Rodzina jako jedno z najważniejszych Środowisk wychowawczych w Świetle literatury
Pojęcie i funkcje wychowawcze środowiska rodzinnego.
Rodzina jest instytucją równie dawną jak społeczne życie człowieka. Stanowiła ona zawsze główną komórkę życia społecznego, podstawową w sensie biologicznym (zapewniając następstwo i ciągłość generacji) i społeczno - kulturowym (wdrażając młodą generację w podstawy życia społecznego i kulturowego).
Niezależnie od przemian, jakim rodzina ulegała w procesie rozwoju społecznego, jej funkcja wychowawcza zawsze była uważana za elementarną.
Konficjusz uważał, że najdoskonalszą formą realizacji zdrowych idei społecznych jest rodzina, Arystoteles natomiast zwracał szczególną uwagę na rodzinę jako na tę grupę, w której miłość rodzicielska, więzi emocjonalne są niezmiernie istotne. Marek Fabian Kwintylian twierdził, że dziecko ulega często demoralizacji pod złym wpływem rodziny na skutek rozpieszczania, zbyt pobłażliwego traktowania, używania niewłaściwych słów i wyrażeń przez rodziców, ich lekkiego trybu życia.
Autor popularnej w okresie odrodzenia rozprawy pt: "O wychowaniu"
- Plutarach wiele razy poruszał sprawę odpowiedzialności rodziców za wychowanie, opiekę, kształcenie dzieci. Twierdził on, że "jedynie i wyłącznie rodzice są w stanie zapewnić prawidłowy rozwój swoich dzieci".
W rozwoju średniowiecznej myśli pedagogicznej ważną rolę odegrał Paweł z Worczyna. W swoim dziele napisanym w 1416 roku pt. "Komentarz do Ekonomiki Arystotelesa" zawarł zbiór wykładów pedagogicznych na temat wychowania w rodzinie. Uważał on, że dom rodzinny jest głównym ośrodkiem wychowawczym. Z kolei Jan Amos Komeński dzieląc okres wychowania na cztery sześcioletnie etapy okresowi dzieciństwa, jako najważniejszemu terenowi wychowania przyporządkował rodzinę.
Reprezentant ideologii burżuazyjno - arystokratycznej John Locke nie tylko krytykuje stare, bezużyteczne szkolnictwo, ale wręcz odrzuca je na rzecz wychowania domowego, indywidualnego, pod okiem rodziców lub starannie dobranego nauczyciela. Wychowanie domowe prowadzone przez rodziców lub starannie dobranych wychowawców zalecał także Jan Jakub Roussean. Rolę rodziny w kształtowaniu osobowości dziecka doceniał Jan Henryk Pestalozzi. Świadczy o tym fakt, że wychodził on z założenia, iż szkoła powinna być przedłużeniem atmosfery wychowawczej rodziny.
Do najwybitniejszych przedstawicieli polskiej myśli pedagogicznej przełomu XIX i XX wieku należy zaliczyć Jana Władysława Dawida. Opublikowana przez niego książka pt.: "Program spostrzeżeń psychologiczno - wychowawczych" była pierwszym dziełem w naszej literaturze pedagogicznej i psychologicznej, która dała początek systematycznym badaniom eksperymentalnym w zakresie psychologii rozwojowej i wychowawczej. Istotą książki był opracowany przez Dawida szczegółowy kwestionariusz obserwacji dziecka dotyczący jego stanu fizycznego, procesów psychicznych i jakości środowiska wychowawczego.
Rolę środowiska rodzinnego doceniał także przedstawiciel nowego wychowania Owidiusz Decroly. Uważał on, że potrzeby dziecka mogą być realizowane tylko w jego naturalnym środowisku, W związku z tym powinno ono być podstawową bazą wychowania i głównym źródłem treści dydaktyczno - wychowawczych. Naturalnym środowiskiem dziecka jest dom rodzinny, społeczność szkolna, ogród itp. Rolę współdziałania środowiska rodzinnego ze szkołą czy przedszkolem podkreślała Maria Montessori. Według niej o powodzeniu pracy wychowawczej szkoły decyduje między innymi wszechstronne współdziałanie ze środowiskiem rodzinnym. W okresie międzywojennym wychowawczą rolę środowiska rodzinnego podkreślił Kazimierz Jeżewski. Jego system pedagogiczny opierał się na założeniu, że najlepszym, bo naturalnym środowiskiem wychowawczym dla dziecka jest dom rodzinny z jego radościami i smutkami, z jego codzienną pracą.
Jak z tego wynika już od dawna stwierdzono, że pierwszym i najistotniejszym środowiskiem wychowawczym w życiu dziecka jest środowisko rodzinne.
Rodzina jest tym składnikiem środowiska wychowawczego, który oddziałuje na jednostką najdłużej, niekiedy przez całe jej życie. Wpływ wychowawczy rodziny jest jednak najsilniejszy we wczesnych stadiach rozwoju. Rodzina stanowi podstawową grupę społeczną, elementarną komórkę życia w społeczeństwie. Wychowanie w rodzinie jest wychowaniem naturalnym. Rodzina stanowi także naturalne środowisko wychowawcze, oddziaływania na dziecko dokonują się w niej w normalnych warunkach życiowych, w różnorodnych sytuacjach codziennych.
Środowisko rodzinne należy do dominujących w oddziaływaniu na rozwój dziecka w okresie wczesnoszkolnym. Jest czynnikiem najsilniej oddziałującym, stanowi podstawowe środowisko wychowawcze w życiu dziecka będącego na progu nauki szkolnej. Tu, bowiem dokonują się zasadnicze procesy socjalizujące, dziecko jest świadkiem a nawet uczestnikiem wielu naturalnych sytuacji życiowych. Wyzwala się wówczas aktywność dziecka, w której poczesne miejsce zajmują bezpośrednie działania i kontakty. Prawidłowo funkcjonująca rodzina jest zdolna zapewnić optymalne warunki rozwoju i wychowania.
Przeglądając literaturę, spotykamy się z wieloma definicjami środowiska rodzinnego. M. Tyszkowa utożsamia pojęcie środowiska domowego z sytuacją rodzinną i określa ją jako "Całokształt warunków materialnych, społecznych, kulturalnych i uczuciowych w jakich wzrasta dziecko". Do warunków społeczno-ekonomicznych rodziny zalicza: poziom dochodów i wielkość mieszkania zajmowanego przez rodzinę. Do warunków kulturalnych: poziom wykształcenia rodziców, poziom potrzeb i zainteresowali kulturalnych, stopień ich zaspokajania, opieka nad rozwojem dziecka. Natomiast do warunków społeczno -psychologicznych zalicza: strukturę społeczną rodziny, pozycję dziecka wśród rodzeństwa na tle określonej konstelacji rodzinnej, pracę matki poza domem i atmosferę wychowawczą rodziny. W/w warunki wpływają na kształtowanie się wszelkich czynności psychicznych dziecka, jego osobowości i inteligencji.
Według Pietera środowisko domowe obejmuje: "całość tych osobistych warunków środowiskowych dziecka, które wiążą się bezpośrednio lub pośrednio ze strukturą rodziny i jej życiem. Jest to według niego środowisko, którego wpływ na rozwój i życie młodego osobnika ma znaczenie największe." Znaczna część poglądu na świat, skłonności i uprzedzeń, właściwości charakteru moralnego, przyzwyczajeń, tzw. sposobów bycia, poniekąd również rysów temperamentu mają swoje źródło we wpływach środowiska domowo - rodzinnego ".
Jak wynika ze słów J. Pietera środowisko domowe ma największy wpływ na kształtowanie jednostki. W zależności od tego jak rodzina wypełnia swoje obowiązki, osobowość dziecka kształtuje się prawidłowo lub nie.
Każda rodzina pełni różnorodne funkcje. Podlegają one zmianom historycznym. Podstawową funkcją rodziny jest funkcja prokreacyjna. Ważnym celem zawierania związków małżeńskich, zwłaszcza przez ludzi młodych jest posiadanie dzieci. Z funkcją prokreacyjną rodziny łączy się ściśle jej funkcja wychowawcza. Funkcja ta jest niezwykle istotną. Rodzina współczesna zajmuje się dzieckiem i wychowuje młode pokolenie bardzo długo, od urodzenia przez około 20 lat, odgrywając ważną rolę we wszystkich stadiach rozwoju dziecka, aż do osiągnięcia przez nie dojrzałości psychicznej i niezależności ekonomicznej. Cykl ten bywa we współczesnej epoce coraz bardziej przedłużony. Wraz z wiekiem zwiększa się rola pozarodzinnych środowisk wychowawczych i wpływów z zewnątrz na osobowość dziecka. Jednak rodzina nie przestaje pełnić funkcji wychowawczej z chwilą rozpoczęcia przez dziecko nauki szkolnej, funkcja ta zmienia się tylko jakościowo w związku z
nowymi celami i wzrastającymi wymaganiami, jakie stawiają przed dzieckiem i jego rodziną system oświatowy i powołane do realizacji jego zadań instytucje. Żadna z
tych instytucji nie potrafi jednak w pełni zastąpić dziecku rodziny, nawet w przypadkach losowych. Mimo, że wraz z
rozwojem dziecka oraz włączeniem się w proces wychowania różnych instytucji z zewnątrz następują jakościowe przeobrażenia w wychowawczych funkcjach rodziny - istnieją pewne wspólne cechy funkcjonalne, charakterystyczne dla wszystkich stadiów wychowania w rodzinie i dla całokształtu działalności wychowawczej rodziny wobec dzieci. Są ono następujące:
- rodzina zaspokaja, podstawowe, biologiczne i psychologiczne potrzeby dziecka takie jak potrzebę bezpieczeństwa zależności i miłości. Kształtuje zarazem, nowe potrzeby poznawcze, emocjonalne: potrzebę życzliwości, uznania, zaspokojenia ciekawości, samourzeczywistnienia i wiele innych;
- rodzina przekazuje dziecku dorobek kulturowy społeczeństwa, pośredniczy w nadawaniu przez dziecko znaczenia przedmiotom i zjawiskom z otoczenia oraz większości bodźców zewnętrznych;
- rodzice i inni członkowie rodziny dostarczają dziecku modeli osobowych i wzorów zachowali w konkretnych sytuacjach życia codziennego
- rodzice i inni członkowie rodziny przekazują dzieciom określony system wartości i norm społecznych;
- rodzina stanowi teren socjalizacji dziecka: przyjmowania przez nie zadań i obowiązków wykraczających poza jego osobiste potrzeby i interesy, współdziałania w grupie, pełnienia ról społecznych;
- rodzina jest dla dziecka polem doświadczalnym, na którym wypróbowuje ono swe siły i możliwości, znajdując oparcie i punkt odniesienia (wzorce) w rodzinach lub innych członkach rodziny; na ich wsparcie, radę i pomoc dziecko może zawsze liczyć.
Rodzina pełni wspomniane funkcje wychowawcze w rozmaity sposób w różnych okresach rozwoju dziecka. Niezależnie jednak od wieku i od formy konkretyzacji tych funkcji, jednostka znajduje zwykle w toku naturalnego procesu wychowania w rodzinie okazję do przyswojenia pewnego zasobu norm i zasad postępowania oraz wzorców zachowań, które może naśladować. Znajduje też w domu rodzinnym teren gdzie może czynić doświadczenia i rozwijać własną aktywność, nie narażając się wciąż na niebezpieczeństwa i nie przeżywając poczucia zagrożenia i lęku. A zatem dzięki pełnieniu swych funkcji wychowawczych rodzina odgrywa w stosunku do dziecka rolę" niwelatora wstrząsów, filtru i pomostu ", chroniąc je przed zbyt brutalnym zetknięciem się z rzeczywistością.
Funkcje wychowawcze spełniane przez rodzinę zostają realizowane w rozmaity sposób nie tylko dlatego, że czynności wychowawcze rodziców są dostosowane do fazy rozwoju dziecka, jego potrzeb i możliwości, lecz także dlatego, że każdą rodzinę cechuje określony styl wychowania, decydujący o ilości i jakości oddziaływali na psychikę dziecka.
Warunki kulturalne według M. Tyszkowej to poziom wykształcenia rodziców i rodzeństwa, poziom potrzeb i zainteresowań kulturalnych, stopień ich zaspokajania, opieka nad rozwojem dziecka.
Jedną z cech charakteryzujących warunki kulturalne rodziny jest wykształcenie rodziców. Z. Kwieciński na podstawie swoich badań stwierdził, że" wszelkie szczegółowe wyznaczniki warunków kulturalnych rodziny są skorelowane z poziomem wykształcenia szkolnego rodziców i pozostałych członków rodziny ".
Sytuacja dzieci rodziców z wykształceniem wyższym lub średnia jest bardziej korzystna z punktu widzenia ich postępów szkolnych i zachowania się w szkole niż sytuacja dzieci rodziców niemających takiego wykształcenia. Rodzice z wykształceniem wyższym i średnim częściej kontaktują się z nauczycielem, poświęcają dużo uwagi pracy domowej ucznia, interesują się bardziej postępami i zachowaniem dziecka w szkole, mają również określoną koncepcję co do jego przyszłości, poza tym potrafią lepiej pomóc swoim dzieciom w pokonywaniu jakichkolwiek trudności. Do takich stwierdzeń doszedł również J. Pieter, pisząc" nie sposób wątpić, że poziom wykształcenia osób z rodzinnego kręgu dziecka stanowi jeden z najważniejszych środowiskowych czynników rozwoju psychicznego danego dziecka, i to nawet w wypadku, gdy osoby te nie mają czasu lub skłonności do czynnej opieki nad nim. Poziom ich wykształcenia ujawnia się na każdym kroku w przypadkowych rozmowach, dyskusjach, krytykach, zabawie i w innych formach zachowania się ".
Warunki kulturalne rodziny to także korzystanie z dóbr kultury (radio, telewizja, internet, kino, teatr, książka itp.), wpływają one korzystnie na kształtowanie osobowości dziecka.
Kontakt dziecka z telewizją i komputerem jest niezbędny. Jednakże o wartości wychowawczej i kształcącej tego środka masowego przekazu decyduje nie tyle ilość czasu poświęconego na oglądanie telewizji, co jakość jej programów, sposób korzystania z niej oraz wykorzystanie jej treści w życiu.
Jednakże Z. Kwieciński stwierdza, że:" istnieje wyraźna zależność między zespołem warunków kulturalnych (język rodziców, poziom ich świadomości wychowawczej, praca zawodowa matek) a efektami działania szkoły. Mniej wyraźna jest zależność między intensywnością korzystania z telewizji a poziomem wiedzy szkolnej uczniów ".
Pamiętać jednak należy o tym, iż odbiór programów telewizyjnych, gier komputerowych oraz stron internetowych będzie pozytywnie skuteczny wówczas, gdy będzie stosowany w sposób racjonalny, uwzględniając wewnętrzne potrzeby i zainteresowania dziecka oraz ich wpływ na wartości wychowawcze." Kultura pedagogiczna rodziców, a w niej świadomość wychowawcza jest tym składnikiem warunków kulturalnych rodziny, który najbardziej bezpośrednio związany jest z procesami wychowawczymi w rodzinie ".
S. Kawula wykazał, że istnieje silny związek między poziomem świadomości wychowawczej rodziców i ich wykształceniem, Wyższemu wykształceniu rodziców odpowiada wyższy poziom ich świadomości wychowawczej.
Również stopień urbanizacji środowiska ma wpływ na poziom świadomości wychowawczej. Jest on wprost proporcjonalny. Sytuacja dzieci ze środowisk prymitywnych i zacofanych pod względem kulturalnym, gdzie często można zaobserwować u rodziców przypadki prymitywizmu kulturalnego jest o wiele gorsza, a wręcz trudno porównywalna z sytuacją dzieci rodziców zaliczanych do grupy o wyższej świadomości pedagogicznej.
Dzieci te nie mają odpowiednich wzorów społecznych.
Świadomość pedagogiczna rodziców to również wyposażenie dzieci we własne książki i przedmioty użytku kulturalnego. Posiadanie ich są ogromne znaczenie rozwijające i kształtujące dla dzieci w wieku szkolnym, nie sposób ocenić, jakie jest wykorzystanie przedmiotów użytku kulturalnego... Można jednak przypuszczać, że jest ono lepsze w rodzinach o wyższym poziomie kultury ogólnej i że w tych rodzinach odbywa się z większym pożytkiem dla wychowania i rozwoju dziecka".
Wielu rodziców zdaje sobie doskonale sprawę z tego, jaką rolę odgrywa posiadanie wiedzy na temat metod, wychowania dziecka. Często nawet sięgają po odpowiednią lekturę na ten temat.
Ważną sprawą w wychowaniu dziecka, w jego wszechstronnym rozwoju jest sprawa estetyki języka. Szkoła poświęca temu zagadnieniu wiele czasu. Jednakże jej praca będzie nieomal bezskuteczna bez pomocy rodziny. Dziecko uczy się w szkole poprawnego języka, a jeżeli w domu często słyszy żargon, gwarę lub inne złe wzory językowe wpływa to ujemnie na jego zachowanie i estetykę języka. "Nauczanie dziecka pięknego języka w domu, oznacza zapewnienie mu dobrego startu życiowego i przewagi nad tymi, którzy nie mieli szczęścia słyszeć od kołyski pięknej mowy z ust matki (K. Kozłowski).
Dziecko mówiące gwarą lub żargonem, mające ubogi słownik ma duże trudności w przystosowaniu się do szkoły. Nie potrafi swobodnie wypowiedzieć swojej myśli, udzielić odpowiedzi na postawione pytanie, mimo że wie, o co chodzi. Dzieci takie często boją się wypowiadać wobec klasy, by nie narazić się na śmieszność, stają się małomówne i nieśmiałe.
Warunkiem prawidłowej realizacji procesu dydaktyczno - wychowawczego jest również współpraca rodziców ze szkołą. Niezbędną w związku tym są kontakty z wychowawcą klasowym. Ma to na celu uświadomienie i ujednolicenie celów wychowania i nauczania oraz zharmonizowanie oddziaływań osobotwórczych. Częste kontakty rodziców z nauczycielami pozwalają lepiej poznać poszczególnych uczniów, usprawnić pracę wychowawczą poprzez uzgodnienie wspólnych działań." Współdziałanie nauczycieli i rodziców jest wspólnym działaniem dla osiągnięcia dobra poszczególnych uczniów, klas i całej społeczności szkolnej w procesie nauczania i wychowania ".
Do warunków społeczno - ekonomicznych rodziny zaliczamy poziom dochodów i wielkość mieszkania zajmowanego przez rodzinę. Sytuacja materialna rodziny zależy przede wszystkim od tego" jaka część dochodu miesięcznego rodziny przypada na poszczególnego jej członka. Jeżeli dochody rodziców pozwalają na zaspokojenie wszystkich potrzeb rodziny tzn. mieszkanie jest odpowiednio umeblowane, domownicy posiadają niezbędną odzież, obuwie, w domu znajduje się sprzęt z zakresu nowoczesnej techniki, uczeń posiada wszystkie niezbędne środki do nauki, proces dydaktyczno - wychowawczy przebiega prawidłowo. Problemem tym zajmowała się między innymi M. Tyszkowa. Często zdarza się jednak, że mimo dobrych warunków materialnych rodzice nie potrafią prawidłowo zaspokoić potrzeb dziecka, np. mało pieniędzy przeznaczają na zakup książek dla dzieci, gier dydaktycznych, zabawek. Niekiedy zaś czynią nadmierne wydatki na zakup ubrań, drogich przyborów szkolnych. Prowadzi to do wywołania zazdrości i poczucia krzywdy u dzieci, którym brak tych przedmiotów. Rodzice powinni zwracać uwagę na to, że dla dziecka najważniejsze są te przedmioty, które są potrzebne do wypełnienia podstawowych obowiązków szkolnych.
Wyjątkowe wysokie dochody rodziców niekiedy wpływają ujemnie na psychiczny rozwój dziecka. Dają one możność spełnienia wszelkich zachcianek dziecka, przekraczających ramy jego rzeczywistych potrzeb, co wpływa ujemnie na wychowanie dziecka, wynika z tego, że sytuacja materialna rodziny jest ważnym, ale nie najistotniejszym czynnikiem wpływającym na wychowanie dziecka.
Istotne z wychowawczego punktu widzenia są również warunki mieszkaniowe dziecka. W mieszkaniu dostatecznie obszernym i higienicznym szansę rozwojowe danego dziecka są lepsze niż w mieszkaniu o właściwościach przeciwnych. Prawidłowe warunki higieniczne mieszkania wywierają bezpośredni wpływ na zdrowie, odpoczynek, zabawę, atmosferę wychowawczą. Mieszkanie niezapewniające minimum wygody poszczególnym członkom rodziny jest często źródłem ostrych konfliktów, a nierzadko także przyczyną nerwic. Ujemne skutki ciasnoty mieszkaniowej najczęściej odbijają się na dziecku, nie ma ono wówczas dostatecznych, warunków do kształtowania swoich zainteresowań.
Niekiedy występują sytuacje, że rodzina posiada dostateczną ilość pomieszczeń, lecz ich nie wykorzystuje. Spowodowane to jest niskim standardem życiowym, niską kulturą. Rodzina, która pragnie wychowywać swoje dziecko prawidłowo, powinna mu zapewnić własny pokój, bądź też własny kącik do nauki. Posiadanie własnego kącika do nauki wdraża dziecko do systematyczności, rozwija jego zainteresowania. Własne łóżko natomiast gwarantuje prawidłowy wypoczynek. Zapewnienie dziecku takich warunków powinno być podstawowym obowiązkiem rodziców.
Warunki społeczno - psychologiczne - a w nich struktura społeczna rodzin i atmosfera wychowawcza mają szczególnie silny wpływ na osobowość dziecka.
"Przez strukturę społeczną rodzin rozumiemy jej skład osobowy, stan liczebny i stosunki prawno - społeczne łączące członków rodziny oraz więzi osobiste między nimi" M. Tyszkowa.
Większa lub mniejsza liczebność rodziny warunkuje ich stopę życiową, poziom wyżywienia, a w dalszym następstwie szereg ważnych czynników wychowawczych. "Im więcej osób pozostaje na utrzymaniu rodziców, tym trudniejsza jest na ogół sytuacja danego dziecka" J. Pieter. Jeżeli w rodzinach jest duża liczba dzieci
t to mają one z reguły gorsze warunki do spełnienia obowiązków szkolnych, gorsze są ich warunki materialne, a co za tym idzie, nie są zaspokajane ich podstawowe potrzeby. Rodzice więcej czasu poświęcają dzieciom najmłodszym, przez co mniejszą uwagę zwracają na sprawy wychowania i opieki nad dzieckiem szkolnym.
Innym warunkiem prawidłowych stosunków w rodzinie jest to, czy dziecko ma oboje rodziców czy też nie oraz czy wychowuje się we własnej rodzinie. Zrozumiałą rzeczą jest, że sierota czy półsierota jest z reguły w trudniejszym położeniu od dziecka mającego ojca i matkę. Wynika to zarówno z sytuacji materialnej jak i z zaburzonych stosunków uczuciowych. "Dzieci wychowujące się w domach dziecka wykazują najczęściej opóźnienia w rozwoju psychofizycznym, zaburzenia i deformacje osobowościowe w zakresie rozwoju uczuć, umiejętności nawiązywania prawidłowych kontaktów społecznych" K. Pospiszyl, E. Żabczyńska.
Struktura społeczna rodziny wpływa na jej atmosferę wychowawczą. Wiadomo jest, że "atmosfera pogody i życzliwości otaczająca dziecko ma wpływ na jego aktywność, a tym samym na lepszy, szybszy jego rozwój" K. Pospiszyl. Na atmosferę wychowawczą szczególnie oddziaływają stosunki emocjonalne istniejące między rodzicami. Zdrowa, zintegrowana rodzina zapewnia swym członkom poczucie bezpieczeństwa.
Szczególnie drastycznie wpływają na psychikę dziecka sytuacje rozwodowe. Dzieci czują się zagrożone, zagubione, mają poczucie niepewności uczuciowej.
Innym czynnikiem powodującym dezorganizację życia rodzinnego i w konsekwencji zaburzenia w rozwoju dziecka jest nadużywanie alkoholu. Atmosfera środowiska alkoholowego narusza równowagę dziecka, które pozbawione poczucia bezpieczeństwa utrzymywane jest w stałym lęku i napięciu. Alkoholizm któregoś z rodziców wpływa na obniżenie poziomu materialnego rodziny i poziomu kulturalnego domu.
Rodzice powinni zaspakajać potrzebę miłości i akceptacji dzieci. "Odrzucenie dziecka przez rodziców powoduje niezaspokojenie jego podstawowych potrzeb społecznych, a przede wszystkim potrzebę poczucia bezpieczeństwa. Wynikiem tego jest frustracja i złe przystosowanie się" M. Tyszkowska. U dziecka odrzuconego zauważa się zmniejszenie podatności na oddziaływanie wychowawcze i wpływy pozytywnych wzorów społecznych. Czuje się ono niepewne, osamotnione, przejawia obniżony poziom aspiracji.
Reasumując, możemy stwierdzić, że zdrowe, zgodne współżycie między rodzicami, trwałe starania o dobro i szczęście rodziny, wyrozumiałość i tolerancja, wzajemne zaufanie i szczerość to czynniki wpływające na dobre współżycie rodziny, a przez to warunkujące prawidłowy rozwój dziecka.
Opracowanie: Małgorzata Stec
