Rola wychowawcy w procesie wychowawczo-profilaktycznym
Szkoła jest miejscem codziennego kontaktu wychowanka z wychowawcą.
Wychowanie jest procesem prowadzenia dziecka do pełni osobowego rozwoju poprzez:
- kształcenie prawego charakteru,
- budowanie poczucia odpowiedzialności za własny rozwój,
- poznanie i przestrzeganie norm społecznych,
- budowanie postawy życzliwości i miłości do ludzi,
- uświadomienie, stawianie sobie i realizowanie celów życiowych.
Otaczające środowisko niesie ze sobą zagrożenie dla rozwoju młodego człowieka. Przeciwdziałanie tym zagrożeniom lub ich osłabianie jest ważne dla wychowania, należy jednak do profilaktyki.
Profilaktyka to chronienie człowieka w rozwoju przed zagrożeniami i reagowanie na pojawiające się zagrożenia. Jej celem jest ochrona dziecka, ucznia i wychowanka przed zakłóceniami rozwoju czyli przed podejmowaniem zachowań ryzykownych hamujących rozwój lub niszczących rozwój. Współcześnie profilaktyki i wychowania nie da się od siebie oddzielić. Bez względu na realizowane systemy wartości, style pracy w poszczególnych szkołach, cele i działania profilaktyki muszą być uzupełnieniem szkolnych programów wychowawczych.
Wychowawca jest inicjatorem i partnerem poczynań uczniowskich, organizatorem całokształtu wychowania i kształcenia szkolnego w odniesieniu do swojej klasy. Wychowawca nie działa sam. Korzysta z pomocy wszystkich sojuszników na terenie szkoły i poza nią. Głównym zadaniem wychowawcy jest tworzenie ładu fizycznego, emocjonalnego, społecznego, moralnego i duchowego. Wychowawca nie kształtuje osoby, ale stwarza warunki korzystne dla rozwoju, stara się przekazać odpowiednie wartości, zabezpieczając przed przyjmowaniem pseudowartości. Każdy wychowawca musi wypracować swoją formułę komunikacji z rodzicami, z jasnym określeniem praw i obowiązków, która umożliwi wspólne rozeznanie i zaplanowanie działań dla dziecka najlepszych.
Nauczyciel wychowawca powinien zaimponować uczniom inicjatywą, zaradnością życiową, wysoką kompetencją zawodową, efektywnością pracy, jasno określonymi i w pełni realizowanymi we własnym życiu zasadami moralnymi oraz wartościami szczególnie oczekiwanymi przez dzieci. Głównie chodzi o to, aby wszystkim działaniom wychowawczym towarzyszyła atmosfera miłości, życzliwości, prawdomówności. Tylko w dobrej atmosferze łatwiej pokonywać problemy. Oto zasady budowania dobrej atmosfery wychowawczej:
- Uczniowi nie udzielaj tylko kar, nie ukazuj tylko słabych stron osobowości.
- Jeśli ucznia nie chwalisz nigdy, nie spodziewaj się pozytywnego oddźwięku na krytykę. Nie porównuj zachowania uczniów, wyzwala to zawiść i nieufność do ideału.
- Nie poniżej godności ucznia. Unikaj złośliwości, przesady i sarkazmu w swojej ocenie.
- Jeśli uwagi Twoje mają być skuteczne, muszą być zwięzłe, zrozumiałe, nie za często stosowane, a ich wykonanie kontrolowane. Ponadto winny one oddziaływać uspokajająco, łagodzić konflikty i napięcia.
- Podkreślaj postępy, choćby minimalne, jakie zauważysz w zachowaniu ucznia.
- Staraj się odpowiadać na oczekiwania uczniów, nawiązując z nimi bliskie kontakty, obdarowując ich życzliwością, zaufaniem, uśmiechem. Uśmiech dodaje otuchy, pobudza do działania, uodparnia na niepowodzenia.
- Wspomagaj ucznia w odkrywaniu i rozwijaniu tego, co posiadają najwartościowszego.
- Rozwijaj w uczniach siłę ducha, przekonanie, że w życiu niczego nie osiągnie się bez walki, cierpliwości i wysiłku, że wszelkie zwycięstwa naukowe i moralne są owocem drobnych zwycięstw odnoszonych w małych sprawach dnia codziennego.
- Wdrażaj uczniów do porządku i punktualności. Ukazuj im, że porządek ułatwia życie, odciąża pamięć, oszczędza czas kształci odczucia, wyzwala kulturalne zachowania, punktualność zaś jest jedną z cech najcenniejszych form ładu i uprzejmości.
- Buduj autorytet nauczycielski własnym postępowaniem, prestiżem, sprawnością zawodową. Uczniowie obserwują wnikliwie, czy utożsamiasz się z tym, czego od nich żądasz i czy potrafisz skutecznie rozwiązywać własne trudności i problemy.
Wychowanie jest bardzo ważnym elementem pracy szkoły, gdyż młody człowiek, któremu brakuje doświadczenia, ma często kłopoty z zaistnieniem we współczesnym świecie. Nierzadko też wybiera drogę, która od razu prowadzi do rozczarowań, staje się przyczyną uzależnień i nawet tragedii. Prowadzenie dziecka do rozpoznawanie i wyboru dobra oraz zabezpieczenia go przed złem to ustawiczna troska wychowawcy. Do stałych elementów towarzyszenia dziecku w rozwoju należą wskazywanie, ochrona i ingerencja, gdy pojawi się zagrożenie. Pierwszy z tych elementów to typowe wychowanie, a drugi ma charakter profilaktyki, której celem jest ochrona wychowanka przed wszelkimi zakłóceniami rozwoju. Człowiek nie dojrzały może sam dla siebie być zagrożeniem, dlatego prowadząc go do dojrzałości zarówno wychowujemy jak i działamy profilaktycznie. Oddziaływania są ważne szczególnie u młodzieży do 18 roku życia - przełom między dzieciństwem a dorosłością pociąga za sobą szereg jakościowych i silnych zmian w osobowości. Młody człowiek dąży do większej samodzielności, wzrasta jego sfera emocjonalna i duchowa. Jest to czas podatny na podejmowanie zachowań ryzykownych, zwiększających prawdopodobieństwo pojawienia się niekorzystnych konsekwencji.
Do najczęściej występujących tzw. czynników ryzyka można zaliczyć:
- palenie tytoniu,
- używanie alkoholu,
- używanie innych środków psychoaktywnych (narkotyków, środków wziewnych, leków),
- zachowanie agresywne i przestępcze,
- wczesna inicjacja seksualna,
- porzucenie nauki,
- ucieczki z domu,
- stosowanie diet przez nastolatków.
Młodzi często tłumaczą takie zachowania ciekawością, przekorą, fascynacją, presją grupy, modą, sposobem na urozmaicenie nudy, chęcią zaimponowania. często przyczyna leży głębiej np. w środowisku społecznym, w którym panują dane wzorce zachowań, w modelowaniu takich zachowań w domu i w szkole, w konfliktach z dzieciństwa, w niskich wynikach osiąganych w szkole, w braku celów życiowych, w łatwości zdobywania substancji psychoaktywnych. Jeśli wychowawca rozpozna te fakty prawidłowo, to pozwoli mu wyznaczyć odpowiednie kierunki oddziaływań wychowawczych i profilaktycznych.
Aby wychowawca mógł ochronić wychowanków przed tymi zagrożeniami, musi dobrze poznać przyczyny prowadzące do konkretnych zachowań i próbować znaleźć zabezpieczenie przed nimi. Chodzi tu o poszukiwanie tzw. czynników chroniących, do których należą m.in.:
- silna więź emocjonalna z rodzicami,
- zainteresowania nauką szkolną i własnym rozwojem,
- regularne praktyki religijne,
- skłonność do respektowania norm, wartości i autorytetów społecznych,
- przynależność do pozytywnej grupy rówieśniczej.
Prawidłowe rozpoznanie czynników ryzyka i czynników chroniących w danym środowisku pozwala na określenie stopnia zagrożenia młodzieży. Można wyodrębnić 3 grupy o określonym poziomie ryzyka:
- grupa niskiego ryzyka - osoby nie podejmujące jeszcze zachowań ryzykownych (przed inicjacją),
- grupa podwyższonego ryzyka - osoby, które podjęły choć jedno zachowanie ryzykowne (są po inicjacji),
- grupa wysokiego ryzyka - osoby, u których zachowania ryzykowne są głęboko utrwalone i które odczuwają poważne negatywne konsekwencje (zdrowotne i społeczne) swoich zachowań ryzykownych (alkoholicy, narkomani, prostytutki, przestępcy). Dlatego też wyróżniamy trzy poziomy profilaktyki:
a). Profilaktyka pierwszorzędowa (uprzedzająca):
- skierowana do grupy niskiego ryzyka - szerokie, nie zdiagnozowane populacje;
- celem jest promocja zdrowego stylu życia i opóźnianie wieku inicjacji;
- przekaz komunikatu: POCZEKAJ!
b). Profilaktyka drugorzędowa (zasadnicza):
- adresowana do grup podwyższonego ryzyka - są w niej osoby po inicjacji;
- celem jest ograniczenie głębokości i czasu dysfunkcji;
- przekaz komunikatu: WYCOFAJ SIĘ!
c). Profilaktyka trzeciorzędowa (terapeutyczna):
- adresowana do grupy wysokiego ryzyka - utrwalone zachowania ryzykowne;
- celem jest leczenie, rehabilitacja, resocjalizacja;
- przekaz komunikatu: OGRANICZ!
Wychowanie jest sztuką, w której ważne są trzy czynniki: umiejętności psychologiczne komunikowania się z uczniami, wiedza na temat ich potrzeb i właściwości rozwojowych oraz powołanie (wewnętrzna potrzeba, instynkt wychowawczy).
Dysponując wiedzą o klasie i uczniach można podejmować działania wychowawczo - profilaktyczne. Podstawową i najczęściej stosowaną metodą badań jest obserwacja. Jest ona stałym elementem pracy nauczyciela wychowawcy. Umożliwia bezpośrednie poznanie zachowania się uczniów w naturalnych warunkach i okolicznościach. Sprzyja ciągłemu ulepszaniu własnej pracy nauczyciela, który uważnie obserwuje uczniów, widzi w nich odbicie swoich braków i niedociągnięć w postępowaniu wychowawczym. Wychowawca obserwuje także samopoczucie uczniów, zauważa problemy, jakie przeżywają i stara się w porę im pomóc.
Przeprowadzenie prostego testu socjometrycznego pozwala dowiedzieć się, jaki jest stopień integracji klasy jako zespołu: czy wyodrębnia się grupa
gwiazd otoczona wielbicielami i grupa
izolowanych, odrzucona przez zespół lub
obojętnych, także pozostających na uboczu. Można zadać uczniom proste pytania, np.:
1). Z kim z klasy chciałbyś (chciałabyś) chętnie uczestniczyć w autokarowej wycieczce szkolnej?
2). Z kim z klasy chciałbyś (chciałabyś) uczestniczyć w szkolnej wycieczce autokarowej?
Wychowawca powinien podjąć starania nad podniesieniem pozycji społecznej uczniów
izolowanych, brak akceptacji przez rówieśników ma bowiem negatywny wpływ na rozwój osobowości uczniów. Może się zdarzyć, że tzw.
gwiazdą socjometryczną zostaje osoba negatywna, wtedy wychowawca podejmuje starania nad zmianą stosunków społecznych w klasie, nad umocnieniem pozycji wzorów pozytywnych.
Szybką metodą badań są ankiety, które wychowawca musi sam opracować, np. ankieta adaptacyjna dla kl. I gimnazjum. Wychowawca proponuje anonimowe odpowiedzi na 4 pytania:
- Jak czujesz się w klasie?
- Jakie masz problemy?
- Jak sądzisz, jak czują się w klasie Twoi koledzy?
- Jakie oni mają oni problemy?
Analiza wypowiedzi uczniów to bogaty materiał do pracy wychowawczej. W ostatnim czasie popularne stały się psychologiczne metody poznawania uczniów, np. autoprezentacja - daj się poznać. Uczniowie siedzą w kręgu, wychowawca prosi o przekazanie (oprócz imienia) innych informacji o sobie, np. Co lubię najbardziej? Czego nie cierpię? Jakie mam zainteresowania? Jaki jest mój cel życiowy? Moje trzy życzenia do złotej rybki. Wychowawca również dokonuje krótkiej autoprezentacji.
Nie można oceniać jakości swojej pracy bez tzw.
sprzężenia zwrotnego. Ważną metodą wychowawczą jest analizowanie i omawianie wyników ankiet, wypowiedzi uczniów. Anonimowe informacje od uczniów stanowią ważne dla wychowawcy źródło informacji o efektach jego pracy wychowawczej i źródło autorefleksji i samooceny nauczyciela w roli wychowawcy.
Na końcowy efekt wychowania, na wybór działania człowieka ma wpływ wiele czynników, z których najważniejszym jest jego wola.
LITERATURA:
- Hajduga J.: Wytyczne do pracy wychowawcy klasy. "Wychowawca" 2003 nr 2 s.22-23
- Węgrzyn - Jonek E., Simm M.: Refleksja nad programem szkolnej profilaktyki. "Wychowawca" 2002 nr 9 s. 8
- Wojcieszek K., Szymańska J.: Standardy jakości pierwszorzędowych programów profilaktycznych realizowanych w szkołach i placówkach oświatowych. "Wychowawca" 2002 nr 10 s. 14-17
- Małecka I.: Materiały edukacyjne dla uczestników warsztatów "Szkolny program profilaktyki" Nowy Sącz 2002
Opracowanie: Anna Łukasik
