Drama - nauka poprzez doświadczenie i przeżywanie

Jedną z metod pracy pedagogicznej sprzyjającej rozwojowi aktywności intelektualnej jest drama, metoda stosowana coraz powszechniej w nauczaniu wielu krajów na całym świecie.

Istotą dramy jest konflikt (wymyślony, wzięty z wielkiej sztuki, literatury, obrazów, życia codziennego). Drama umożliwia przeżycie określonych problemów, poszukiwanie własnych rozwiązań i dokonywanie wyborów, ale też zmianę interpretacji oceny określonej przeżytej kiedyś sytuacji, zmianę doświadczenia, co ma ogromne znaczenie życiowe!

W wyniku działań dramowych obserwuje się znaczne przyspieszenie dojrzewania dzieci - w aspekcie emocjonalnym, intelektualnym i społecznym. Dla nauczyciela najważniejszymi warunkami niezbędnymi do korzystania z tej metody jest: znajomość celów i zasad pracy oraz autentyczne zainteresowanie dziećmi i ich światem. Bardzo niebezpieczna dla przebiegu dramy jest skłonność do pouczania lub krytykowania (ironicznego komentowania) przeżyć uczniów. Drama, uczy może najważniejszej sprawy w edukacji dorastającego człowieka: samowiedzy, rozumienia siebie i innych na poziomie emocji i uczuć.

WYBRANE TECHNIKI DRAMY

W nauczaniu wczesnoszkolnym, które stanowi pierwszy etap zajęć dramowych, nauczyciel może zastosować różne techniki dramy, poczynając od prostych ćwiczeń i doświadczeń, poprzez wprawki dramatyczne (ćwiczenia intonacyjne, ruchowe, mimiczne), ćwiczenia dramowe (np. zmień zakończenie opowiadania, wywiad, scenki i sytuacje improwizowane, improwizacje inscenizowane), "stop - klatki", "gry", "rzeźby", "obrazy", kończąc na strategiach związanych z wchodzeniem w role. Nie można pominąć prostych ćwiczeń aktywizujących proces rozwoju pięciu podstawowych zmysłów: słuchu, wzroku, dotyku, smaku i węchu dla lepszego kontaktu ze światem.

Najczęściej stosowanymi technikami dramowymi są:
- rozmowa - która jest najprostszą formą bycia w roli. Uczy rozmowy o doznaniach, słownego uzewnętrzniania uczuć, buduje zaufanie;
- wywiad - polega na rozmowie z jedną lub dwiema wytypowanymi osobami. Kształci umiejętność zadawania pytań. Fikcyjna sytuacja rozwija fantazję i myślenie;
- ćwiczenia pantomimiczne (etiudy) polegają na przedstawieniu ciałem, gestem i mimiką określonego problemu lub tematu. Sprzyjają rozwijaniu plastyki ciała, koncentracji i fantazji.;
- improwizacje - "wchodzenie w rolę" na podstawie opowiadania lub utworu literackiego(scenka, przedstawienie). Jest to praca w grupach bez nastawienia na efekty artystyczne;
- inscenizacja - opiera się na wyraźnym podziale widzów i aktorów. Aktorzy uczą się tekstów na pamięć i grają pod kierunkiem reżysera wg ustalonego scenariusza;
- rzeźba - polega na przyjęciu określonej pozy i zastygnięciu w bezruchu w najbardziej dramatycznym momencie granej scenki; po chwilowym zastygnięciu akcja zaczyna toczyć się dalej, aż do następnego zatrzymania. Doskonali współdziałanie i koncentrację;
- film - kontynuacja "stop klatki". Akcja może przebiegać w zwolnionym lub przyspieszonym tempie;
- rysunek - jest techniką plastyczna. Może przedstawiać realistyczny bądź fantastyczny portret postaci literackiej, szkic wyposażenia wnętrza, barwne plamy wyrażające uczucia i nastroje. Rozwija fantazje i zdolności manualne;
- ćwiczenia głosowe - polegają na naśladowaniu głosów zwierząt i odgłosów wydawanych przez przedmioty. Doskonalą rytm oddechowy i wyrazistą mowę;
- list - forma bycia w roli bohatera, który napisał list, adresata, przyjaciela, adresata za kilka lat. Stanowi punkt wyjścia do poznania utworu oraz zrozumienia motywów postępowania postaci literackich;
- dziennik lub pamiętnik - może być odczytywany jako świadectwo minionej epoki., np.: w związku z omawianiem warunków życia ludzi w dawnych czasach.

Zadania dramowe pobudzają zarówno wyobraźnię, jak i ekspresje ruchowo - mimiczną oraz ekspresję werbalną. Ekspresja ruchowo - mimiczna przejawia się poprzez gest, mimikę twarzy, pozę ciała, spontaniczny ruch, natomiast ekspresja słowna ujawnia się w czynności wyrażania emocji i przeżyć poprzez modulację barwy i dynamiki głosu, samodzielne próby tworzenia nowych połączeń słownych, krzyk, śmiech, recytację, opowiadanie itp.

Tak skoncentrowana na dziecku drama wykorzystuje jego wyobraźnię, przeżycia, sposób mówienia, motywację do pracy oraz zainteresowania.

Oto kilka przykładów wykorzystania dramy na lekcjach:
1. Pretekstem jest obraz np. "Krzyk" Muncha. Uczniom stawiamy pytanie o możliwe wyjaśnienia dlaczego ta kobieta krzyczy. W grupach --przygotowywana jest odpowiedź, w postaci scenki do odegrania.
2. Pretekstem jest jakiekolwiek zdanie - zakończenie. Uczniowie mają dopisać początek historyjki i odegrać scenki. Np. etiuda o zakończeniu "A to pech".
3. Teraz odwrotnie, znany jest początek historii, np. dziewczyna siedzi smutno wpatrzona w sufit.
4. Pretekstem jest hasło, np. pobudka poranna. Uczniowie - w grupach, przygotowują własne interpretacje tego tematu. Odegranie może być z użyciem tylko ekspresji pozawerbalnej (pantomima), z użyciem słów, okrzyków, z wykorzystaniem (bądź nie) rekwizytów.
5. Pretekstem może być konkretne wydarzenie - według scenariusza historycznego lub literackiego. Potraktowane z zachowaniem "prawdziwego scenariusza" lub sparafrazowane.
6. Spotkania niemożliwe - postaci historycznych, literackich lub ludzi z różnych epok.
7. Połączenie dramy z muzyką i wizualizacją. - przedstawienie ruchomych obrazów (rzeźb) oddających nastrój i dynamikę muzyki.

Każde ćwiczenie trzeba koniecznie podsumować i zweryfikować zmiany w osobistych założeniach. Można posłużyć się tutaj pytaniami: co czułeś? Jakie były twoje myśli? Co było najtrudniejsze?

Kiedy dzieci referują trudności w wyobrażeniu sobie pewnego obrazu lub mają kłopoty z nazywaniem emocji, uczuć, które odczuwają - można im pomóc pytaniami: A co by było, jakbyś wiedział? A co by było jakbyś mógł ten stan nazwać?

Zaproszenie do wniknięcia w świat swoich emocji, myśli, wrażeń - to najważniejsza faza pracy z dramą!

UMIEJĘTNOŚCI I KOMPETENCJE UCZNIÓW ZWIĄZANE Z WYKORZYSTANIEM DRAMY PODCZAS ZAJĘĆ ZINTEGROWANYCH

I. MOWA CIAŁA.
1. Potrafi zaprezentować siebie w formie pantomimicznej.
2. Bierze aktywny udział w rozmowach, scenkach, wywiadach.
3. Potrafi odegrać krótką scenkę, w której przedstawi odczucia lub przeżycia za pomocą gestów, mimiki twarzy, ruchu itp.
4. Rozpoznaje i nazywa stany emocjonalne postaci.
5. Rozróżnia charakter wypowiedzi w zależności od intonacji głosu, postawy vciała, gestów, mimiki twarzy.
6. Wypowiada swój sąd na temat motywów postępowania.
7. Doskonali plastykę ciała przyjmując określone pozy.
8. "Rzeźbi" ciało partnera wg określonego zadania plastycznego.

KONTEKSTY:
1. Plastyczne:
- stosuje barwne plamy w celu wyrażenia stanów emocjonalnych, zapachów, słuchanej muzyki;
- rysuje postacie ludzkie oddające charakter uczuć i przeżywanych sytuacji.
2. Muzyczne:
- rozpoznaje nastrój utworu instrumentalnego;
- dopasowuje brzmienie instrumentu do aktualnego stanu emocjonalnego, scenki, charakteru postaci, stanu pogody itp.
3. Przyrodnicze:
- utożsamia się z charakterystycznymi cechami zwierząt i wchodzi w ich role.
4. Polonistyczne:
- wzbogaca słownictwo, frazeologię i pojęcia;
- zwraca uwagę na zwięzłość i poprawność wypowiedzi.
5. Ruchowe:
- bierze udział w zabawach naśladujących sposoby poruszania się zwierząt, ludzi, roślin i pojazdów.

II. ZABAWA SŁOWEM

1. Potrafi stworzyć ciągi nowych skojarzeń opartych na tym samym mechaniźmie słowotwórczym.
2. Tworzy rymy do podanych wyrazów.
3. Tworzy neologizmy.
4. Inscenizuje fragmenty poezji i prozy.
5. Rozumie przenośny sens wielu utartych zwrotów.
6. Układa dziecięce wyliczanki i rymowanki.
7. Tworzy rodziny wyrazów i dobiera wyrazy przeciwstawne.

KONTEKSTY:
1. Plastyczne:
- przekłada wypowiedź ustną na obraz plastyczny (wyliczanki, rymowanki, powiedzonka i neologizmy).
2. Muzyczne:
- wczuwa się w rolę dyrygenta i przedstawia za pomocą gestów i znaków charakter muzyki.
3. Ruchowe:
- tworzy układy choreograficzne do wyliczanek
.
III. POEZJA JAK MUZYKA

1. Rytmicznie recytuje wiersze, przysłowia, wyliczanki itp.
2. Stosuje wyrazy dźwiękonaśladowcze.
3. Samodzielnie tworzy melodię do utworu poetyckiego zgodnie z jego treścią i nastrojem.
4. Eksperymentuje dźwiękiem w czasie recytacji i śpiewu utworu poetyckiego w celu uchwycenia jego nastroju.

KONTEKSTY:
1. Muzyczne:
- dobiera rodzaj muzyki (poważnej, ludowej, rozrywkowej) do utworu poetyckiego;
- improwizuje taniec zgodnie z rytmem, melodią, barwą i dynamiką utworu muzycznego;
- wykorzystuje instrumenty i przedmioty użytkowe w celu wydobycia z nich dźwięków współgrających lub tworzących nastrój utworu poetyckiego;
- rozróżnia siłę i natężenie dźwięków muzycznych.
2. Ruchowe
- tworzy układy choreograficzne do utworów poetyckich z wykorzystaniem podkładu muzycznego i stosując wyrazy dźwiękonaśladowcze.

IV. ŚWIAT BAŚNI I LEGEND

1. Czyta ze zrozumieniem.
2. Zwraca uwagę na intonację, znaki przestankowe, siłę i modulację głosu.
3. Potrafi oddać nastrój czytanego lub wygłaszanego utworu
4. Wygłasza prozę z pamięci.
5. Potrafi wcielić się w rolę narratora.
6. Odróżnia fikcję od prawdy.
7. Tworzy dialogi i odgrywa krótkie scenki dramowe.
8. Układa dalszy ciąg opowiadania po "stop klatce".
9. Pisze list, dziennik lub pamiętnik wcielając się w rolę.
10. Swobodnie wypowiada się na temat utworu, bohaterów i zdarzeń.
11. Potrafi stworzyć kreację postaci - bohatera lektury, oddać jej cechy charakteru, wyglądu, sposobu poruszania się.
12. Bierze udział w przeprowadzeniu wywiadu z postacią w celu zrozumienia jej motywów postępowania.

KONTEKSTY:
1. Plastyczne:
- rysuje lub maluje scenki typu "stop- klatka" połączone myślą przewodnią lub kolejnością zdarzeń;
- stosuje pierwszy i drugi plan;
- tworzy postacie z baśni i legend techniką origami.
2. Muzyczne:
- tworzy muzykę przy pomocy głosu, przedmiotów użytkowych oddając nastrój grozy, radości, spokoju, niepewności itp.
3. Techniczne:
- wykonuje postacie z baśni i legend wykorzystując do tego celu materiały pochodzenia roślinnego i surowce wtórne.
4. Historyczne:
- odróżnia prawdę historyczną od legendy i zmyślenia;
- korzysta z dostępnych materiałów informacyjnych w celu odszukania źródeł legendy;
- w oparciu o pamiętnik znaleziony w wehikule czasu prezentuje zdobycze techniczne ostatniego stulecia, najważniejsze wydarzenia historyczne(pozytywne i negatywne) najsłynniejszych ludzi i ich dzieła itp.
5. Geograficzne:
- potrafi umiejscowić na mapie miasta związane z legendami lub baśniami.

V. MAŁY TEATR

1. Potrafi za pomocą gestów i mimiki twarzy przedstawić stany emocjonalne postaci.
2. Inscenizuje fragmenty wiersza utożsamiając się z odtwarzaną postacią.
3. Dokonuje podziału ról i przedstawia kolejne zdarzenia tekstu.
4. Improwizuje rozmowę kilku osób, zwierząt, czy zjawisk na dany temat.
5. Naśladuje głosy zwierząt, przedmiotów, ludzi.
6. Potrafi dobrać sposób poruszania się i gestykulowania w zależności od stanów emocjonalnych i charakterystycznych cech postaci.
7. Recytuje wiersze i fragmenty prozy z odpowiednią dla danego gatunku literackiego intonacją, siłą głosu.

KONTEKSTY:
1. Plastyczne:
- wykonuje projekt scenografii przygotowywanego przedstawienia;
- wykonuje projekty kostiumów.
2. Techniczne:
- wykonuje wg własnego projektu kukiełki lub pacynki do baśni i legendy;
- projektuje i wykonuje dekoracje;
- montuje zestaw oświetleniowy i dźwiękowy.
3. Muzyczne:
- dopasowuje utwory muzyczne stanowiące ilustrację bądź podkład do przedstawienia teatralnego.
4. Historyczne:
- pisze dziennik(świadectwo minionej epoki) wczuwając się w postać historyczną.
5. Geograficzne:
- pisze list z odległych podróży, w którym opisuje swoje badania, przeżycia i odkrycia.

TERAPEUTYCZNE ODDZIAŁYWANIE DRAMY

Dzieci w młodszym wieku szkolnym nie dysponują jeszcze wystarczającym zasobem słów i pojęć, które umożliwiłyby im prawidłowe określanie różnych cech i procesów psychicznych, precyzyjne nazywanie czyichś zachowań, stanów, myśli i uczuć. Zachodzi więc konieczność wprowadzania innych sposobów informowania o swoich przeżyciach, takich jak: zabawa, malowanie i rysowanie, lepienie, śpiewanie, scenki teatralne czy przedstawienia. Nauczyciel prowadząc takie zajęcia, może swoimi uwagami i komentarzami pomagać dzieciom rozumieć swoje emocje, nazywać je oraz rozwijać umiejętność wejrzenia w siebie samych. Taką możliwość daje właśnie stosowanie różnych technik dramowych, które w bezpieczny sposób pozwalają rozwinąć nie tylko wyobraźnię, fantazję, ale przede wszystkim wrażliwość emocjonalną dziecka i pełnić w jego życiu rolę terapeutyczną.

Terapeutyczne zadania dramy można omówić na przykładzie dzieci niepewnych siebie, nieśmiałych, lękliwych; dzieci z zaburzeniami emocjonalnymi; dzieci z nadpobudliwością psychoruchową (zarówno w sferze emocjonalnej, jak i poznawczej i ruchowej).

W odniesieniu do tej grupy terapia dramą musi być procesem długofalowym, zaplanowanym, zmierzającym w kierunku osiągnięcia pożądanych zmian we wszystkich zaburzonych sferach: poznawczej, emocjonalnej, społecznej.

Przez udział w takich zajęciach dziecko ma możliwość uświadomienia sobie, że w kontaktach z innymi może wiele otrzymać i może też wiele dawać innym. Dzięki rozpoznawaniu, wyrażaniu, nazywaniu emocji dziecko pozbędzie się lęku czy agresji, dowie się, co przeżywają jego koledzy i koleżanki.

Brak możliwości wyrażania swoich emocji jest przyczyną życia w napięciu, a to często bywa przyczyną szukania zapomnienia w alkoholu czy narkotykach lub agresywnych zachowaniach, Dzieci, dysponując pewnym zasobem pojęć moralnych, stają się zdolne do kwalifikowania zachowań w kategoriach dobra i zła. W trakcie pracy techniką dramy najistotniejsze jest to, że działania dziecka nie są narzucone, wypływają z jego własnej woli, potrzeb i dążeń.

Lp.	Problemy dziecka	Techniki dramowe	Spodziewany rezultat
1.	Łatwo traci panowanie nad sobą. Przejawia skłonność do wybuchów złości, chwiejności nastroju, agresji. Jest krzykliwe.	Proste doświadczenia: ćwiczenia zespołowe rozwijające zmysł dotyku i koncentrację, ćwiczenia grupowe rozwijające uwagę i pamięć słuchową, sprawność ruchów i refleks.	Poprawa koordynacji słuchowo - ruchowej, zachowanie opanowane.
2.	Zamknięte w swoim własnym niedostępnym świecie. Odsunięte od reszty dzieci, o niskim poczuciu własnej wartości.	Ufne rozmowy, dialog, ćwiczenia z kontaktem dotykowym w parach, elementy pantomimy, stop - klatka, improwizacja.	Nawiązanie kontaktu z rówieśnikami, wzbudzanie zaufania, radość z własnej aktywności, przestrzeganie reguł.
3.	Ciągle poszukuje nowych bodźców, a zarazem jest podniecone nadmiarem wrażeń.	Gry: z wyobrażonym przedmiotem, w wyobrażonej przestrzeni, powstawanie z niczego, formy artystyczne: tworzenie tekstów do melodii, malowanie do muzyki.	Wyładowanie nadmiaru energii.
4.	Nie potrafi się bawić. Sprawia wrażenie zmęczonego psychicznie. Łatwo je urazić. Nieśmiałe. Nie może znaleźć przyjaciół.	Rozmowa, ćwiczenia głosowe, list rysunek.	Odpoczynek, radość, poczucie wspólnoty.
5.	Nadmierna aktywność samorzutna, hałaśliwość. Łatwo traci panowanie nad sobą. Wciąż rywalizuje. Zawsze chce znajdować się w centrum uwagi.	Ćwiczenia rozwijające wrażliwość słuchową i dotykową. Rzeźba, stop - klatka, ćwiczenia pantomimiczne, inscenizacja.	Obniżenie pobudliwości ruchowej, umiejętność kierowania własną aktywnością, koncentracja uwagi.
6.	W toku działania uwaga mimowolna, rozproszona, krótkotrwała, brak wytrwałości, niecierpliwość, męczliwość.	Ćwiczenia rozwijające wrażliwość słuchową i ruchową. Tworzenie melodii do tekstów. Stop klatka, rzeźba. Ćwiczenia głosowe.	Zmniejszenie stanu nadmiernej mobilizacji organizmu. Radość z własnej aktywności.
7.	Zawsze ustępuje innym. Nie daje sobie rady z wytyczeniem granic własnej nietykalności. Lękliwe, zaniepokojone, nastawione obronnie.	Rozmowa, improwizacja, rzeźba, list, ćwiczenia ruchowe.	Poprawa samooceny, otwartość wobec zadań. Radość z zabawy.
8.	Niepokój ruchowy, nadmiar ruchów chaotycznych, mimowolnych, współruchy.	Pantomima, gry z wyobrażonym przedmiotem. Ćwiczenia oddechowe.	Ustąpienie napięcia psychicznego i fizycznego, ruchy precyzyjnie kontrolowane.
9.	Konflikty z rówieśnikami, zachowania agresywne prowadzące do niskiej pozycji w grupie.	Ćwiczenia rozwijające wrażliwość słuchową, ćwiczenia w parach, rozmowa, rzeźba, improwizacja.	Pewność siebie, swoboda w zachowaniu, umiejętność komunikowania się, współdziałania.

DRAMA JAKO PROCES UKIERUNKOWANY NA OSOBOWOŚĆ DZIECKA

Nie istnieje jedna właściwa metoda nauczania i oddziaływania. Dobre efekty przynosi stosowanie wielu metod już sprawdzonych i zmodernizowanych. Ich dobór zależy od wielu czynników: wieku uczniów, rodzaju ćwiczeń, rodzaju celów jakie zamierza osiągnąć nauczyciel.

Zajęcia wykorzystujące techniki dramowe są bogate w informacje o osobowości dziecka, zwłaszcza wtedy, gdy ujawniają się trudności, wzburzone uczucia i subtelne stany ducha.

Nauczyciele wprowadzający elementy dramy w ramach swoich zajęć stwierdzą, że:
- Ciekawe i niekonwencjonalne techniki dramy zachęcają dzieci do nauki przedmiotu.
- Drama daje uczniom szansę zdobycia wiedzy, poznania przez przeżycie i doświadczenie.
- Drama ośmiela ucznia, przyspiesza jego rozwój na wielu płaszczyznach.
- Uczniom z dyskretnymi zaburzeniami, o niskim poczuciu własnej wartości i braku pewności siebie może dostarczyć okazji do aktywności, inicjatywy oraz spontaniczności.
- Drama uczy analizy własnego postępowania.
- Drama wyzwala samodzielność i inicjatywę.
- Drama uaktywniając ucznia czyni go bardziej dojrzałym i odpowiedzialnym.
- Drama uczy umiejętności słuchania, zadawania pytań i twórczego rozwiązywania problemow.
- Drama ujawnia możliwości ucznia. Rozbudza wiarę we własne siły, wyzwala pojawiające się emocje.
- Drama zmienia rolę nauczyciela z wykładowcy na przewodnika, bacznego i wnikliwego opiekuna, pedagoga, wychowawcę.
- Sprzyja bardziej świadomemu obserwowaniu uczniów przez nauczyciela i wyciąganiu wniosków pod katem ich specyficznych trudności.
- Drama nie wiążąc się z oceną zapewnia poczucie bezpieczeństwa i akceptacji.
- Drama daje dużo radości, satysfakcji i pożytku zarówno uczniowi, jak i nauczycielowi.

Realizację powyższych celów ułatwia stosowanie dramy jako metody uczenia się
przez działanie i przeżywanie w rolach. Do ich osiągnięcia niezbędny jest dobrze przygotowany nauczyciel, będący otwarty na problemy i potrzeby uczniów i ich rodziców.

Wzbogacając praktykę szkolną o elementy terapeutycznego oddziaływania dramy,
zarówno uczniowie jak i nauczyciele będą mogli lepiej zrozumieć swoje problemy osobowościowe i pokonają trudności w komunikowaniu się z innymi.

Myślę, że drama jest tą metodą pedagogiczną, która dzięki odwoływaniu się do indywidualności dziecka sprzyja wydobywaniu i rozwijaniu najbardziej pożądanych cech jego osobowości oraz wzmacnia wiarę w siebie. Dla ukształtowania wszechstronnie rozwiniętych wychowanków obdarzonych nie tylko wiedzą, ale też wyobraźnią, uczuciami wyższymi i moralną świadomością, konieczne jest stosowanie metod o charakterze percepcyjno - innowacyjnym. Taką wszechstronnie oddziałującą na osobowość dziecka metodą jest drama.


Roli i znaczenia dramy na szczeblu edukacji wczesnoszkolnej nie sposób przecenić. Ze względu na swoje walory i nieograniczone wprost możliwości może ona pełnić w procesie kształcenia funkcję służebną, pomagając w realizacji wielu czynności i zadań dydaktyczno - wychowawczych.

LITERATURA:

1. G. Czapów, C. Czapów, Psychodrama, Warszawa - 1969, PWN.
2. Grupa bawi się i pracuje. Zbiór gier i ćwiczeń psychologicznych, Warszawa 1994, Unus.
3. J. Jastrząb, Gry i zabawy w terapii pedagogicznej, Warszawa 1990, COMPW - Z MEN.
4. K. Pankowska, Drama - zabawa i myślenie, Warszawa 1990, WS i P.
5. K. Pankowska, Edukacja przez dramę, Warszawa 1997, WS i P.
6. M. Taraszkiewicz, Jak uczyć lepiej?, Warszawa 2002, CODN.
7. W. K. Vopel, Gry i zabawy interakcyjne dla dzieci i młodzieży, cz. I - IV, Kielce 1999, Jedność.
8. D. Ch. Weston, M. S. Weston, 365 gier i zabaw kształtujących charakter, wrażliwość i inteligencję emocjonalną dziecka, Warszawa 1998, Prószyński i S - ka.

 

Opracowanie: Jolanta Marko

Wyświetleń: 7872