Metody i formy pracy z lekturą -kierowanie rozwojem zainteresowań czytelniczych uczniów klas I-III

Literatura piękna, jako jedna z dziedzin sztuki, pełni funkcję swego rodzaju doświadczenia społecznego, zwłaszcza dla dzieci. Znacznie jej doceniają pedagodzy, którzy uznają utwory literackie dla dzieci za podstawowy element w kształceniu zintegrowanym.

Przygotowując dziecko do korzystania z książek, trzeba nie tylko umiejętnie dobrać lekturę i prowadzić dyskusje o książkach, lecz przede wszystkim zacieśniać codzienny z nim kontakt. Potrzeba kontaktu z książką nie powstaje w dzieciach samorzutnie, musimy ją sami obudzić w procesie wychowania dziecka. [1]

Dziecko przychodzi do szkoły z pewnymi już umiejętnościami czy wiadomościami, z pewnym zasobem słów, które wykorzystuje do budowy mniej lub bardziej poprawnych zadań. W czasie nauki szkolnej poszerza się zakres jego wyobrażeń i pojęć. W programie nauczania języka polskiego na szczeblu kształcenia zintegrowanego w klasach I-III podkreślono wagę pracy z tekstem literackim [2], konieczność wprowadzenia wielu form i metod opracowania tych tekstów, aby lekcje z lekturą były ciekawe, urozmaicone i stanowiły dla dzieci bogactwo przeżyć.

Książki czy czasopisma pełnią w życiu dziecka ogromną rolę. Czytanie ich poszerza wiedzę o świecie i jest podstawowym przejawem kontaktu dziecka z książką (czasopismem). W szkole szczególną rolę odgrywa nauczyciel, jego czynności będą związane z organizowaniem własnej pracy oraz pracy ucznia, a także kierowaniem realizacją podstawowych zadań. Jedną z ważnych funkcji kierowania jest działanie motywacyjne.[3] Według programu, motywowanie to wszelkiego rodzaju zachęty. Nauczyciel powinien więc "zachęcać" do lektury poprzez podejmowanie szeregu działań, m.in. ma budzić i pobudzać (np. zainteresowania, ciekawość, ucznia), ma aktywizować i radzić, wyzwalać, wzbudzać, inspirować i stymulować.[4] Motywację możemy bardziej wzmocnić udzielając uczniowi pomocy oraz stosując pewne ułatwienia, np. dziecku, które słabo czyta dobieramy książki o bogatej ilustracji.

Lektura młodego czytelnika składa się z tzw. Lektury szkolnej i książek, które dzieci chętnie czytają niezależnie od programu szkolnego. Rozumne czytelnictwo nie ogranicza treści utworu literackiego. Dostarcza ono także bogactwa przeżyć i refleksji kształtujących nie tylko umysły małych czytelników, lecz także ich charaktery.[5] Dzieci lubią czytać i chętnie uczestniczą w lekcjach związanych z lekturą.

Program nauczania wyraźnie określa sposoby zapoznawania uczniów w wybranymi pozycjami z lektury, uwzględniając: [6]
­ głośne czytanie książki przez nauczyciela
­ czytanie książek (w całości lub fragmentach) przez uczniów w klasie pod kierunkiem nauczyciela
­ samodzielne czytanie książek przez uczniów w domu

Sposób poznawania poszczególnych pozycji zależy od umiejętności czytania uczniów (w zakresie techniki i rozumienia treści), stopnia trudności i długości oraz rodzaju utworu, np. dzieci bardziej przeżywają poezję czytaną przez nauczyciela. Lektura umożliwia przeprowadzenie różnorodnych ćwiczeń w czytaniu i słuchaniu -słuchanie nagranego lub czytanego przez nauczyciela tekstu, czytanie głośne i ciche, jednostkowe i zbiorowe, czytanie z podziałem na role, czytanie ze szczególnym zwróceniem uwago na zrozumienie treści. Poezja jest chętnie recytowana przez uczniów.

Czytanie nauczyciela musi być wzorowe, tak w zakresie interpretacji tekstu (zwłaszcza poezji i dialogów), jak również stosowania odpowiednich środków wyrazu (mimiki, gestu, postawy) i elementów techniki żywego słowa (tempa i barwy głosu, dykcji, pauz, akcentów). Także czytanie pozwala uczniom lepiej zrozumieć i głębię przeżyć treść utworu, a także dostarcza im wzoru pięknego czytania i przygotowuje do recytacji poezji czy do mówienia z pamięci krótkich urywków tekstu napisanego prozą (w klasie III).

Książki dłuższe mogą być czytane przez nauczyciela fragmentami, a urywki mniej istotne dla zrozumienia treści opowiadane jego własnymi słowami. Nauczyciel może też ilustrować swoje głośne czytanie wytworami plastycznymi (np. obrazkami, kukiełkami), może także wyświetlać przezrocza. Musi jednak umiejętnie łączyć te dwie czynności jednocześnie. Również na takiej samej zasadzie nauczyciel w czasie głośnego czytania wyjaśnia czasami niezrozumiałe wyrazy, zastępując je wyrazami bliskoznacznymi, znanymi dzieciom. Dotyczy to szczególnie tekstów zawierających archaizmy lub zwroty rzadko używane w mowie potocznej.
­ Bardzo ważne dla doskonalenia techniki czytania i kształtowania umiejętności czytania ze zrozumieniem jest czytanie książek (lub ich fragmentów) przez uczniów pod kierunkiem nauczyciela w klasie. Planując lekcję nauczyciel powinien podzielić tekst na urywki przeznaczone do:
­ cichego czytania przez uczniów jako przygotowanie do głośnego indywidualnego lub zbiorowego czytania
­ głośnego czytania przez ucznia dobrze czytającego
­ cichego czytania ze szczególnym zwróceniem uwagi na zrozumienie treści jako przygotowanie do bezpośredniego opowiadania tego urywka
­ czytania z podziałem na role. [7]

Wybrane fragmentu lektury mogą dotyczyć miejsca lub czasu akcji, opisu głównego bohatera, oceny jego postępowania, najciekawszych przygód, kolejności zdarzeń itp. Uczniowie sami wybierają i głośno czytają urywki najciekawsze lub najsmutniejsze.

Taki sposób poznawania utworu literackiego wpływa na łączenie czytania z różnymi rodzajami ćwiczeń w mówieniu i pisaniu, ułatwia bezpośrednie odwoływania się do ilustracji, skłania także do twórczej aktywności.

Samodzielne czytanie danej książki uzależnione będzie od umiejętności czytania dzieci, stopnia trudności i długości tekstu, jak i również od ilości egzemplarzy, którymi dysponują uczniowie. A więc wyposażenie biblioteki szkolnej jest tu dość istotnym elementem! Uczniowie klas pierwszych powinni według programu indywidualnie przeczytać w domu jedną lekturę, w klasie II co najmniej 2, a w klasie III -3. Książki przeznaczone do indywidualnego czytania muszą być ciekawe, łatwe, kolorowe. Nauczyciel powinien odpowiednio uczniów nimi zainteresować przed rozpoczęciem czytania oraz dokładnie określić termin przeczytania lektury.

Praca z lekturą związana jest z realizacją prawie wszystkich ćwiczeń w mówieniu i pisaniu oraz ćwiczeń słownikowo-frazeologicznych i syntaktycznych, które przewiduje program kształcenia zintegrowanego w klasach I-III.

M. Patzerowa w książce "Lektura uczy, bawi, wychowuje" w pracy z przytaczaną lekturą wyróżnia: [8]
­ swobodne wypowiedzi uczniów na temat wrażeń z przeczytanej książki
­ omawiania treści utworu w celu zweryfikowania stopnia zrozumienia
­ wysuwanie i omawianie najważniejszych zagadnień zawartych w utworze
­ charakteryzowanie postaci z uwzględnieniem oceny ich postępowania
­ omawianie zagadnień wychowawczych
­ pogłębianie zrozumienia treści i problematyki utworu w celu wydobycia sensu moralnego i ustalenia myśli przewodniej
­ określenie gatunku literackiego, formy wypowiedzi oraz stylu i języka utworu
­ wykorzystanie ilustracji

Formy i rodzaje ćwiczeń w mówieniu i pisaniu uzależnione będą od wieku dzieci, stopnia trudności i gatunku literackiego utworu, a także od środków dydaktycznych, którymi nauczyciel dysponuje. W pierwszym etapie pracy powinny jednak występować swobodne wypowiedzi uczniów na temat własnych wrażeń o przeczytanej książce.

Sprawdzenie stopnia przyswojenia przez dzieci treści przeczytanej książki można przeprowadzić za pomocą różnych form wypowiedzi ustnych lub pisemnych. Ważne tu będzie ustalenie kolejności zdarzeń, ich wzajemnych powiązań, wyodrębnienie wydarzeń przełomowych dla toku akcji. Najistotniejszą częścią pracy z tekstem literackim jest wysunięcie i omówienie zagadnień w nim zawartych. Nauczyciel powinien umieć wybrać zagadnienia najważniejsze, które jego zdaniem zostały świadomie uwypuklone przez autora oraz te, którymi szczególnie interesowali się uczniowie w czasie omawiania treści.

Najczęściej należą do nich:
­ opisy głównych postaci, połączone z oceną ich postępowania,
­ ustalenie myśli przewodniej utworu,
­ zagadnienia wychowawcze bezpośrednio związane z własnymi doświadczeniami i przeżyciami dzieci,
­ walory stylistyczne i językowe utworu. [9]

W zasadzie we wszystkich książkach z lektury poruszone są problemy wychowawcze. Wiążą się one najczęściej z oceną postępowania głównych bohaterów. Na podstawie tego, co one mówią i robią, uczniowie klas pierwszych oceniają je jako dobre lub złe. Dopiero w klasach drugich i trzecich, dzieci wyodrębniają cechy negatywne i pozytywne oraz dzielą je na wady i zalety, np. pracowitość, uczciwość, tchórzliwość, nieuczciwość. Uczniowie klas III zaczynają też konfrontować własne postępowanie z postępowaniem bohaterów pozytywnych i właśnie tu widać wychowawczą moc literatury.

Charakteryzowanie postaci w formie wypowiedzi ustnej i próby opisywania ich w formie wypowiedzi pisemnej należą do ćwiczeń lubianych przez dzieci. Ćwiczenia te wpływają na bogacenie słownictwa uczniów, skłaniają do stosowania wyrazów o znaczeniu bliskoznacznym lub przeciwnym, dobierania trafnych związków frazeologicznych, precyzowania zakresu znaczeniowego wyrazów.

W czasie pracy z lekturą wprowadza się lub utrwala pojęcia związane z gatunkiem utworu i formą ujęcia treści. Początkowo, zwłaszcza w klasie pierwszej, nauczyciel nie skłania uczniów do używania terminów literackich z zakresu gatunku i formy utworów, sam jednak w czasie zajęć operuje właściwymi nazwami oraz zwraca uwagę uczniów na charakterystyczne cechy określanych gatunków literackich (bez używania tego terminu).

W kształceniu zintegrowanym zainteresowań czytelniczych nie można rozważać w oderwaniu od innych zainteresowań. Uczeń zainteresowany przyrodą czy historią szuka w literaturze wiadomości z określonej dziedziny wiedzy.[10] Nauczyciel powinien pozwolić dziecku szukać odpowiedniej dla niego książki, podsuwać mu propozycje, ale nigdy nie narzucać mu własnych upodobań. Widząc np. duże zaciekawienie dziecka zwierzętami próbujemy mu podsunąć lekturę i ilustracje związane z przedmiotem jego zainteresowań. Nie można jednak poprzestać na dobieraniu książki do istniejących zamiłowań. Staramy się poprzez książkę rozbudzać nowe zainteresowania, ukazywać inne nieznane i ciekawe dziedziny życia.

Podstawowym zadaniem nauczyciela kształcenia zintegrowanego jest rozbudzanie i rozwijanie u dzieci zainteresowań czytelniczych. W programie zawarte są różnorodne formy pracy z tekstem, między innymi: inscenizacyjne sposoby opracowania tekstu, opowiadania twórcze, próba charakterystyki głównego bohatera utworu, sąd nad bohaterem utworu itp.

Formy pracy z książką zależą od możliwości i zainteresowań dzieci. Dla rozwijania ich zainteresowań czytelniczych nieodzowna jest systematyczność kontaktu z książką.
Poniżej zamieszczam kilka propozycji form pracy z książką (lekturą)
1) Dzieciom które nie opanowały jeszcze "sztuki" czytania, odpowiadają małe formy poetyckie wyrosłe z ludowej tradycji ustnej, np. "W wojtusiowej izbie" Janiny Porazińskiej, "Dylu, dylu na badylu" Hanny Januszewskiej, wiersze Konopnickiej. Można uczyć ich na pamięć, wykorzystywać do ilustrowania, inscenizacji, zabaw ruchowych.
2) Budzenie wrażliwości estetycznej, zwłaszcza wrażliwości na piękno i walor słowa, jego rytm, możemy uzyskać przez recytowanie poezji bądź jej głośne czytanie. Poezja ta powinna być dostępna percepcji dziecka. Nadają się do tego utwory Konopnickiej, Czechowicza, Iłłakowiczówny, Kulmowej. Ćwiczenia w recytacjach mogą stanowić fragment lekcji związanej z omawianiem danej pozycji lektury lub temat oddzielnej jednostki lekcyjnej podsumowującej cykl lekcji poświęconej wybranej lekturze. [11]
3) Bardzo lubianą przez dzieci formą ćwiczeń jest czytanie z podziałem na role. Wnosi ono urozmaicenie do lekcji i jest jakby etapem do przygotowania inscenizacji.
4) Ciekawą formą pracy z lekturą jest inscenizacja, którą dzieci wręcz uwielbiają. Pogłębia ona znajomość lektury i daje okazję do przeżyć. Opracowując fragment do zainscenizowania uczniowie uczą się wyodrębniać zdarzenia, porządkują je w odpowiedniej kolejności, wyróżniają logiczne związki między poszczególnymi obrazami, porównują postacie i oceniają ich postępowanie. Dzieci przygotowując inscenizację ogromnie wczuwają się w swoje role. Inscenizacja może być albo odtworzeniem rozpisanych ról, albo samodzielnym twórczym działaniem uczniów. [12] Układają oni wówczas w ramach opracowywania tekstów i ćwiczeń w mówieniu i pisaniu scenariusze i dialogi, projektują scenografię, sposób - technikę występu.
5) Odmianą inscenizacji jest teatrzyk wycinanek. Przygotowanie inscenizacji rozpoczyna się od zaprojektowania dekoracji i lalek, następnie układamy scenariusz.
6) Podobną rolę jak teatrzyk wycinanek spełnia zabawa w tzw. Audycję radiową. Rozpoczynamy tu pracę od ułożenia scenariusza, potem następuje nagranie audycji na taśmę magnetofonową. [13]
7) Inscenizacje w formie "sądów nad postacią" lub narad "pogotowia ratunkowego z baśniowej krainy" są jedną z nowszych form pracy z lekturą. W "sądach nad postacią" uczniowie przeprowadzają ocenę postępowania i charakteru postaci ludowej, poszukują sposobu, w jaki mogliby jej pomóc. Będą się tutaj wcielać np. w osoby prokuratora, obrońcy, sędziego, oskarżonego (oskarżonymi są postaci z lektur). Narady "pogotowia ratunkowego" dostarczają wybranym z lektury postaciom sposobów wyjścia z trudnych sytuacji. [14]
8) Opowiadanie baśni, to jedna z najstarszych form pracy z dziećmi, jak i również najskuteczniejszy sposób rozwijania zamiłowań (czy zainteresowań) czytelniczych. "Bajanie" wprowadza dzieci w świat ludowych zwyczajów, przysłów, w świat zagadki, bajki.
9) Inną formą pracy z książką jest nagranie fragmentu tekstu i odtwarzanie go z taśmy. Po wysłuchaniu zachęcamy dzieci do przeczytania całości utworu.
10) Audiowizualne formy inspiracji do których należą wyświetlanie przeźroczy, np. bajek, baśni, legend i filmów. Oglądanie przeźroczy czy filmów ilustrujących utwór pogłębia przeżycia emocjonalne związane z tekstem. W pracy z najmłodszymi wykorzystywać można również płyty z tekstami wierszy, bajek (np. J. Brzechwy, J. Tuwima, W. Chotomskiej).
11) Interesującą formą pracy jest przedstawienie ilustrowanych katalogów albumowych. Po opracowaniu książki dzieci mogą wykonywać karty do takich albumów np. na plastyce, a następnie wykorzystywać je w bibliotece klasowej lub szkolnej. Oprócz nazwiska autora znajdzie się zamiast tytułu książki charakterystyczny rysunek opowiadający treść książki.
12) Zachęcać uczniów do czytania można także poprzez wprowadzenie tzw. dzienniczka lektur. Zapisy w nim mogą być różnorodne, np.:
­ przepisanie najciekawszego fragmentu z przeczytanej książki,
­ zapisanie odpowiedzi: "Czy książka podobała mi się i dlaczego?",
­ wyodrębnienie głównej myśli utworu literackiego,
­ przedstawienie losów danego bohatera, itd.
­ Ów dzienniczek - zeszyt ćwiczeń z lekturą zaprojektować można na trzy lata nauki szkolnej. Uzupełniamy go w domu. W klasie znajduje się podczas "spotkań z ciekawą książką" (w tym również przy opracowywaniu lektur).
­ Struktura zeszytu lektur może być następująca:[15]
­ spis lektur dla klasy I (II czy III)
­ zadania do poszczególnych lektur
­ utrwalanie znajomości lektur (łączenie) w postaci różnego rodzaju gier i zabaw
­ podsumowania, oceny, wnioski (za rok szkolny; w formie pytań i zadań dla dzieci, a dla nauczyciela jako wytyczne do pracy z klasą II czy III)
­ zadania na wakacje (opracowanie w dowolnej, wybranej przez dziecko formie 1-2 książek w klasie I, w klasie II 2-3 książek, w klasie III 3 książek, w tym jednej z wykazu lektur dla klasy IV
­ słownik lektur szkolnych: nasi autorzy, ilustratorzy naszych lektur
­ spis lektur dla klasy IV
­ wielki konkurs
13) Rozwijać zainteresowanie książką można również poprzez organizowanie wystawek. Na lekcji plastyki dzieci mogą rysować (malować) ilustracje do przeczytanych książek, które umieszczamy np. na tablicy w "kąciku książki". W kąciku tym powinna też znajdować się wystawka ciekawych książek i czasopism dziecięcych.
14) Konkursy, zgaduj-zgadula i zagadki literackie zawierają pewne elementy zabawowe i stanowią ulubione przez dzieci formy zajęć. Ponadto utrwalają i systematyzują wiadomości z różnych dziedzin, ujawniają braki, zmuszają do samodzielności, ćwiczą pamięć, kształcą wiarę we własne siły.[16] Uczniowie muszą tutaj wykazać się znajomością lektur szkolnych.
15) Ciekawymi formami są spotkania autorów z czytelnikami, czy opowiadania nauczyciela popularyzujące twórczość, życie poszczególnych pisarzy. Pokazujemy książki, które dany pisarz napisał zwracając uwagę na to w jakich okolicznościach dzieło powstało.
16) Inną formą są swobodne teksty dzieci na wybrany temat. Są to wiersze, opowiadania, recenzje, zagadki, fraszki na koleżankę czy kolegę. Wartościowymi pozycjami są książki tworzone przez dzieci. W książeczkach takich znajdują się dowolne "utwory" i ilustracje uczniów. Dzieci są emocjonalnie związane z tego typu książeczkami, są bowiem same autorami, ilustratorami i głęboko przeżywają radość tworzenia.
17) Czymś niezwykłym inspirującym i twórczym są prace plastyczne dzieci jako jedna z form analizy tekstu poetyckiego. Pierwszym etapem pracy jest prezentacja tekstu, następnie dzieci wykonują ilustrację, ogłaszają konkurs na najlepszy rysunek.[17]
­ Ogromne znaczenie mają też zabawy i gry tematyczne (czytelnicze). Do zabaw związanych z czytelnictwem należą:
­ rozwiązywanie rebusów, zagadek, krzyżówek dotyczących lektury
­ odgadywanie, z jakich lektur pochodzą odczytywane fragmenty tekstu
­ odgadywanie postaci z lektur na podstawie zgromadzonych cech, porządkowanie zdarzeń i postaci z poznanych lektur na podstawie zgromadzonych cech, porządkowanie zdarzeń i postaci z poznanych lektur na podstawi opowiadania nauczyciela pt. "Co mi się pomyliło?"
­ zabawa w komunikaty -komunikaty o wydarzeniach, faktach przedstawionych w różnych lekturach szkolnych; podanie z jaką książką usłyszany komunikat się kojarzy.
­ Przykłady gier:
­ "Z jakiej to bajki?" lub "Z jakiej to książki?" Nauczyciel zadaje pytania związane z książką, uczniowie odpowiadają. Podają także autora i tytuł książki. Odpowiedzi są punktowane według przyjętych zasad.
­ "Co zniknęło?". Na stoliku ułożonych jest kilka książek, dzieci oglądają je. Po pewnym czasie, na dany sygnał odwracają się a nauczyciel chowa jedną z książek. Zadaniem dzieci jest napisanie na kartoniku tytułu ukrytej książki (lub autora książki). Wygrywa ten kto zapisze najwięcej tytułów (czy autorów).

Ogromną rolę w rozwijaniu zainteresowań czytelniczych spełnia również biblioteka szkolna. Biblioteka doradza i pomaga w poszukiwaniu ciekawej książki, organizuje wystawy nowych pozycji, uczy korzystać z katalogów, urządzeń tzw. "poranki z książką", organizuje spotkania z autorami książek.

W porozumieniu z bibliotekarką można organizować konkursy, plebiscyt, np. na "Najciekawszą książkę roku". Wszystkie te działania mają na celu rozbudzenie zainteresowania książką.

Znaczny wpływ na rozwój czytelnictwa dzieci klas młodszych mają też czasopisma dziecięce. Uczniowie wyszukują w nich różne "nowinki" na określony temat, gromadzą wycinki i ilustracje, opowiadania, wiersze, które wykorzystują na lekcjach kształcenia zintegrowanego.

W powyższej pracy starałam się przedstawić najważniejsze formy i metody pracy z książką (lekturą) w klasach I-III. W wyborze własnej metody formy zapoznania dzieci z utworem decydować będzie jego rodzaj, stopień opanowania przez uczniów techniki czytania, wyposażenie w środki dydaktyczne oraz cele, jakie nauczyciel pragnie osiągnąć.

Przypisy:
1. P. Kowolik. Gry i zabawy czytelnicze w klasch I-III -jedną z form pracy z książką "Poradnik Bibliotekarza: 1995 nr 6"
2. Program wczesnoszkolnej zintegrowanej edukacji XXI wieku, klasy 1-3. J. Hanisz, W-wa 1999, WSiP
3. W. Kojs: Zadania dydaktyczne w nauczaniu początkowym, Katowice 1988, Uniwersytet Śląski, s.74
4. W. Kojs: Zadania dydaktyczne w nauczaniu początkowym, Katowice 1988, Uniwersytet Śląski, s.74
5. P. Kowolik. Gry i zabawy czytelnicze w klasach I-III -jedną z form pracy z książką Poradnik Bibliotekarza: 1995 nr 6, s.8
6. R. Laskowska, M.A. Szymańska: Lektura szkolna w klasach I-III. Przewodnik metodyczny dla nauczyciela, Łódź 1993, Wyd. "JUKA", s.6
7. R. Laskowska, M.A. Szymańska: Lektura szkolna w klasach I-III. Przewodnik metodyczny dla nauczyciela, Łódź 1993, Wyd. "JUKA", s. 7
8. M. Patzerowa: Lektura uczy, bawi, wychowuje, Warszawa 1973, PZWS, s. 50
9. R. Laskowska, M.A. Szymańska: Lektura szkolna w klasach I-III. Przewodnik metodyczny dla nauczyciela, Łódź 1993, Wyd. "JUKA", s.9
10. G. Jargiło: "Zainteresowania czytelnicze dzieci, Życie szkoły" 1988 nr 7/8
11. M. Wojszwiłło: Praca z tekstem wierszowanym "Życie Szkoły" 1987 nr 7/8, s. 417
12. J. Awgulowa, W. Świątek: Inscenizacje w klasach początkowych, Warszawa 1985, s. 14
13. J. Długosz, E. Orzech: Materiały do pracy z tekstem literackim w klasach początkowych, Rzeszów 1992, "FOSZE", s. 17
14. J. Długosz, E. Orzech: Materiały do pracy z tekstem literackim w klasach początkowych, Rzeszów 1992, "FOSZE", s. 17
15. E. Szefler: Moja propozycja zeszytu lektur szkolnych dla klas I-III, "Życie szkoły" 1990 nr 2/3, s. 93-94
16. P. Kowolik. Gry i zabawy czytelnicze w klasch I-III -jedną z form pracy z ... Poradnik Bibliotekarza: 1995 nr 6, s. 9-10
17. J. Błażejewska, J. Trzaskalik: Prace plastyczne dzieci jako forma analizy tekstu poetyckiego w przedszkolu i klasach I-III, "Biuletyn OM i KOiW" w Katowicach, 1989 nr 5/6, s. 15
 

Opracowanie: Irena Wójcik - Słonina

Wyświetleń: 21826