istotę, należy uprzednio wziąć pod uwagę fakt, iż jest ona - obok świadomości, samoakceptacji - jednym ze składników struktury osobowości człowieka określonej przez psychologów samowiedzą. Samowiedza jest więc tym typem wiedzy, którą człowiek zdobywa w wyniku procesu samopoznania. Wiedza o samym sobie stanowi "zbiór sądów i przekonań na temat własnego wyglądu zewnętrznego, intelektu, charakteru, dojrzałości emocjonalnej, stosunków z innymi ludźmi czy aspiracji życiowych" [1] .

Obraz własnej osoby zmienia się w ciągu całego życia. Należy więc go ciągle aktualizować, gromadzić nowe informacje o sobie i je przetwarzać. Należy również podkreślić, że samowiedza człowieka jako składnik osobowości odgrywa ważną rolę w jego działaniu. Wpływa na stosunek wobec innych, który może być wrogi, przyjazny, życzliwy, itd. Jest podstawą samorozwoju lub samodestrukcji. Decyduje o tożsamości i życiu duchowym człowieka[2].

Aktywny wpływ nauczyciela na kształtowanie osobowości ucznia to problem niezwykle złożony. Wymaga rzetelnej znajomości wielu procesów, składających się na skomplikowany ciąg działań, które powinny pomóc w odkrywaniu własnego "ja", ustabilizowaniu poczucia własnej wartości. Tym bardziej, że łatwo można zauważyć następującą zależność: wysokie poczucie własnej wartości - wysoka samoocena, niskie poczucie własnej wartości - niska samoocena. Samoocena będzie więc także regulatorem poczynań ucznia.

Poznanie dziecka można rozpatrzyć w kontekście jego osobowości. Nie istnieje jedna uniwersalna definicja tego pojęcia. Psychologia dostarcza wiele koncepcji i teorii osobowości. Jedna z nich określa osobowość jako zbiór cech lub charakterystycznych sposobów zachowania, myślenia, odczuwania i reagowania danej jednostki[3]. Nie jest ona dana w postaci gotowej od urodzenia, ale formuje się w miarę przeżywanego czasu, przy czy w okresie dorastania kształtowanie odbywa się szczególnie intensywnie[4]. Dlatego właśnie ten etap rozwoju ma ogromne znaczenie i rzutuje na całe życie.

Osobowość rozumiana jako system cech umożliwia znalezienie odpowiedzi na pytania: jaki jest mój uczeń? jaki jestem? Narzędziem do rozpoznawania tak rozumianej osobowości są kwestionariusze osobowości. Jednym z najbardziej znanych jest kwestionariusz Eysencka[5]. Mierzy on na dwóch skalach następujące cechy: ekstrawersję i introwersję oraz zrównoważenie - niezrównoważenie. Wysokie wyniki w pierwszej skali wskazują na osobę zorientowaną na świat zewnętrzny, towarzyską, potrzebującą kontaktów z ludźmi. Niskie wyniki są charakterystyczne dla osób nastawionych do wewnątrz, cichych, spokojnych, wycofanych. Wysokie wyniki w drugiej skali to objaw neurotyczności, a więc niezrównoważeni emocjonalnego, drażliwości, skłonności do reakcji lękowych i strachu. Niskie wyniki to dobra równowaga psychiczna.

Osobowość rozumiana jako struktura daje z kolei możliwość wyjaśnienia określonych zachowań. Przykładem takiego pojmowania osobowości jest teoria psychodynamiczna E. H. Eriksona[6]. Wyróżnia on osiem faz rozwoju psychospołecznego. W każdej z nich rodzi się konflikt między sprzecznymi elementami osobowości, jeden z nich jest korzystny dla dalszego rozwoju, drugi nie. W pierwszej fazie następuje rozwój ufności lub jej brak. Jest to rozwój ogólnego poczucia bezpieczeństwa, optymizmu i zaufania do innych. Czynnikiem sprzyjającym staje się zażyły kontakt z rodzicami. Jeżeli w pierwszych latach życia nastąpią jakieś nieprawidłowości w tych kontaktach, może stać się to przyczyną późniejszych zaburzeń zachowania, np. braku otwartości, nieśmiałości. Druga faza jest budowaniem autonomii albo pojawieniem się wstydu i zwątpienia. W tym czasie dziecko nabiera poczucia skuteczności własnego działania i kontroli nad swoim otoczeniem. Pojawiają się pierwsze konflikty - dziecko przeciwstawia się woli rodziców. Jeżeli z każdego konfliktu dziecko wyjdzie pokonane, zwycięży w nich wstyd, zwątpienie. Trzecia faza pojawia się, jeżeli dziecko ma odpowiednią dawkę swobody i zaczyna podejmować inicjatywy, być kreatywny. W czwartej fazie, która przypada na wiek szkolny, u dziecka pojawią się przejawy przedsiębiorczości lub przeważa poczucie niższości. Piąta faza to okres dojrzewania i konflikt pomiędzy tożsamością a jej zagubieniem. Jest to poszukiwanie ról dla siebie, okres niezwykle aktywny w nowe doświadczenia. W tym czasie wyraźnie rośnie zainteresowanie uczniów ich własnym światem wewnętrznym.

J. Kozielecki wyróżnia trzy stadia rozwoju samowiedzy: samowiedzę elementarną, zróżnicowaną i dojrzałą[7]. Początkowa faza kształtowania się samowiedzy, w tym samooceny u dziecka charakteryzuje się dużym wahaniem emocjonalnym. Właściwość ta szczególnie uwidacznia, się kiedy to dziecko przez brak równowagi procesów psychicznych bardzo emocjonalnie reaguje na różne sytuacje. Byle drobne powodzenie lub niewielki sukces wywołuje zadowolenie, wzrost aspiracji, lepsze samopoczucie. Natomiast niewielkie niepowodzenie urasta do rozmiarów problemów i tragedii. Pojęcie samooceny odnosi się zwykle w tym czasie do pojedynczych cech obrazu samego siebie. W średnim wieku szkolnym następuje wzrost samoświadomości u dorastającej młodzieży. Coraz częściej zwraca ona uwagę na własne przeżycia, uświadamia sobie zalety i wady oraz pragnie doskonalić się wewnętrznie. Jest to powiązane z nabywaniem doświadczeń i rozwojem różnych form aktywności, którymi może kierować nauczyciel. Jeśli robi to umiejętnie, nie narzucając autorytarnie swoich wymagań, lecz podsuwając różne możliwości i dyskretnie kierunkując optymalne wybory, proces kształtowania osobowości wychowanków ma w nim swojego sprzymierzeńca i skutecznego moderatora. Nastolatek odkrywa bowiem własne "ja", porównuje je z innymi, najczęściej w grupie rówieśników. Usiłuje wyzwolić się spod wpływu rodziców i nauczycieli, którzy wcześniej ściśle kontrolowali jego życie. Jednak ta autonomia, do której dąży młody człowiek, może stać się pułapką. Nie zawsze potrafi on bowiem samodzielnie dokonywać słusznych wyborów. Dlatego dobry nauczyciel powinien pomagać w tym czasie w zdobywaniu samoświadomości, która jest podstawową cechą osobowości w okresie dorastania [8].

Wiąże się ona ściśle z umiejętnością oceniania siebie, własnych możliwości oraz zachowań w rozmaitych relacjach i sytuacjach. Negatywna samoocena nie pozwala na właściwe wykorzystanie szans, także osiągnięcia sukcesów tam, gdzie dana jednostka ma ku temu predyspozycje. Taka postawa ma zwykle bardzo ujemne skutki, rodzi kompleksy, doprowadza do bierności, gdyż każde podjęcie wysiłku wydaje się bezcelowe. W konsekwencji uczeń oceniający się zbyt nisko zrzuca często odpowiedzialność za swoje porażki na innych (rodziców, nauczycieli), zazdrości rówieśnikom ich sukcesów oraz popada z nimi w konflikty. Może też demonstrować agresję, zamykać się w sobie, izolować. Dochodzi do samoodtrącenia.

Równie negatywne skutki niesie postawa diametralnie różna - przecenianie własnej wartości, samoocena zawyżona. Charakteryzuje się ona egoistycznym wynoszeniem ponad innych (powodem może być wygląd, strój, zdolności), pogardą lub złośliwą ironią, a nawet wykluczeniem z grona koleżeńskiego. Obie te skrajne postawy prowadzą do skrywania osobowości. Najwłaściwszą jest samoocena pozytywna w stopniu umiarkowanym, daje ona poczucie własnej wartości, ale i równowagę emocjonalną, przychylność wobec innych. Osoba akceptująca siebie jest najczęściej tolerancyjna i życzliwa wobec otoczenia.

Adekwatna samoocena jest czynnikiem wspomagającym wiele procesów, ważne jest zatem, aby uczeń mądrze i realnie ocenił siebie. Służą temu wskazówki psychologiczne dla osobistego rozwoju [9]:
- bądź sobą, nie udawaj osoby mądrzejszej niż jesteś;
- mów "nie wiem", kiedy czegoś nie wiesz, pierwszym symptomem wiedzy jest przyznanie się do niewiedzy;
- bądź odważny i przyznawaj się do błędów, jeśli je popełniłeś;
- mów "nie zgadzam się", gdy uznasz, że powinieneś tak postąpić;
- nie mów stale źle o innych - to źle świadczy o tobie;
- nie wyładowuj złości na ludziach;
- nie wmawiaj sobie, że jest ci dobrze, kiedy jest źle, uświadomienie sobie przyczyn złego samopoczucia to krok do zlikwidowania go;
- jeśli krytykujesz - mów o konkretnych zachowaniach, a nie o cenach charakteru;
- częściej chwal, a nie krytykuj;
- wysłuchując krytyki - słuchaj naprawdę;
- zanim wyrobisz sobie własne zdanie - słuchaj różnych argumentów i nie staraj się udowodnić, że ty masz rację;
- oddzielaj fakty od interpretacji, czyli to co zdarzyło się naprawdę, od tego, co ty lub ktoś inny sądzi na ten temat;
- naucz śmiać się z samego siebie;
- opieraj się w życiu na swoich mocnych stronach, myśl pozytywnie.

Jeżeli te warunki zostaną spełnione, uczeń może mądrze wykorzystać swoje umiejętności i możliwości. Może właściwie je korygować, ulepszając w ten sposób siebie i swoje postępowanie. Jego poczucie własnej wartości może przybrać formę samoakceptacji.

Samoakceptacja jest to uogólniony stosunek do siebie, najczęściej rozumiany jako relacja między "ja" idealnym i "ja" realnym. "Ja" idealne stanowi obraz człowieka, jakim chciałby być. Natomiast "ja" realne - to jego ocena, jakim jest. Poziom samoakceptacji mierzy się porównując opis "ja" idealnego i "ja" realnego. Może to być na przykład inwentarz samowiedzy. Narzędzie to zawiera 20 pięciostopniowych skal obrazujących natężenie określonej cechy. Uczeń najpierw zaznacza na skali miejsce odpowiadające natężenie danej cech u siebie - "ja" realne; następnie, na drugim arkuszu, w jakim stopniu chciałby tę cechę posiadać - "ja" idealne. Za pomocą tego badania nauczyciel może się zorientować, jakie są rozbieżności między rodzajami "ja". Interpretując może określić niską samoakceptację i znaleźć jej przyczynę. Po pierwsze zbyt rozbudowane "ja" idealne będzie powodowało, że dziecko niezależnie od odnoszonych sukcesów, nie będzie zadowolone z siebie, gdyż nie jest takie, jak jego idealny obraz. Po drugie zbyt zaniżone "ja" realne występuje wtedy, gdy dziecko za nisko ocenia występowanie u siebie określonej cechy [10].

Psychologowie doceniają wartość samowiedzy, na którą składa się samoocena, gdyż istotnym warunkiem rozwoju osobowości człowieka jest stan wiedzy jednostki o sobie. Składają się na niego świadomość swoich zalet i wad oraz poczucie kontroli. To ono wpływa znacząco na procesy decyzyjne - przewidywania, wartościowania oraz wyboru - które są jedną z najważniejszych czynności ludzkich[11]. Wysoka umiejętność przewidywania konsekwencji działań, ocena wartości ich wyników, pozwalają jednostce, w tym uczniowi, dokonać wyboru optymalnego działania, determinując efektywność np. nauki.

Przypisy:

1. J. Kozielecki, Psychologiczna teoria samowiedzy, PWN, W-wa 1981, str.12.
2. Tamże, str.6.
3. K. Obuchowski, Osobowość (w:) Encyklopedia socjologii t.III, Oficyna Naukowa, W-wa 2000, str.29-31.
4. Por. M. Przytacznikowa, Rozwój i wychowanie dzieci i młodzieży w średnim wieku szkolnym, Nasza Księgarnia, W-wa 1971, str.223 i następne.
5. za W. Strykowski, op.cit., str.82.
6. za W. Strykowski, op.cit., str.83.
7. J. Kozielecki, op.cit., str6.
8. Por. Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży, pod red. M. Żebrowskiej, PWN, W-wa 1976, str.768 i następne.
9. za H. Hamer, klucz do efektywności nauczania, Veda, W-wa 1994.
10. W. Strykowski, op.cit., str.79-80.
11. J. Kozielecki, op.cit., str.276.

Opracowanie: Małgorzata Skwira

Wyświetleń: 10354


Uwaga! Wszystkie materiały opublikowane na stronach Profesor.pl są chronione prawem autorskim, publikowanie bez pisemnej zgody firmy Edgard zabronione.