Rozwój wrażliwości emocjonalnej dzieci poprzez wykorzystanie
zajęć umuzykalniających

Wiek przedszkolny jest okresem szczególnej plastyczności sfery emocjonalnej. W dziecku mogą powstać uczucia pozytywne i negatywne, prymitywne, pogłębione i powierzchowne, wartościowe i błahe, dlatego każdy dzień i każda nadarzająca się okazja może być ważna dla rozwoju jego uczuciowej wrażliwości.

Maria Przychodzińska - Kaciczak używa wiele pojęć wrażliwości: emocjonalną, estetyczną, artystyczną i muzyczną.

Wrażliwość emocjonalna lub uczuciowa, to zdolność osobistej, żywej reakcji i osobiste ustosunkowanie się do poznawanych przedmiotów, zdolność głębokiego odczuwania różnorodnych jakościowo przedmiotów. Wrażliwość emocjonalna może być oceniana pozytywnie, wtedy czyni dziecko żywszym, podatniejszym na bodźce, szybszym w reakcjach uczuciowych i intelektualnych oraz oceniana negatywnie, gdy zakłóca równowagę psychiczną, procesy wolicjonalne i obiektywną zdolność sądzenia. W kręgu pozytywnej wrażliwości emocjonalnej znajdują się wzruszenia estetyczne. Pewną formą wrażliwości emocjonalnej jest wrażliwość estetyczna, czyli zdolność i potrzeba przeżywania piękna w sposób wszechstronny.

W wieku przedszkolnym podstawowe emocje, którymi są gniew, strach i przyjemność, w toku rozwoju dziecka, obcowania z dorosłymi i innymi dziećmi oraz bogacenia się doświadczeń kształtują się bardziej złożone i rozwinięte emocje wzbogacone np. o wyobrażenia lub sądy zwane uczuciami. Rozwój życia uczuciowego ściśle wiąże się z rozwojem kontaktów społecznych oraz kontaktem z otoczeniem. Pod koniec okresu przedszkolnego u dzieci zaczynają rozwijać się uczucia społeczne, moralne, estetyczne i intelektualne. Ich rozwój zależy w dużej mierze od warunków życia dziecka oraz od wpływu wychowawczego.

Uczucia dziecka odznaczają się dużą intensywnością, dlatego nawet błaha przyczyna może wywołać silną reakcję uczuciową. Jest to spowodowane niepełną dojrzałością układu nerwowego i niewykształconymi jeszcze procesami hamowania. Dziecko uczy się reakcji emocjonalnych w toku nabywania doświadczenia indywidualnego, dlatego też pod wpływem właściwego oddziaływania wychowawczego można go wyuczyć pożądanych reakcji uczuciowych.

Może temu służyć mi. in. wychowanie muzyczne. Różnorodność zajęć umuzykalniających jest źródłem pobudzania ciekawości dziecka, jego wyobraźni i fantazji.

Zajęcia umuzykalniające są jedną z form procesu wychowawczego w wychowaniu przedszkolnym. Muzyka wraz z innymi dziedzinami sztuki stanowi całokształt oddziaływań, których celem jest wykorzystanie wartości estetycznych do ukierunkowania aktywności, wyzwolenia życia uczuciowego i rozwoju samo ekspresji dziecka.

Specyfika zajęć umuzykalniających polega na ich emocjonalno - motywacyjnym charakterze, za przyczyną którego poznanie staje się łatwiejsze, a uczenia przyjemniejsze. Działalność na podłożu emocjonalnym ma bowiem zupełnie inną wartość subiektywną niż działanie bez emocji.

Wychowanie muzyczne oparte jest na następujących formach aktywności dzieci: śpiew, ruch przy muzyce, gra na instrumentach, aktywne słuchanie muzyki. Stosowanie wszystkich form umożliwia wszechstronny rozwój osobowości dziecka. W wychowaniu przedszkolnym formy ekspresyjne, a więc śpiew, ruch przy muzyce i gra na instrumentach dominują nad percepcyjnymi, czyli słuchaniem muzyki. Wiąże się to ze stosowaną ogólną zasadą kształcenia i wychowania małego dziecka przez bezpośrednie uczestniczenie w działaniu, przeżywaniu i poznawaniu otaczającego świata.

Zajęcia umuzykalniające w przedszkolu mają na celu ukształtowanie emocjonalnego stosunku do poznawanej rzeczywistości, rozwinięcie aktywności i motywacji do działań w kontakcie z otoczeniem, przyzwyczajanie do różnych form obcowania z muzyką. W wyniku właściwej realizacji celów wychowania muzycznego dzieci przejawiają postawę emocjonalno-poznawczą, która sprzyja realizowaniu wszelkich zadań wynikających z pracy pedagogicznej. Zachodzą wtedy trzy skorelowane ze sobą zjawiska ułatwiające rozwój:
- sensybilacji, czyli obniżenia progu wrażliwości zmysłowej i ogólnego wyczulenia zmysłów w odbiorze wrażeń i spostrzeżeń,
- irradiacji, czyli przenoszenia się uczuciowego zabarwienia poznawanego przedmiotu na inne przedmioty znajdujące się wówczas w otoczeniu,
- integracji wewnętrznej, czyli zespolenia energii, gdyż emocje całościowo angażują organizm i psychikę dziecka.

Realizując cele wychowania muzycznego w czasie zajęć umuzykalniających uwrażliwiamy dziecko na muzykę, by wyniosło ono z przedszkola zamiłowanie do śpiewu, ruchu przy muzyce, zainteresowanie utworami, audycjami, potrzebę muzycznej działalności i własnych prób w tym zakresie. Zajęcia umuzykalniające w przedszkolu umożliwiają jednoczesny rozwój umysłowy, emocjonalny i ruchowy.

Dzieci przejawiają upodobania do muzyki i śpiewu. Wiele gwałtownych przejawów uczuć i bolesnych przeżyć można uspokoić za pomocą muzyki. Dziecko 3-letnie ma już swoje ulubione melodie i im częściej je słyszy, tym są one dla niego ładniejsze. Dziecko w okresie przedszkolnym umie rozpoznać ton i jego siłę, dostroić swój głos do podanego tonu, umie maszerować w rytm muzyki, ma ulubione jej rodzaje. Muzyka nieskomplikowana jest dla dzieci łatwa do zrozumienia i dlatego ją lubią.

Piosenki śpiewane dzieciom o porach roku i o życiu zwierząt pomagają kształtować emocjonalny stosunek dziecka do przyrody. Pewne trudniejsze jeszcze dla dziecka sprawy o tematyce społecznej stają się bardziej bliskie, gdy wiąże się z nimi piosenka, czy zabawa przy muzyce lub śpiewie.

Inną formą zajęć umuzykalniających jest, która pobudza uczucia, wyobraźnię oraz nastroje jest słuchanie muzyki. Dziecko, które jest słuchaczem mało wrażliwym trzeba wspomóc w doszukiwaniu się treści uczuciowej.

Muzyka jest bliska dzieciom, dlatego już małe dzieci są wrażliwe na przystępne im, wartościowe utwory, oddziałując żywo na ich wyobraźnię i uczucia, budząc w nich jednocześnie olśnienie, wzruszenie i zachwyt. Muzyka budzi swymi dźwiękami, akordami i melodiami niezwykłe, przejmujące nastroje i uczucia, a więc może tym samym wpływać na rozwój wrażliwości emocjonalno-uczuciowej.

Zmysły dzieci są wrażliwe na rozmaite bodźce, jednak nie każdy bodziec wywołuje u nich wrażenie. Musi on być silny, by wrażenie mogło powstać. Im słabszy bodziec wywołujący dane wrażenie, tym wrażliwość jest większa i odwrotnie, im silniejszy bodziec tym wrażliwość mniejsza. Dzieci różnią się zatem wrażliwością w zakresie rozmaitych zmysłów. Różnią się także reakcjami emocjonalnymi i uczuciowymi na takie same bodźce. W dużej mierze zależą one od zdobytego doświadczenia. Wrażliwość emocjonalna dziecka, to zatem jego podatność na bodźce przeciętne, wobec których inne dziecko pozostałoby obojętne lub mniej poruszone. Pod wpływem takich bodźców budzą się w dzieciach wrażliwych żywe reakcje uczuciowe. Muzyka, z którą dzieci mają kontakt m.in. w czasie zajęć umuzykalniających powinna uczynić je lepszymi i dobrymi, gdyż wyraża ona ludzkie uczucia. Słuchając muzyki można zostawić własne przeżycia i wstawić się w sytuację drugiego człowieka, przeżywając tak jakby było się tą drugą osobą. Możliwe jest zatem dostrzeżenie stanów emocjonalnych drugiej osoby. Poprzez kontakt z muzyką w czasie zajęć umuzykalniających wychowujemy dzieci tak, aby były ludźmi o pełniejszym życiu uczuciowym, bogatszej wyobraźni i zwiększonej wrażliwości na świat i głębszej życzliwości wobec ludzi.

Muzyka jest sztuką przeznaczoną dla słuchu. Przeżywanie muzyki jest uwarunkowane m.in. emocjonującymi, czyli budzącymi rozmaite nastroje, uczucia i wzruszenia cechami utworu. Na cechy emocjonujące reaguje się odczuwaniem i przeżywaniem jakościowo rozmaitych uczuć, nastrojów i wzruszeń. Muzyka ma zatem szczególnie duże możliwości emocjonowania i wzruszania. Słuchacz, nawet gdy jest dzieckiem, powinien zareagować swym uczuciem na dany utwór adekwatnie, czyli tak jak trzeba, bowiem utwór apeluje do określonych przeżyć uczuciowych, tylko trzeba je we właściwy sposób odebrać.

Dzieci bardzo różnią się pod względem jakości nastroju, siły uczuć, jakie są zdolne przeżywać. Muzyka wywołuje u nich, za pomocą bodźców słuchowych swoiste reakcje uczuciowe, które są dla nich przyjemne lub przykre, miłe lub niemiłe, piękne lub brzydkie.

Na emocjonalną wrażliwość dzieci oddziałuje szczególnie rytmiczny i dynamiczny układ bodźców jakimi są czynniki muzyczne. Te różnorodne układy wzbudzają rozmaite wzruszenia i emocje o określonej jakości, napięciu, przebiegu i sposobie wyładowania się. Emocjonalność w muzyce polega na tym, że wyraża ona całą wielorakość rzeczywistości przede wszystkim przez uczucia.

Muzyka poza uszczęśliwieniem pozwala przekazać radość i cierpienie drugiego człowieka. Zajęcia umuzykalniające mają więc m.in. na celu uwrażliwienie dzieci nie tylko na to, co jest mistrzowskie w utworach muzycznych, ale i na to co jest piękne i ludzkie.

Dziecko ujawnia swe emocjonalne zaangażowanie, radość i odprężenie oraz uczucia jeszcze w innych formach wychowania muzycznego, które są stosowane w czasie zajęć umuzykalniających w przedszkolu poza słuchaniem muzyki. I tak np. ruch z muzyką jest formą głównie przeznaczoną dla dzieci przedszkolnych, których podstawową potrzebą jest potrzeba ruchu, kształci szybkość orientacji i budzi radość w czasie ustawicznych zmian w hamowaniu i pobudzaniu ruchu i emocji. Możliwość emocjonalnego przeżycia dają opowieści ruchowe, dzięki którym można przedłużyć zainteresowanie danym tematem oraz przywrócić pewne wrażenia.

Ogromne przeżycie ma miejsce w czasie tańców, bowiem taniec jest formą, która wywołuje w dzieciach radość, potrzebną każdemu dziecku. Ponadto częste zmiany partnerów umożliwiają niesienie wzajemnej pomocy w opanowaniu tańca.

Wielką radość przeżywają dzieci także w trakcie gry na instrumentach. Wymagane jest wówczas skupienie dzieci, ale i śmiałość decyzji i odwaga. Zespołowe muzykowanie sprawia, że dziecko musi podporządkować się zespołowi, by nie psuć całości gry i by nie być przez niego krytykowane. Wyzwolona w czasie gry na instrumentach radość umożliwia znalezienie dla każdego dziecka możliwości aktywności muzycznej, dając mu poczucie pełnej wartościowości i zaufanie do partnerów wspólnie wykonujących z nim zadanie.

Kontakt dziecka z muzyką wyzwala u dzieci także własną spontaniczną twórczość pod wpływem przeżyć. Twórczość ta jest formą ekspresji uczuć, przeżyć i myśli dziecka.

Ogromną rolę dla rozwoju wrażliwości emocjonalno-uczuciowej dzieci w czasie zajęć umuzykalniających pełni nauczyciel. Nie może on bowiem zostawić dziecka samemu sobie, gdyż jest pośrednikiem kształtującym wrażliwość na podstawie muzyki, posiadającej element emocjonalny. Chcąc oddziaływać na jego sferę emocjonalną sam musi być osobą wrażliwą, dobrym dydaktykiem, wychowawcą, powinien zapewnić warunki najbardziej sprzyjające rozwojowi działalności wychowawczej. Pomocnym będzie w tym wychowanie muzyczne, które powinno się przyczyniać do kształtowania postawy człowieka wszechstronnie rozwiniętego, żyjącego w określonych warunkach cywilizacyjnych.

Chcąc wychować dziecko na istotę wrażliwą należy rozpocząć kształtowanie postaw emocjonalnych i wyrabianie umiejętności okazywania adekwatnych doznań i wzruszeń już od najmłodszych lat. Kontakt z muzyką na zajęciach umuzykalniających sprzyja rozwojowi wrażliwości dzieci. Nie sposób pominąć faktu, iż rozwój wrażliwości zależy w dużej mierze od cech psychiki dziecka, wpływów najbliższego otoczenia i od wrodzonych zadatków.

Wrażliwość emocjonalna może stać się wrażliwością muzyczną, jeśli będzie się rozwijać w różnych kontaktach z muzyką, a głównie w działaniu muzycznym.

Zaangażowanie emocjonalne ma więc miejsce na wszystkich zajęciach umuzykalniających, bez względu na prowadzoną formę. Ujawnia się ono u dzieci w spontanicznych reakcjach, we wzmożonej aktywności ruchowej, w żywym zainteresowaniu procesem twórczym, szybkim tempie rozumienia stawianych problemów, szybkim tempie pracy i w łatwości skupienia się. Zaś sfera uczuć może się zatem rozwijać pod wpływem muzyki, a w miarę częstszych z nią kontaktów może nawet przyspieszyć jej rozwój. Dziecko w wieku przedszkolnym wykazuje zainteresowanie różnymi formami obcowania z muzyką również w czasie zabaw indywidualnych, kiedy sobie śpiew, tańczy, gra lub tworzy opowieści ruchowe. Fakt ten należy wykorzystać, by wpoić dzieciom pewne normy i sposoby adekwatnych zachowań do danych sytuacji, tym bardziej, że muzyka jest wyrazem uczuć.

Ogromne znaczenie w kontakcie dzieci z muzyką na zajęciach umuzykalniających ma atmosfera radości i swobody, gdyż radość jest naturalną potrzebą psychiczną dziecka i dlatego powinna ona towarzyszyć przeżyciu estetycznemu. Ponadto radość i zadowolenie są potęgowane, gdy dziecko czynnie uczestniczy w powstawaniu muzyki oraz wtedy, gdy muzyka jest motywem jego działania.

Faktem jednak jest, że dzieci reagują spontanicznie na muzykę. Gdy wzbudza ona radość i śmiech wtedy przytupują, klaszczą, gdy wzbudza smutek uspokajają się i poważnieją, a także odprężają. Siła i jakość wzbudzonych uczuć zależy nie tylko od charakteru muzyki, ale również od osobowości dziecka, jego chwilowego samopoczucia oraz od wielu innych czynników.

Wychowanie dzieci w wieku przedszkolnym zdominowane jest potrzebami uczuciowo-wyobrażeniowymi, dlatego pożądana jest integracja zajęć, w tym także zajęć umuzykalniających z innymi zajęciami łącząc się w jedną, harmonijną całość kształtując stosunek dziecka do świata i uwrażliwiając go na losy i potrzeby innych ludzi, bowiem wychowanie muzyczne kształci wrażliwość. Za pośrednictwem muzyki w czasie zajęć umuzykalniających należy tak kierować dziećmi, by stawały się one wrażliwe nie tylko na walory estetyczne - kształcimy bowiem wtedy wrażliwość estetyczną, ale również na problemy moralne, by odczuwały potrzeby drugiego człowieka, dostrzegały piękno przyrody, bo wówczas rozwijamy u dziecka wrażliwość emocjonalną. Konieczne jest jednak zachowanie ciągłości wychowania muzycznego między przedszkolem, a szkołą, by przeżycia i wrażliwość emocjonalna rozwijana już w dzieciństwie przetrwała przez całe życie. Od przeżyć emocjonalnych w okresie dzieciństwa zależeć będzie w dużej mierze dalszy przebieg ich kształtowania, przystosowanie do życia i postawa zajmowana w życiu dorosłym.

BIBLIOGRAFIA:
1. Danel-Bobrzyk H. - Aktualne koncepcje kształcenia nauczycieli wychowania muzycznego. w: Problemy wychowania muzycznego. red. Danel-Bobrzyk H. Katowice 1987, UŚ.
2. Hurlock E. - Rozwój dziecka. Warszawa 1985, PWN.
3. Malko D. - Rola umuzykalnienia w wychowaniu estetycznym. w: Wychowanie i nauczanie w przedszkolu. red. Dudzińska I. Warszawa 1983, WsiP.
4. Malko D. - Metodyka wychowania muzycznego w przedszkolu. Warszawa 1988, WsiP.
5. Przetacznikowa M., Makiełło-Jarża G. - Psychologia ogólna. Warszawa 1977, WsiP.
6. Przybylska K., Wieman M. - Umuzykalnienie. w: Metodyka wychowania przedszkolnego. red. Kwiatowska M., Topińska Z. Warszawa 1974, Nasza Księgarnia.
7. Przychodzińska-Kaciczak M. - Dziecko i muzyka. Warszawa 1974, Nasza Księgarnia.
8. Przychodzińska-Kaciczak M. - Polskie koncepcje powszechnego wychowania muzycznego. Tradycje - współczesność. Warszawa 1987, WsiP.
9. Pytlak A. - Pedagogiczna koncepcja sztuki. w: Podstawy pedagogiki przedszkolnej. red. Kwiatowska M. Warszawa 1985, WsiP.
10. Suchodolski B. - Młodzież - miłość - sztuka. w: Sztuka dla najmłodszych. Teoria -recepcja - oddziaływanie. red. Tyszkowa M. Warszawa - Poznań 1977, PWN.
11. Szuman S. - O sztuce i wychowaniu estetycznym. Warszawa 1990, WsiP.
12. Tyborowska K. - Wiek przedszkolny. w: Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży. red. Żebrowska M. Warszawa 1973, PWN.
13. Uchyła-Zroski J. - Twórcza aktywność muzyczna dziecka klas I-III. w: Sztuka bycia nauczycielem. red. Dymara B. Cieszyn 1993, UŚ.
 

Opracowanie: Barbara Żak

Wyświetleń: 7926