Zespół nadpobudliwości psychoruchowej u dzieci w wieku szkolnym

Zespół nadpobudliwości psychoruchowej i zaburzeń koncentracji uwagi - ADHD - to jedno z najczęściej występujących zaburzeń wieku rozwojowego. Szacuje się, że dotyczy 3-20% dzieci.

Nadpobudliwość psychoruchowa z medycznego punktu widzenia to zespół hiperkinetyczny, będący schorzeniem, mający charakterystyczne objawy i wymagający leczenia.

Ostatnio stwierdzono, iż u dzieci z ADHD zaburzona jest równowaga między wytwarzaniem i funkcjonowaniem dopaminy i noradrenaliny - substancji przekaźnikowych, łączących komórki mózgu. Dopamina odpowiedzialna jest za selekcję bodźców docierających do mózgu i umożliwia skupienie się na jednym wybranym. Dziecko z ADHD nie jest w stanie skoncentrować się na szczegółach podczas zajęć w szkole; często ma trudności z utrzymaniem uwagi na zadaniach, wydaje się, że nie słucha tego, co się do niego mówi. Nie stosuje się do podawanych instrukcji, ma kłopoty z dokończeniem zadań szkolnych i wypełnianiem codziennych obowiązków, unika rozpoczęcia zadań wymagających dłuższego wysiłku umysłowego, często gubi rzeczy niezbędne do pracy lub zajęć, łatwo rozprasza się pod wpływem zewnętrznych bodźców.

Specjaliści twierdzą także, że z powodu niedoboru noradrenaliny nie rozpoznaje się bodźca informującego o zagrożeniu i nie uruchamia gotowości do przeciwdziałania mu. Tak więc dzieci z ADHD znając zasady przechodzenia przez ulicę, przebiegają ją na oślep, a bijąc kolegę nie oglądają się, czy obok nie stoi nauczyciel (tak czynią dzieci zdrowe). Żyją bez hamulców.

Jeśli natomiast noradrenaliny jest za dużo, u dziecka następuje stan nieustannego pobudzenia, bezcelowej gotowości, bez konkretnego zamiaru działania.

Nadpobudliwość psychoruchowa charakteryzuje się przewagą procesów pobudzenia nad procesami hamowania.
Następstwem zaburzeń koncentracji jest zapominanie, roztargnienie, brak wytrwałości w wykonywaniu zadań. Często możliwości intelektualne, rozumowa- nie oraz pamięć są takie, jak u innych dzieci w tym samym wieku, a osiągane wyniki znacznie słabsze. Odrabianie zadania domowego trwa długo, a efekty są marne. Brak wystarczającej koncentracji uwagi sprawia, że w pracach domowych i szkolnych tych dzieci spotkać można wiele błędów. Zdarzają się w ich zeszytach niedokończone zdania i słowa. Litery końcowe często są pomijane. Ten sam wyraz raz jest napisany dobrze, raz źle. To samo dotyczy działań - to samo zadanie raz jest rozwiązane poprawnie, a innym razem błędnie. Wypracowania dzieci nadpobudliwych są chaotyczne, sprawiają wrażenie logicznie nieuporządkowanych, natomiast w wypowiedziach ustnych brak jest konsekwencji i porządku.

Dla nadpobudliwości charakterystyczne są trzy grupy objawów: nasilone zaburzenia koncentracji uwagi, nadmierna impulsywność oraz nadmierna ruchliwość Zespół objawów występujący w jednej, dwóch lub wszystkich sferach funkcjonowania dziecka nosi nazwę nadpobudliwości psychoruchowej.

W sferze ruchowej nadpobudliwość przejawia się niepokojem, ciągłym kręceniem się, zmianami pozycji ciała, chodzeniem po klasie, wymachiwaniem rękoma czy też wzmożonymi ruchami kończyn.
W sferze emocjonalnej zachowanie dzieci nadpobudliwych cechuje drażliwość, agresywność lub płaczliwość i lękliwość. Wzruszają się też losem innych ludzi, bohaterów literackich i filmowych, losem zwierząt. Dzieci te są mało wytrwałe, zniechęcają się w sytuacjach trudnych, są mało odporne na niepowodzenia.

W sferze poznawczej nadpobudliwość wyraża się trudnościami w skupieniu uwagi oraz pochopnością i pobieżnością myślenia oraz nadmierną gadatliwością. Dzieci nie są one w stanie dłużej skoncentrować uwagi i łatwo się rozpraszają pod wpływem innych bodźców, przerzucają swoją uwagę z obiektu na obiekt i robią wrażenie jakby interesowało je kilka rzeczy jednocześnie.

Objawy zaburzenia koncentracji uwagi wyrażają się głównie w tym, że: podczas zajęć szkolnych dziecko nie jest w stanie skupić się na szczegółach i popełnia liczne błędy wynikające z niedbałości, szybko traci zainteresowanie wykonywaną czynnością, przechodzi do wykonania następnej bez dokończenia poprzedniej, może się wydawać, iż nie słucha tego, co się do niego mówi, ma trudności z utrzymaniem uwagi na zabawach i grach, często zapomina o różnych codziennych sprawach.

Objawami nadruchliwości są: nerwowe ruchy rąk i stóp, ciągłe bawienie się drobnymi przedmiotami, wstawanie z miejsca w czasie zajęć i chodzenie po pomieszczeniu lub wspinanie się na meble, ciągłe mówienie, pozostawanie w nieustannym ruchu.

Jeśli chodzi o objawy impulsywności to dziecko: wyrywa się z odpowiedzią zanim zostanie sformułowane pytanie, ma kłopoty z zaczekaniem na swoją kolej, często przerywa lub przeszkadza innym, zaczepia inne dzieci i wtrąca się do zabawy, dezorganizując ją.

Wśród przyczyn nadpobudliwości wymienia się następujące czynniki:
- środowiskowy (warunki bytowe, struktura rodziny, postawy rodzicielskie, atmosfera emocjonalna),
- biologiczny (powikłania okołoporodowe, choroby somatyczne)
- społeczny (zaburzone relacje między uczniem a nauczycielem oraz między uczniem i kolegami),
- genetyczny (ma największe znaczenie; 30-50% krewnych - często rodzice - dzieci z nadpobudliwością miało w dzieciństwie rozpoznane to zaburzenie, a 71% krewnych miało podobny zespół objawów).
Naukowcy wysunęli hipotezę, że zespół ten jest zaburzeniem przekazywanym z pokolenia na pokolenie, czyli uwarunkowany genetycznie.

Zespół hiperkinetyczny najbardziej uwidacznia się u dzieci w wieku szkolnym, u których zaburzenia uwagi znacząco wpływają na osiągnięcia szkolne. Nasilenie objawów zmniejsza się wraz z wiekiem. U młodzieży objawy nadpobudliwości przyjmują formę uczucia niepokoju oraz trudności w uczestniczeniu w zajęciach wymagających spokojnego siedzenia. Nadpobudliwość może spowodować, że nastolatki nie są w stanie osiągnąć sukcesu szkolnego, społecznego czy towarzyskiego. Jeśli do tego dojdzie brak akceptacji ze strony rówieśników i do- rosłych w okresie dojrzewania, może to doprowadzić do depresji, uzależnień czy też rozwoju osobowości aspołecznej. Wszystko to zwiększa również ryzyko po- pełnienia, przez załamanego nastolatka, samobójstwa.

ADHD rozpoznaje się po analizie informacji o rozwoju i zachowaniu się dziecka w domu, przedszkolu albo szkole, lekarskim badaniu pediatrycznym, konsultacji neurologicznej i psychologicznej z wykonaniem dodatkowych badań - EEG, NMR.

Leczenie polega na psychoterapii indywidualnej, w czasie której pracuje się z dzieckiem i rozwiązuje problemy, kompetencje społeczne, kontroluje agresję, buduje poczucie własnej wartości. Stosuje się też pozytywne wzmocnienie, a więc chwali się dziecko za spokojną i skoncentrowaną pracę, za dobre wyniki. Angażuje sę dziecko w drobne prace domowe i życie rodziny, poświęca się mu więcej czasu. Stosuje się także terapię w grupie rówieśników i terapię rodzin.

W szkole dostosowuje się metody nauczania do możliwości dziecka. Tworzenie specjalnych i indywidualnych programów edukacyjnych to jedna z metod pracy z uczniem nadpobudliwym. Dziecko z ADHD powinno siedzieć w pierwszej ławce, blisko nauczyciela, najlepiej ze spokojnym i dobrym uczniem, jednak nie blisko okna, by wyeliminować dodatkowe bodźce. Miejsce pracy ucznia musi być uporządkowane, a więc na jego ławce powinno być jak najmniej przedmiotów, by go nie rozpraszały. Dobre efekty przynosi angażowanie dziecka w działania ruchowe, gdy to jest tylko możliwe np. poproszenie go, aby starło tablicę, rozdało sprawdziany, przyniosło kredę itd. Wtedy nie tylko zmniejszymy niepożądaną nadruchliwość ucznia, ale pozwolimy mu też poczuć się ważnym, potrzebnym i akceptowanym.

W leczeniu nadpobudliwości stosuje się też farmakoterapię, a więc stosowanie leków pod kontrolą lekarza. W leczeniu zaburzeń zachowania w wieku dziecięcym systematyczna, cierpliwa i kompleksowa terapia ukierunkowana na dziecko przynosi zwykle wyraźne efekty.

By pomóc dziecku z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej należy postępować z nim konsekwentnie, stosować wielokrotne powtórzenia, stawiać przed nim sztywne i jasne reguły, które powiedzą co wolno, a czego nie, zaznaczać rzeczy ważne, rozmawiać z dzieckiem patrząc mu w oczy, używać krótkich i jednoznacznych poleceń, zadania do wykonania dzielić na etapy, stworzyć możliwość osiągania sukcesów, włączać w grupę rówieśniczą, jeśli karać, to zaraz po przewinieniu.

Działania nauczycieli muszą być wspomagane przez rodziców. Powinni oni czuwać nad organizacją pracy dziecka, stworzyć spokojną atmosferę w domu. Należy też przestrzegać systematycznej organizacji przerw na odpoczynek i relaks. Czas przeznaczony na odpoczynek nie powinien być wypełniony oglądaniem telewizji, ani grami komputerowymi, gdyż media te dostarczają nowych bodźców pobudzających. Bardzo ważne jest, aby dziecko odrabiało pracę domową o tej samej porze. Po powrocie ze szkoły musi jednak odpocząć, a dopiero potem odrabiać zadanie domowe, przy czym w zasięgu jego wzroku nie powinno być zbyt wielu przedmiotów. Dziecko powinno pracować samodzielnie, rodzice muszą je kontrolować, a w razie potrzeby pomóc i sprawdzić efekty jego pracy. Należy stopniować trudności i ewentualnie pomóc dziecku lub nawet wykonać część pracy za nie. Ważnym czynnikiem w wychowaniu dziecka nad- pobudliwego jest umiejętne wypełnienie jego czasu wolnego, powinno ono samo wybrać rodzaj zabawy. Interwencja rodziców powinna mieć miejsce, gdy zabawa staje się bezmyślna lub nadmiernie pobudzająca. Niekorzystny wpływ wywierają zabawy podwórkowe, które nie uspokajają i nie rozładowują dziecka, lecz podwyższają stopień pobudzenia. Dziecko poczłonięte zabawą nie kontro- luje swego działania, nie zwraca uwagi na otoczenie, przeszkadza w zabawie innym dzieciom, zaczyna czynić szkody. Upminane jest trochę zażenowane, lecz przyzwyczaja się do uwag i przestaje ich słuchać. Staje się agresywne i niegrzeczne wobec osoby upominającej.

Zjawisko nadpobudliwości psychoruchowej jest coraz częstszym - dzieci z zespołem ADHD stanowią 30 % całej populacji, około 60 % takich dzieci trafia na oddziały intensywnej terapii. 90 % tych dzieci ma słabsze osiągnięcia szkolne, 42-70 % trudności w nauce przejawiające się w dysleksji - do 30 %, w dysgrafii - 20 %, dyskalkulii - 10-60 %, w brzydkim piśmie.

Dzieci z zespołem ADHD mają problemy w nauce: 25-35 % kontynuuje naukę, 60 % zostaje zawieszonych w prawach ucznia, 14 % zostaje wyrzuconych ze szkoły, 30-40 % przerywa naukę na zawsze i tylko 20 % rozpoczyna studia, a zaledwie 5 % je kończy.

Można wyróżnić dwa rodzaje terapii nadpobudliwości: terapię indywidualną i grupową.

Wśród najważniejszych wskazówek do pracy indywidualnej z dzieckiem nadpobudliwym należy wymienić: izolację od wielobodźcowego środowiska, spokojną, nacechowaną ciepłem i życzliwością atmosferę domu rodzinnego, jasny i konsekwentnie przestrzegany system reguł oraz zasad rządzących życiem dziecka, pomoc w porządkowaniu świata fizycznego, w którym dziecko przebywa (segregowanie, układanie przedmiotów w najbliższym otoczeniu), pomoc w kończeniu czynności zaczętej przez dziecko, stała kontrola działalności dziecka i przypominanie mu o zobowiązaniach, załatwianie wszelkich problemów związanych z dzieckiem w momentach jego wyciszenia.

Terapia grupowa zakłada realizację trzech celów: terapeutycznego - rozumiane- go jako stworzenie możliwości odreagowania napięć, edukacyjnego - mającego na celu zdobycie wiedzy o zagadnieniu, będącym podstawowym problemem grupy oraz edukacyjno - rozwojowego - oznaczającego nabywanie podczas zajęć pewnych umiejętności społecznych, przydatnych w radzeniu sobie z problemem.

By pomóc dzieciom z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej funkcjonować w codziennym życiu należy poznać i zrozumieć omawiane zaburzenie, trzeba wzmacniać i chwalić każdą drobną, pozytywną aktywność, bo każdemu potrzebny jest sukces. Jeśli człowiek jest wzmacniany pozytywnie, będzie dążył do zachowań pożądanych. Gdy więc dostosujemy świat do dziecka, łatwiej będzie mu w nim funkcjonować, a ciepłe słowa, zrozumienie i uśmiech sprawią, że wyrastanie z nadpobudliwości stanie się możliwe i mniej bolesne.


Bibliografia:
H.Spionek: "Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia szkolne" PWN, Warszawa 1985
H.Nartowska: "Dzieci nadpobudliwe psychoruchowo". PZWS Warszawa 1972
H.Nartowska: "Wychowanie dziecka nadpobudliwego" Nasza Księgarnia Warszawa 1986
 

Opracowanie: mgr Maria Szymanowska

Wyświetleń: 1164