Wybrane teorie postaw

Współczesna psychologia opisuje ludzką osobowość najczęściej w kategoriach motywów, postaw, przekonań i nastawień, które są jednocześnie efektami wychowania. Ludzka osobowość przejawia się w konkretnym jej zachowaniu.

Analizowana przeze mnie literatura pedagogiczna i psychologiczna nie stwierdza jednoznacznie, które czynniki wytyczają i regulują ludzkie zachowanie. A jest ono procesem złożonym i wielostronnie uwarunkowanym. Z jednej strony zachowanie jest zależne od bodźców zewnętrznych, a z drugiej od wewnętrznych stanów organizmu.

Termin postawa wprowadzony został przez W.J. Thomasa i F. Znanieckiego dla oznaczenia procesów indywidualnej świadomości, determinujących zarówno aktualne jak i potencjalne reakcje każdej osoby wobec społecznego świata. W ich ujęciu postawa jest zawsze postawą wobec jakiejś wartości, przy czym za wartość uznają "jakikolwiek fakt mający empiryczną treść dostępną dla członków określonej grupy społecznej i znaczenie, zgodnie z którym jest lub może być obiektem działania".¹⁾

Definicja terminu postawa zależy najczęściej od koncepcji teoretycznej, którą przyjmuje dany twórca definicji lub od tego, na jaki aspekt zwraca szczególną uwagę. S. Mika²⁾ wyróżnia trzy grupy definicji postaw.

1. Definicje nawiązujące do tradycji behawiorystycznej lub psychologii uczenia się. Szczególną uwagę zwraca się w nich na zachowanie człowieka (powtarzające się konsekwentnie), na jego reakcje wobec przedmiotów świata zewnętrznego, a w tym przedmiotów społecznych.

I tak W.M. Fuson przez postawę rozumie prawdopodobieństwo wystąpienia w danej sytuacji określonego zachowania. W.A. Scott definiuje postawę inaczej, traktując ją jako nawyk lub jako wewnętrzną reakcję antycypacyjną, pośredniczącą w stosunku do zewnętrznego zachowania. Większość autorów związanych z tradycją behawiorystyczną uważa, że postawy są pewnego rodzaju dyspozycjami do zachowania się w określony sposób. W taki właśnie sposób definiuje postawę D. Droba określając ją jako psychologiczną dyspozycję jednostki do działania w określony sposób wobec pewnych przedmiotów.

2. Definicje nawiązujące do koncepcji socjologicznej, w której zwraca się uwagę szczególnie na stosunek nosiciela postawy do jej przedmiotu. Badacze stosunek ten określają jako oceniający, bądź emocjonalny.

Tak też definiował postawę L.L. Thurstone, rozumiejąc ja jako "pozytywny lub negatywny afekt wobec pewnego przedmiotu psychologicznego" ³⁾. C.D. Morgan i H.A. Murray natomiast określali postawę jako trwałą dyspozycję charakteryzującą się konsekwentnym występowaniem tego samego uczucia wobec pewnej całości. H. Fishbein uważa zaś, że kiedy przedmiot lub pojęcie oceniane jest w kategoriach pozytywnych, neutralnych lub negatywnych i właśnie te oceny są postawami.

3. Definicje nawiązujące do teorii poznawczych. Zwrócono w nich uwagę na to, że postawa to nie tylko określone zachowanie czy stosunek oceniający lub emocjonalny wobec danego przedmiotu, ale również odnoszące się do niego elementy poznawcze.

M.J. Rosenberg przez postawę rozumie strukturę złożoną z elementów poznawczych. Według niego przekonania, czyli elementy poznawcze i uczucia - elementy afektywne pozostają ze sobą w ścisłym związku i harmonii. W świetle tej koncepcji postawę określonej osoby możemy zmienić wykazując jej, że przedmiot postawy pozwala, czy ułatwia, realizację wartości akceptowanych przez nosiciela postawy, co powinno doprowadzić do ukształtowania się postawy pozytywnej i odwrotnie.

D. Krech, R.S. Crutchfield i Ballachey określają postawę jako trwały system pozytywnych lub negatywnych ocen, uczuć emocjonalnych i pozytywnych lub negatywnych tendencji do zachowania się wobec przedmiotów społecznych⁴⁾. Podobne stanowisko zajmuje również M.B. Smith, który przez postawę rozumie strukturę złożoną z elementów poznawczych, afektywnych i z indywidualnego działania nosiciela postawy wobec jej przedmiotu⁵⁾. Zbliżone stanowisko prezentują również tacy polscy autorzy jak S. Nowak, M. Marody, T. Mądrzycki czy S. Mika. Ten ostatni proponuje następującą definicję postawy: przez postawę można rozumieć względnie trwałą strukturę (lub dyspozycję do pojawienia się takiej struktury) procesów poznawczych, emocjonalnych i tendencji do zachowań, w której wyraża się określony stosunek wobec danego przedmiotu⁶⁾.

Poza wyżej omówioną, bardzo ważna wydaje się klasyfikacja koncepcji postaw według tego, do jakiego czynnika sprowadza postawę określona koncepcja, i który z czynników uważa się w niej za najważniejszy. Stosując tę zasadę T. Mądrzycki koncepcje postaw dzieli na pięć grup⁷⁾.

Pierwsza grupa to te definicje, które "istotę postawy widzą w czynniku poznawczym - w przekonaniach czy poglądach". W taki sposób ujmują postawę L.W. Ferguson, F.N. Kerlinger, M. Rokeach i inni. Autorzy ci sprowadzają postawy do przekonań. F.N. Kerlinger twierdzi, że postawa "jest trwałą strukturą opisujących i oceniających przekonań, które predysponują jednostkę do wybiórczego zachowania się w stosunku do desygnatu postawy".

Drugą grupę stanowią koncepcje, według których najważniejszym elementem postawy są pozytywne lub negatywne uczucia. W ten sposób ujmują postawę J.P. Guilford, L.L. Thurstone, M.J. Rosenberg i inni. M.J. Rosenberg podaje następującą definicję postawy: postawa jest według niego "względnie stałą reakcją uczuciową w stosunku do pewnego przedmiotu".

Trzecią grupę tworzą te koncepcje, które za najistotniejszy w postawie uznają składnik, czy aspekt oceniający. Tego typu koncepcje zostały podane przez D. Katza i E. Stotlanda, S. Nowaka i innych. Wielu autorów wskazuje na to, że postawy ukazują wartościujący aspekt ludzkich reakcji, dotyczą ludzkich wartości. D. Katz i E. Stotland określają postawę jako "tendencję czy dyspozycję do oceniania w pewien sposób [przedmiotu lub jego symbolu".

Czwartą grupę stanowią te definicje postawy, w których głównym jej elementem są motywy. Takie definicje zostały podane między innymi przez T. Newcomba, czy J.F. Shaffera i E.J. Shobena, którzy określają postawę jako "organizację motywów wokół reakcji jednostki w stosunku do osoby, sytuacji czy instytucji". Zbliżoną do cytowanej definicję podaje także Newcomb.

Do piątej grupy należą koncepcje, które w określeniach postawy wskazują na reakcje zachowania czy działania z nią związane lub stanowiące ją. Do tej grupy koncepcji należą określenia postawy dokonane przez D. Campbella i B.F. Greena, a bardzo zbliżone do wymienionej już wcześniej definicji Fusona.

T. Mądrzycki wyróżnia w postawie trzy składniki: poznawczy, uczuciowo-motywacyjny (emocjonalny) i behawioralny (działanie i reakcje ekspresywne). Samą postawę zaś określa jako "względnie stałą i zgodną organizację poznawczą, uczuciowo-motywacyjną i behawioralną podmiotu, związaną z określonym przedmiotem czy klasą przedmiotów" ⁸⁾.

Z przedstawionych koncepcji wynika, że pojęcie postawy najlepiej oddaje to, co nazywa się mechanizmem regulującym zachowanie człowieka. Postawa łącząc w sobie elementy emocjonalne, motywacyjne i poznawcze, pozwala bardziej adekwatnie oddać całą organizację życia psychicznego jednostki w zakresie jej stosunku do rzeczywistości.

Komponent emocjonalny postawy wyraża stosunek uczuciowy jednostki do przedmiotu postawy. Stosunek ten może być pozytywny, negatywny lub obojętny. Komponent behawioralny jest niczym innym jak określoną tendencją działaniową wobec obiektu. Mieć postawę wobec jakiegoś obiektu, to znaczy posiadać wiedzę o obiekcie, mieć określony stosunek uczuciowy i gotowość do określonego działania na jego rzecz. Komponent poznawczy wyznaczają, w początkowym okresie kształtowania się postaw, przypuszczenie i jednostkowe informacje. Wraz z utrwalaniem się postawy coraz większą rolę zaczynają odgrywać przekonania. Postawa jest tym trwalsza, im większą wiedzą i przekonaniami dysponuje jednostka na temat jej obiektu⁹⁾.

Wymienione wyżej składniki postaw tworzą spójną i integralną całość, a komponent poznawczy i uczuciowy stanowią o wewnętrznej strukturze postawy.

Normy w psychologii według C. Tavris, C. Wade, to "zasady społeczne regulujące życie ludzkie; obejmujące ustanowione prawa i niepisane wzorce kulturowe" ¹⁰⁾. Odnośnie tego, czym są normy moralne, możemy odnaleźć w psychologii trzy stanowiska metodologiczne, na które wskazują, m.in. A. H. Maslow, G. Allport, J. Sowa, i M. Stepulak (1998)¹¹⁾.

Pierwsze stanowisko jest stanowiskiem relatywistycznym. W ujęciu tym norma moralna wyraża to, co przyjmuje większość ludzi. Kryterium jest tutaj statystyczne. To, co większość uważa za dobro lub zło, stanowi o normie moralnej. Wśród teorii relatywistycznych wyróżnić można nurt relatywizmu socjologicznego, oraz nurt preferujący kryterium kulturowe: różne kultury mogą stanowić różne moralności, które są nieporównywalne ze sobą. Normy moralne w tych kulturach są autonomiczne. Przedstawicielami tego stanowiska są: E. Durkheim, K. Horney, E. Fromm. Innym jest stanowisko behawiorystyczne, zbliżone do relatywistycznego, gdyż uzależnia się w nim normę moralną od satysfakcji osobistej, równowagi wewnętrznej czy zdolności radzenia sobie w środowisku. Do tej grupy możemy zaliczyć między innymi I. Pawłowa i B. F. Skinnera. Trzecie stanowisko można nazwać stanowiskiem egzystencjalistyczno-personalistycznym. Prezentują je między innymi: A. H. Maslow, G. Allport oraz C. Rogers. Stanowisko to, często preferowane w psychologii współczesnej, związane jest z psychologią humanistyczną. Tym, co decyduje tutaj o normie moralnej jest jej pełny rozwój, aktualizacja potencji osobowości: samourzeczywistnienie, samorealizacja, czyli autokreacja.

Interesujące stanowisko prezentuje A. Kępiński¹²⁾, który twierdzi, że normy moralne konstytuują się w psychice człowieka w trzech warstwach. Pierwsza warstwa "konstytucjonalna" dla moralności i zdrowego sumienia to warstwa przyrody. Pisze on: "należałoby przyjąć, że najwyższy system samokontroli odczuwany przez człowieka jako sumienie, dzięki któremu odróżniamy dobro od zła, mieści się w istocie przyrody ożywionej, to znaczy nie tworzy się on wyłącznie dzięki wpływom otoczenia społecznego, ale jest człowiekowi dany w postaci naturalnego porządku moralnego. Śladów tego systemu można doszukiwać się w świecie zwierzęcym. [...] Wydaje się, że istnieje jakaś naturalna moralność przyrody, której także człowiekowi naruszyć nie wolno". Następne warstwy to zasady moralne wpojone lub nabyte w okresie dzieciństwa i te, które tworzą się na bieżąco w życiu codziennym człowieka.
Normy moralne obowiązujące w danej społeczności to pewne bardzo ogólne reguły postępowania, ustalające kryteria poprawności ludzkich działań, wskazujące na to, jakie działania powinny, lub mają prawo, być podjęte¹³⁾

Według W. Poznaniaka¹⁴⁾ są również takie normy moralne, które nie mają swojego odpowiednika w normach prawnych i są normy prawne nie mające swego odniesienia w normach moralnych. Są wreszcie normy moralne pokrywające się z normami prawa (np. nie kradnij, nie zabijaj). Ponieważ normy moralne dotyczą wartości, jaką dane zachowanie ma dla społeczeństwa jako całości i dla poszczególnych jednostek, dlatego też zachowania zgodne z normami można nazwać uspołecznionymi, natomiast niezgodne - aspołecznymi. Jednocześnie W. Poznaniak traktuje świadomość moralną, motywację moralną oraz zachowania moralne lub niemoralne jako pewien rodzaj postaw wobec wartości moralnych i rozpatruje funkcjonowanie moralne człowieka na płaszczyźnie postaw. Autor ten określa "postawy społeczno-moralne jako postawy wobec zachowań i ich skutków, jakie w danych okolicznościach wywołują, objętych nakazami i zakazami normatywnymi, oraz wtórne, postawy wobec ludzi (także wobec siebie), którzy tak się zachowują" (s. 11). Postawy społeczno-moralne są więc postawami wobec tego co dobre i złe. Jeśli są one pozytywne wobec dobrych zachowań zalecanych przez normy, natomiast negatywne wobec zachowań złych, zabronionych przez normy, można mówić o uspołecznieniu postaw społeczno-moralnych u człowieka. Jeśli zaś zajdzie sytuacja odwrotna, będziemy mówili o aspołeczności postaw społeczno - moralnych człowieka. Ponieważ w danym społeczeństwie obowiązuje wiele norm moralnych, można wyróżnić wiele zachowań, a co za tym idzie wiele postaw społeczno - moralnych. Będzie to więc np. postawa wobec kłamstwa (norma: nie należy kłamać, lub należy zawsze mówić prawdę), postawa wobec pomagania innym (norma: należy ludziom pomagać w potrzebie), postawa wobec kradzieży (norma: należy szanować cudzą własność, lub nie należy przywłaszczać sobie cudzej własności) i inne.

Przypisy:
1. M. Marody, "Sens teoretyczny a sens empiryczny pojęcia postawy", Warszawa 1976, PWN, s. 12.
2. S. Mika, "Psychologia społeczna", Warszawa 1984, PWN, s. 112.
3. S. Nowak (red.), "Teorie postaw", Warszawa 1973, PWN, s. 20.
4. S. Nowak (red.), "Teorie postaw", Warszawa 1973, PWN, s. 21
5. S. Mika, "Psychologia społeczna", Warszawa 1984, PWN, s.115
6. Tamże s. 116.
7. T. Mądrzycki, "Psychologiczne prawidłowości kształtowania się postaw", Warszawa 1977, PWN, S. 16-18.
8. Tamże s. 18
9. T.M. Newcomb i in., "Psychologia społeczna", Warszawa 1970, PWN, s. 108-111.
10. Tavris, C., Wade, C., (1999). Psychologia. Podejścia oraz koncepcje., s. 342, Poznań: Wyd. Zysk i S-ka
11. Por. Maslow, A. H. (1986). W stronę psychologii istnienia. Warszawa: Wyd. PAX; Allport, G. W. (1988). Osobowość i religia. Warszawa: Instytut Wydawniczy PAX; Sowa, J. (1984). Kulturowe założenia pojęcia normalności w psychiatrii. Warszawa: Wyd. PWN; Stepulak, M. (1998). Psycholog wobec proponowanych koncepcji normy etycznej. W: Z. Uchnas (red.), Norma psychologiczna (s. 97-112). Lublin: Wyd. KUL
12. Kępiński, A. (1987). Lęk., s.124 - 130, Warszawa: PZWL
13. Por. Ossowska, M. (1994). Podstawy nauki o moralności. Wrocław-Warszawa -Kraków: Wyd. Ossolineum
14. Por. Poznaniak, W. (1982). Zaburzenia w uspołecznieniu u przestępców. Analiza niektórych mechanizmów psychologicznych. Poznań: Wyd. UAM
 

Opracowanie: mgr Barbara Chrostowska

Wyświetleń: 10343