Przyczyny niepowodzeń szkolnych
- tkwiące w osobowości ucznia
- tkwiące w środowisku
Przez niepowodzenia szkolne rozumieć będziemy taki stan, który polega na
rozbieżności między obowiązującymi założeniami programu nauczania i wychowania a
faktycznie opanowanymi przez uczniów wiadomościami, umiejętnościami i nawykami.
Z przeglądu dotychczasowych badań nad niepowodzeniami szkolnymi wynika, że
kompleksy przyczyn, które wywołują powstanie tego zjawiska są bardzo różnorodne
i prawie nigdy nie występują pojedynczo. Większość badaczy skłonna jest dzielić
te kompleksy na społeczno - ekonomiczne, biologiczno - psychologiczne i
pedagogiczne. Oprócz tego, niektórzy badacze wymieniają jeszcze inne kompleksy
przyczyn, np. etniczne i klimatyczne. W dotychczasowych badaniach wpływowi
tych ostatnich na powstanie i rozmiary niepowodzeń szkolnych poświęcono jednak
zbyt mało uwagi, aby uzyskane dzięki nim wyniki można było traktować jako
miarodajne.
Psychologowie i lekarze szukają przyczyn niepowodzeń przede wszystkim w
osobowości dziecka oraz jego środowiska. Przy czym w niektórych pracach w
grupie czynników środowiskowych wyodrębnia się czynniki związane z działalnością
szkoły.
Przeanalizuję je teraz kolejno.
1. Przyczyny tkwiące w osobowości ucznia
Do tej grupy przyczyn zalicza się najczęściej wszystkie fizyczne i psychiczne
właściwości ucznia utrudniające mu naukę w szkole i dostosowanie się do życia
społecznego.
Do najważniejszych zalicza się:
a) upośledzenie umysłowe,
b) ociężałość umysłowa,
c) wady wzroku i słuchu,
d) parcjalne / wycinkowe/ uszkodzenia i zaburzenia w rozwoju i funkcjonowaniu
ośrodkowego układu nerwowego,
e) niezadowalający stan zdrowia utrudniający naukę w szkole,
f) nieznaczne kalectwa fizyczne,
g) opóźnienia w rozwoju umysłowym,
Literatura krajowa i zagraniczna oraz dotychczasowe doświadczenia pedagogiczne
wskazują na konieczność skierowania dzieci upośledzonych umysłowo do
przeznaczonych dla nich szkół specjalnych. Podzielone są zdania odnośnie dzieci
ociężałych umysłowo. Dzieci o parcjalnym uszkodzeniu lub zaburzeniu w rozwoju
psychofizycznym stanowią najliczniejszą grupę wśród ogółu młodzieży mającej
niepowodzenia w nauce. Najczęściej wśród tych dzieci występują parcjalne
uszkodzenia i zaburzenia w rozwoju spostrzeżeń wzrokowych, w rozwoju ruchowym,
w procesie lateralizacji, percepcji słuchowej, w dynamice procesów nerwowych,
w rozwoju emocjonalno - uczuciowym i osobowości. We wszystkich przypadkach
można dokonać pomiaru głębokości opóźnienia dziecka wprowadzonym przez H.
Spionek wskaźnikiem fragmentarycznego deficytu rozwojowego. Jak wskazuje
praktyka dzieci z nieznacznymi wadami słuchu i wzroku mogą radzić sobie z
powodzeniem w szkołach normalnych, pod warunkiem zapewnienia im odpowiednich
protez, okularów, oraz odpowiedniej pracy nauczyciela z uczniem. Dzieci i
młodzież o słabym stanie zdrowia stanowią odrębną kategorię Dolegliwości takie
powodują ciągłe nękające bóle, które nie pozwalają skupić uwagi ani na
zajęciach w szkole, ani w czasie odrabiania lekcji w domu. Do tej kategorii
należą także dzieci anemiczne, wątłe i niedożywione.
W pracach lekarskich wyrażany jest pogląd, że postępy w nauce są w dużej mierze
zależne od stanu zdrowia i rodzaju chorób. Tymczasem nauczyciele, jak i
rodzice nie znający stanu zdrowia, gotowi są wszelkie niepowodzenia przypisywać
opieszałości, lenistwu lub złej woli.
2. Przyczyny tkwiące w środowisku
Porównanie występujących dawniej i współcześnie środowiskowych przyczyn
drugoroczności i odsiewu szkolnego pozwalają ustalić, iż nadal głównym powodem
niepowodzeń dzieci i młodzieży w nauce są nieodpowiednie warunki życia i brak
opieki ze strony rodziców. Nowym czynnikiem niekorzystnie działającym na
dziecko jest niezadowalający stan zdrowia matek oraz ich zaabsorbowanie pracą
zawodową. Nieodpowiednie warunki środowiskowe to przede wszystkim rozbicie
rodziny i jej rozkład, alkoholizm rodziców, nieodpowiednie zachowanie rodziców
jakie opisuje S. Forward w "Toksycznych rodzicach" np. rodzice nieadekwatni,
rodzice bogowie, kontrolerzy, rodzice "niszczący słowem" i stosujący przemoc
fizyczną. O rozwoju i losach życiowych dzieci i młodzieży, a także ich
karierze szkolnej decyduje brak pozytywnego oddziaływania wychowawczego na
dzieci. Wspomniane wyżej braki i niedomagania środowiska domowego młodzieży,
zaliczane do społecznych przyczyn niepowodzeń szkolnych, utrudniają a w pewnych
przypadkach nawet uniemożliwiają uczniom opanowanie przewidzianych programem
wiadomości i umiejętności oraz hamują prawidłowy rozwój ich osobowości. Jeżeli
zmiana niekorzystnych warunków życia dziecka nie jest możliwa nadal będzie ono
miało trudności w nauce, otrzyma oceny niedostateczne i będzie musiało
powtarzać klasę, a nawet opuścić szkołę przed jej ukończeniem. Jako
konsekwencja niepowodzeń szkolnych wystąpi nieprzystosowanie społeczne. W
późniejszej fazie przerwana zostaje nauka szkolna, następują kradzieże,
włóczęgostwo, akty agresji, występują też zaburzenia seksualne. Analizując te
postawy młodzieży można stwierdzić, że są trzy czynniki decydujące o podatności
na wpływy społeczne i kulturalne: dom, szkoła oraz grupa rówieśnicza.
Na podstawie dotychczasowych badań nad przyczynami niepowodzeń dzieci w pracy
szkolnej można wyodrębnić kilka grup podstawowych czynników, od których zależą
rezultaty pracy ucznia.
Są to:
I. Czynniki środowiskowe t.j. społeczne, ekonomiczne i kulturowe warunki w
podstawowych środowiskach ucznia a więc przede wszystkim w rodzinie i szkole.
II. Czynniki pedegogiczne, czyli treść i organizacja procesu nauczania i
wychowania.
III. Czynniki których źródłem jest sam uczeń t.j. właściwości jego organizmu /
n.p. stan zdrowia i wady fizyczne / oraz cechy psychiczne, a przede wszystkim
inteligencja i podstawowe dążenia.
W pracy tej przedstawię bliżej grupę II czyli czynniki niepowodzeń szkolnych,
których źródłem jest uczeń.
1. organizm ucznia tj. jego rozwój fizyczny, stan zdrowia, braki fizyczne,
wygląd zewnętrzny, temperament, charakter, poziom inteligencji.
2. przewlekłe schorzenia / astma, nerwice, choroby serca, choroby reumatyczne
/ Dziecko ma wtedy osłabioną uwagę dowolną, szybko się męczy, jest mało
zainteresowane nauką.
3. dysleksja to jest zaburzenie, które przejawia się niemożnością opanowania
umiejętności czytania pomimo dobrej inteligencji. Niektórzy badacze dopatrują
się pierwotnych przyczyn tego patologicznego zjawiska w czynnikach
dziedziczności, inni przyczynę dysleksji widzą w mikrouszkodzeniach tkanki
mózgowej w okresie okołoporodowym dziecka. Nie brak też poglądu, że istnieje
tyle dysleksji, ile jest dyslektycznych dzieci. Każdy przypadek dysleksji
powstaje przez działanie odmiennych przyczyn.
Wszyscy autorzy wymieniają jako charakterystyczne dla dysleksji błędy:
statyczne odwracanie liter o podobnych kształtach a innym kierunku i położeniu,
błędne odtwarzanie liter o podobnym obrazie graficznym, dynamiczne odwracanie
liter. Dysleksja jest uwarunkowana zaburzeniami podstawowych funkcji
poznawczych. To zaburzenia funkcji analizatora wzrokowego, słuchowego,
zaburzenia mowy, rozwoju ruchowego, lateralizacja.
Zaburzenia analizatora wzrokowego obejmują zarówno uszkodzenia samego aparatu
optycznego, jak i nerwu wzrokowego, a także uszkodzenia korowej części
analizatora zakłócającej jego funkcjonowanie.
Zaburzenia percepcji wzrokowej to: krótkowzroczność / promienie światła
zbierają się przed siatkówką oka /, dalekowzroczność / gdy promienie światła
padają poza siatkówkę /
Zaburzenia percepcji wzrokowej działają niekorzystnie na rozwój myślenia
konkretno - obrazowego, na kształcenie orientacji przestrzennej i funkcji
kierunkowej. Zaburzenia te utrudniają naukę czytania i pisania. Dziecko myli
litery p-g, b-g, b-d, u-n, opuszcza litery, sylaby, znaki interpunkcyjne. ma
opóźniony poziom umiejętności rysunkowych.
Zaburzenia analizatora słuchowego wynikają z uszkodzenia aparatu słuchowego,
nerwu słuchowego lub ośrodków korowych.
Uzewnętrzniają się one błędami w pisaniu ze słuchu. Uczniowie opuszczają lub
dodają litery, sylaby oraz przekształcają całkowicie słowa. Mają trudności w
różnicowaniu dźwięków podobnie brzmiących np.: głosek dźwięcznych i
bezdźwięcznych b-p, w-f, k-g, d-t, Trudności sprawią odróżnienie j od i,
odróżnienie samogłosek nosowych od zespołów dźwięcznych, z różnicowaniem
podobnych dźwięków jedno i dwuliterowych np.: c-cz, s-sz, dz-dź. Dzieci mają
problemy ze zrozumieniem dłuższych poleceń słownych, ich tempo pracy jest wolne
.
Opóźnienia rozwoju motorycznego występują wtedy gdy wiek motorycznego dziecka
jest poniżej wieku inteligencji. Objawia się to ogólną niesprawnością ruchową,
brakiem koordynacji statycznej i dynamicznej ciała, wzmożonym napięciem
mięśniowym, brakiem percepcji ruchów dłoni i palców.
Zaburzenia procesu lateralizacji występują wtedy gdy następuje przewaga jednej
strony ciała nad drugą. Zjawisko to wiąże się z dominacją jednej z półkul
mózgowych. Wyróżniamy:
1. lateralizację jednostronną wtedy kiedy dziecko ma sprawniejszą jedną stronę
ciała od drugiej. Mówimy więc o lateralizacji lewostronnej i prawostronnej.
Dzieci lewostronnie zlateralizowane nie odbiegają w rozwoju ruchomym od dzieci
zlateralizowanych prawostronnie. Nie należy "przestawiać" dziecka
leworęcznego na posługiwanie się ręką prawą, ponieważ powoduje to opóźnienie w
rozwoju ruchowym.
2. lateralizację skrzyżowaną kiedy dziecko ma sprawną lewą rękę i prawą nogę.
Tą lateralizację cechują zaburzenia koordynacji wzrokowo - ruchowej. Dzieci
takie mają trudności w czytaniu i pisaniu, zmieniaja sens wyrazu, piszą zdanie
od środka, przeskakują litery, występuje też pismo lustrzane.
3. lateralizację obustronną - brak wyraźnej przewagi jednej strony ciała nad
drugą. Wiążę się z zaburzeniami orientacji przestrzennej. Dzieci mają problem
z odwzorcowaniem liter, statycznie odwracają litery. Mają trudności w nauce
czytania i pisania.
Zaburzenia mowy spowodowane są wadami słuchu fonetycznego i fonologicznego,
defektem narządów artykulacyjnych, nieprawidłową wymową otoczenia. Wyróżnia
się wady wymowy:
1. jąkanie - związane jest z nieprawidłową koordynacją układów mięśniowo
-ruchowych. Jąkanie to wielokrotne powtarzanie tej samej sylaby lub zatrzymanie
wypowiedzi przy dużym wysiłku emocjonalnym.
2. dyslalia / bełkotanie / - u podłoża tej wady leżą zaburzenia aparatu
artykulacyjnego albo zaburzenia analizy bodźców słuchowych w części korowej
analizatora. Dyslalię dzielimy w zależności od wadliwie wymawianych dźwięków
na:
a) reranie - dziecko nie wymawia "r" lub źle wymawia głoskę "l"
b) seplenienie - nieprawidłowa wymowa głoski "s"
c) szeplenienie - nieprawidłowa wymowa głoski "sz"
d) kappacyzm - nieprawidłowa wymowa głoski "k"
e) bezdźwięczność - wymawianie głosek dźwięcznych bezdźwięcznie
f) nosowość - wymawianie głosek nosowych jak głoski ustne.
We wszystkich przypadkach można dokonać pomiaru głębokości opóźnienia dziecka
wprowadzonym przez H. Spionek wskaźnikiem fragmentarycznego deficytu rozwojowego.
BIBLIOGRAFIA
1. Forward S - "Toksyczni rodzice"
2. Kupisiewicz Cz - "Niepowodzenia dzieci w nauce szkolnej" - W-wa 1964 PWN
3. Kupisiewicz Cz - "Niepowodzenia dydaktyczne" - W-wa 1964 PWN
4. Marek Ruka - "Niepowodzenia szkolne a niedostosowanie społeczne młodzieży" -
W-wa 1976 Nasza Księgarnia
5. "Przyczyny niepowodzeń szkolnych" - pod redakcją M.Chojeckiej, J.Serejskiego
, L. Zdunkiewicz, W-wa 1975 WsiP
6. "Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży" - pod red. M. Żebrowskiej, W-wa
1982 PWN
7. "Psychologiczne problemy niepowodzeń szkolnych" - pod red. N. Mienczinskiej
, W-wa 1978 Wsip
8. Dudlińska H. - "Społeczne przyczyny powodzeń i niepowodzeń szkolnych" -W-wa
1937 Nasza Księgarnia
9. Spionek H. "Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia w szkole" W-wa 1965
10. Szychowiak B. - "Okres wczesnego dzieciństwa" - W-wa 1982 Nasza
Księgarnia
Opracowanie: Bożena Zborowska
