Katalog

Iwona Draga
Język polski, Tematy maturalne

Motyw domu w twórczości Marii Kuncewiczowej

- n +

Motyw domu w twórczości Marii Kuncewiczowej

Biografia jako klucz do twórczości. Chciałabym uświadomić młodzieży przystępującej w przyszłym roku do matury wewnętrznej, że ich wkład w przygotowanie i opracowanie wybranego przez siebie tematu musi być przemyślany, zaplanowany, a czas, przeznaczony na to zadanie, wykorzystany w maksymalny sposób. Zaproponowałam moim uczniom listę tematów wymyślonych przez siebie - większość z nich optymistycznie zareagowała na propozycje. Kilka osób wybierało tematy związane z biografią autora. Wydawało im się, że praca będzie polegała na odnajdywaniu w tekstach literackich elementów autobiograficznych. Problem okazuje się być o wiele szerszy - należy przeanalizować zagadnienie autobiografizmu w ogóle, przyjrzeć się funkcjonowaniu wybranego motywu w danej twórczości, rozszyfrować warsztat literacki, skompletować materiał, na którym będzie się pracować, literaturę przedmiotu, wykazać się umiejętnością sporządzania przypisów, bibliografii. Omówiłam z uczniami temat w oparciu o motywy autobiograficzno - wspomnieniowe występujące w twórczości Marii Kuncewiczowej. Po pierwsze należy zebrać, dotrzeć do pism krytycznych, które podejmują problem autobiografizmu w twórczości autorki. Jej utwory, początkowo nie były odczytywane jako autobiograficzne-dopiero "Fantomy" "... przez autointerpretację świadomą uruchamiają styl odczytań z nastawieniem na autobiograficzną stylizację." O autobiografizmie wspomina się w ciekawej monografii pióra Stanisława Żaka. Autor w tej pracy wskazuje na najbardziej istotne kierunki interpretacji utworów pisarki. Autorka opowieści pod pięknym tytułem "Dyliżans księżycowy" jest Barbara Kazimierczyk., zwracająca uwagę we wstępie książki na fakt, iż trudno jest pisać o prozie Kuncewiczowej, gdyż najlepszym autokomentarzem do twórczości wydają się być, wywiady. Istotnie, wywiady są świetnym źródłem wiedzy o pisarce i jej utworach. Kuncewiczowa doczekała się ich publikacji w książce pod tytułem: "Rozmowy z Marią Kuncewiczową". Wyboru wypowiedzi podjęła się bliska Kuncewiczowej Helena Zaworska. Zbiorem interesujących rozpraw jest zredagowany przez wspomnianego już W. Wójcika wybór studiów i szkiców- "W stronę Kuncewiczowej". Maria Janion jest autorką pracy zatytułowanej "Świat jako pamięć". W eseju tym zastanawia się nad istotą prozy Kuncewiczowej. Pytania: dlaczego właśnie autobiografizm? - nie pozostawia bez odpowiedzi. Wybór takiej koncepcji twórczości uzasadnia tym, iż autobiografizm jest funkcją pamięci, która stanowi fundament literackiej osobowości autorki. "Bo istnienie jest dla niej pamięcią i świat jawi się jako Wielka Pamięć" - stwierdzi M. Janion. Literaturę krytyczną poświęconą pisarstwu M. Kuncewiczowej stanowią także liczne szkice i recenzje publikowane na łamach czasopism kulturalno- literackich. Poglądy wyrażane przez krytyków są zgodne co do kwestii, iż proza Kuncewiczowej ma charakter autobiograficzny. Gdy uczeń dotrze do odpowiedniej literatury przedmiotu (skorzysta z bibliografii), zanim uściśli motyw, jakim się będzie zajmował, a także literaturę podmiotu, musi przeanalizować zagadnienia związane z autobiografizmem. Autobiografizm stał się zjawiskiem znaczącym we współczesnej literaturze polskiej. Ilość autobiograficznej prozy i poezji, publikowanych dzienników, pamiętników, listów, autobiografii systematycznie wzrasta. Należałoby jednak rozgraniczyć dwa zasadnicze typy autobiografizmu. W pierwszym z nich ujawnia się postawa ekstrawertywna, w której przez pryzmat "ja" oglądany jest świat zewnętrzny. Twórcy tego typu literatury, którą można nazwać literaturą faktu, dążą do jak najwierniejszego opisu świata, skłaniając się w formie ku naturalnym układom zdarzeń. W drugim typie dominuje postawa introwertywna: świat jest w nim traktowany głównie jako tło dla kreacji bohatera. Obecnie częściej nazwa autobiografizmu funkcjonuje dla określenia postawy, dzięki której doświadczenia i przeżycia pisarza zostają przetworzone. Dochodzą do głosu w jego twórczości poprzez rozmyślne sugerowanie podobieństwa pomiędzy światem przedstawionym a jego losem. Autobiografizm nie polega w tym wypadku na dokumentarnym odzwierciedlaniu życia, lecz przybiera formę konwencji literackiej, która w różny sposób dopuszcza do ujawnienia podmiotowego "ja", mniej lub bardziej rzeczywistego. Autobiograficzny charakter dzieła sprowadza się zazwyczaj do kształtowania przez pisarza przestrzeni autobiograficznej. Owa przestrzeń, jak pisze Jerzy Smulski może być kreowana w dwojaki sposób, tzn. na poziomie konstrukcji utworu (np. przez powtarzalność scen, motywów, wątków w kolejnych dziełach danego pisarza), co stanowi sygnał postawy autobiograficznej albo też inaczej-w sposób bezpośredni przez istnienie w dorobku takich wypowiedzi, jak książki wspomnieniowe, pamiętniki, wywiady, sugerujące strategię autobiograficzną. Kuncewiczowa wykorzystuje w swojej twórczości oba sposoby istnienia przestrzeni autobiograficznej. Ze strategią autobiograficzną mamy do czynienia zwłaszcza w początkowym etapie kształtowania się pisarskiej osobowości, kiedy to powstają: "Przymierze z dzieckiem", "Cudzoziemka". Strategia autobiograficzna- w przeciwieństwie do postawy autobiograficznej- nie jest związana z sygnałami zakodowanymi w strukturze dzieła literackiego. W jej pisarstwie współistnieją dwa nurty. Każdy z nich tworzą utwory o odmiennym kształcie gatunkowym. Pierwszy z nich dowodzi istnienia strategii autobiograficznej. W drugim nurcie autobiografizm implikowany jest przez sygnały zakodowane w strukturze utworu, bądź przez pewnego typu relacje międzytekstowe-relacje między utworami literackimi. Jerzy Jarzębski zwraca uwagę, w pracy zatytułowanej "Powieść jako autokreacja", na zagadnienie autobiografizmu z innej strony "Czy bardziej jest to sprawozdanie z własnego życia, czy raczej kreacja literacka (...)". Autentyczność biografii może być zapewniona dwiema zasadniczo przeciwnymi metodami wypowiedzi. Kuncewiczowa rezygnuje z jednej z nich, polegającej na stwarzaniu obiektywnego dystansu poprzez relacjonowanie własnego życiorysu w sposób charakterystyczny dla kronikarskiego sprawozdawcy. Wychodzi z założenia, że jedynie dążenie do zachowania identyczności bohatera i autora może stanowić gwarancję prawdy. Dochodzi jakby do zawarcia umowy- "paktu autobiograficznego", przyjmując określenie wprowadzone przez Philippe'a Lejeune'a. Zgodnie z sensem tego terminu można mówić o umowie zawartej między autorem i czytelnikiem, zakładającej tożsamość narratora, bohatera i autora. Przy czym chodzi tu o zawarcie czysto literackiej umowy dotyczącej konwencji prawdy. Jednak zasada antyfikcjonalności nie wyklucza kreacyjności. Kreując siebie na "bohatera literackiego" wyraża Kuncewiczowa uniwersalną prawdę o człowieku, społeczeństwie, ale owa prawda tkwi nie tyle w prawidłowym odtworzeniu obrazu rzeczywistości, ale raczej w wyborze etycznym określonej postawy wobec opisywanego świata. Utożsamienie siebie jako autora z bohaterem jest bardzo trudne dla pisarza. Mamy raczej do czynienia z autokreacja aniżeli z wiernym jego odbiciem. Esej "Świat jako pamięć" M. Janion jest szczególnie ważny- autorka zwraca uwagę na istotę pamięci u Kuncewiczowej, która to pamięć nie może być rozpatrywana poza biografią czy raczej autobiografia pisarki. Nie jest to jednak pamięć selektywna, dokonująca intelektualnego obrachunku z szeroko rozumiana rzeczywistością. Jest to raczej pamięć o nastawieniu emocjonalnym- ujawnia się nagle, jakby mimowolnie i na przekór osobowości pamiętającego. Kuncewiczowa sama określa funkcje pamięci jako tej, która stwarza perspektywę umożliwiającą grupowanie się faktów, nadawanie im nowych sensów. Mówi o zjawisku przeładowania "taśmy pamięci zapisanej": zapisy ujawniają się często jak wyświetlona klisza w snach. Po wnikliwej analizie zagadnienia można przejść do rozpatrzenia funkcjonowania motywu- w przypadku Kuncewiczowej może to być stale obecny w jej twórczości motyw domu. Maria Kuncewiczowa prawie zawsze podkreślała swoje uczulenie na dom. Tłumaczyła je historią rodziny. Jej rodzice, dziadkowie, pradziadkowie byli ludźmi stale wysiedlonymi albo przez politykę, albo przez historię, albo po prostu przez los. Okazało się, że również w jej przypadku los, wojna zmusiły ją do życia na emigracji. I choć po latach, kiedy na stałe mogła zamieszkać w swoim domu nie potrafiła zrezygnować z podróży, których życie jej nie szczędziło. Dom jednak zawsze był dla niej wartością nadrzędną. Jest realizowany w różnych formach literackich i przybiera różne postaci. Świetnie można zaprezentować motyw domu w oparciu o "Leśnika", "Fantomy", "Listy do Jerzego". Motyw domu posłużył w pierwszej powieści wykreowaniu psychiki głównego bohatera - współtworzy go. Poprzez takie ujęcie problemu: poszukiwanie własnej tożsamości, własnej "Atlantydy" - jak później określa ten stan Kuncewiczowa- "Leśnik" wydaje się być powieścią o powrocie do domu, a jego główny bohater to jakby porte parole autorki. Tworząc fabułę utworu o charakterze raczej fikcjonalnym- choć i tu tkanka autentyzmu autobiografizmu bezustannie wiedzie spór z żywiołem fikcji, zwraca pisarka uwagę na istotę domu, na jego znaczenie. Przekonanie o tym, że dom jest największą wartością dla Kuncewiczowej można odnaleźć w "Fantomach" - autobiografii odrzucającej całkowicie świat fikcji. Powieść ta komponuje się wokół kazimierskiego domu. Wydaje się, że pisarka jako osoba poszukująca najbardziej odpowiedniej formy podawczej najpełniej realizuje siebie w "Fantomach", gdyż jako utwór z pogranicza poetyk różnych gatunków, wymykający się wszelkim klasyfikacjom i formułom, daje wiele możliwości wpisania w oryginalną formę tego, co najbardziej interesuje autorkę. Głównym tematem eseju jest osobowość autorska. Prawdziwy bohater tej prozy jest tak samo kreowany jak byli kiedyś kreowani inni bohaterowie, na przykład "Cudzoziemki" czy "Leśnika". Obecność bohaterki nie jest dokuczliwa ani nawet natrętna. Jest ona zaznaczana rozmaitymi środkami. Jednym z nich jest motyw domu. Wydaje się, że tutaj znajduje on doskonałą realizację poprzez fakt, że Kuncewiczowa potrafi żyć w wielu wymiarach naraz, co powoduje, że świat Kazimierza, Londynu, Płocka, Nowego Jorku współistnieje ze sobą i przenika się wzajemnie. Przez cały niemal utwór przebiega osobliwa antynomia fantomiczności i zakorzenienia, którego uosobieniem jest dom. Przynależy do dzieciństwa, młodości i wieku dojrzałego. Wszystkie etapy życia przeplatają się nawzajem i przenikają. W zasadzie brak tu określonej metody, porządkującej potok myśli. Ewentualny jej wybór mógłby być najbliższy technice strumienia świadomości czy pewnej formie monologu wewnętrznego. I tak można byłoby drążyć problem, przyglądając się wybranym utworom... Matura wewnętrzna na miarę ucznia- tak o ile on sam poważnie podejdzie do tematu. Uświadomiłam moim uczniom, że są w stanie poświęcić się czemuś, a efekty tegoż przedsięwzięcia mogą być satysfakcjonujące. Uczeń na maturze musi zaprezentować siebie, swoje zaangażowanie, musi wykazać się niezwykłą dojrzałością. Gdyby skorzystał z elektronicznej biblioteki (www.ebib.oss.wroc.pl), teksty źródłowe czytałby w domu.

Bibliografia:
1. Czermińska M., Postawa autobiograficzna. W: tejże, Autobiografizm i powieść, czyli pisarz i jego postacie. Gdańsk 1987.
2. Janion M., Świat jako pamięć. W: tejże, Odnawianie znaczeń. Kraków 1980.
3. Jarzębski J., Powieść jako autokreacja. Kraków 1984.
4. Kazimierczyk B. Dyliżans księżycowy. Warszawa 1977.
5. Kuncewiczowa M., Fantomy. Lublin 1989.
6. Tejże, Leśnik. Warszawa 1972.
7. Lejeune Ph. Pakt autobiograficzny. Przeł. A. W. Labuda. "Teksty" 1975, nr 5.
8. Rozmowy z marią kuncewiczową. Wybór, opracowanie i posłowie H. Zaworska. Warszawa 1983.
9. Smulski J. Autobiografizm jako postawa i jako strategia artystyczna. " Pamiętnik Literacki" 1988, z. 4.
10. W stronę Kuncewiczowej... Studia i szkice. Pod red. W. Wójcika. Katowice 1988.
11. Żak S., Maria Kuncewiczowa. Warszawa 1973.
 

Opracowanie: Iwona Draga

Wyświetleń: 2628


Uwaga! Wszystkie materiały opublikowane na stronach Profesor.pl są chronione prawem autorskim, publikowanie bez pisemnej zgody firmy Edgard zabronione.