Rysunek dziecięcy jako podstawa diagnozy terapeutycznej

P. Osterrieth wyróżniła, na podstawie długoletnich analiz rysunków dzieci oraz uwzględniając dokonania innych badaczy, cztery poziomy rozwoju rysunku dziecka: okres bazgrania, faza schematyczna, faza realizmu, rozwój indywidualny.

Spontaniczna twórczość dziecka jest symboliczną reprezentacją najgłębiej ukrytych, nieuświadamianych cech i skłonności młodego twórcy. Cechy te stanowią klucz do poznania osobowości dziecka i etapów jego kształtowania od najwcześniejszych lat jego życia.

Rysunek postaci ludzkiej

Rysunek znalazł zastosowanie jako miara badania inteligencji. Badania przeprowadzono (E. Koppitz) na 347 chłopcach, uczniach klas nauczania początkowego. Narysowane przez nich rysunki postaci ludzkiej rozpatrywano pod względem 30 cech (np. czy postacie mają wszystkie zewnętrzne części anatomiczne: kończyny, szyję, usta, uszy itd), korelując je jednocześnie z ilorazem inteligencji rysujących. Odnotowano tu wyraźny związek pomiędzy poziomem rozwoju dziecka a sposobem rysowania postaci ludzkiej. Dostrzeżono, że uczniowie z wyższą samooceną rysowali postacie wyraźnie większe niż uczniowie z niższą samooceną. Okazało się również, że dzieci nieśmiałe (bojaźliwe, dystansujące się od innych) rysowały postacie przesadnie małe, niekompletne, pozbawione niektórych części ciała, na przykład ust, włosów, ramion. Postacie rysowane przez dzieci agresywne były asymetryczne, nad wyraz duże, wyolbrzymione, nieproporcjonalne (np. przesadnie długie ręce, nogi, głowa itp).

A. Test "Narysuj człowieka"

D. Harris skonstruował test "Narysuj człowieka". Zaletą tego narzędzia do pomiaru zdolności intelektualnych (inteligencji) jest prostota zastosowania, zwięzłość, szybkość oceny, a także wszechstronność diagnostyczna. Test ten nadaje się do badania dzieci z wadami słuchu, z podejrzeniem dolegliwości na tle neurologicznym, niedostosowanych i zaburzeniami temperamentu i charakteru. Przedmiotem analizy w tym teście są aż 73 punktowane elementy rysunku. Patrzy się tu między innymi czy narysowana postać jest kompletna (czy ma ręce, nogi, tułów); czy kończyny są zespolone z ciałem; czy badany narysował nos, usta, oczy i włosy; czy dłonie mają palce i odpowiednie długości. Ocenia się także szczegóły ubioru, proporcje i perspektywę.

Dopuszczalne jest w tym teście podawanie tematu, ale zawsze w formie zachęty. Proponuje się tu zwykle narysowanie kobiety (pani) lub mężczyzny (pana) bez jakiegokolwiek sugerowania konkretnych osób (np. matki, ojca itp). Przed przystąpieniem do rysowania należy poinstruować, by rysujący przedstawiali postacie w całości, od stóp do głowy. Bezwzględnie nie wolno takich poleceń przekazywać w trakcie rysowania, gdyż wprowadza to chaos w proces tworzenia, a tym samym rysunek jako finalny akt może mieć mniejszą wartość diagnostyczną. Trzeba bowiem pamiętać, że rysunek ma swoje uzasadnienie jedynie wówczas, gdy powstaje spontanicznie i samodzielnie, a przy tym bez ograniczenia czasu.

B. Test "Narysuj osobę"

Test został opracowany przez Karen Machover. Testowanie polega tu na dwukrotnym poleceniu: "Narysuj osobę". Najpierw prosi się o narysowanie jakiejś postaci ludzkiej, a następnie o narysowanie drugiej osoby, ale płci przeciwnej. Najczęściej rysujący zaczynają od prezentacji własnej płci. Interpretacja obu tych prac rysunkowych powinna być oparta zarówno na treści (części ciała, usta, oczy itd) jak i na ocenie związku między kreskami (kształt, grubość, ciągłość itp) a rysunkiem.

Prawie zawsze, dając polecenie: "Narysuj osobę", możemy spotkać się z różnymi pytaniami typu: "Kim ma być ta osoba?", "Jak ją narysować: w całości, z profilu czy tylko głowę?". Taki wątpliwości najlepiej rozwiać ogólnym stwierdzeniem, np. "Rysuj to, na co masz chęć". Nierzadko też dzieci wzbraniają się przed rysowaniem, zrzucając to na swój antytalent. Wtedy wystarczy zwykle przekazać jakąś inspirującą uwagę w stylu: "Rysuj tak, jak umiesz", "To nie jest rysowanie na wystawę, cokolwiek narysujesz będzie to dobre i niepowtarzalne". I jeszcze jedna ważna wskazówka: warto dyskretnie obserwować kolejność rysowania poszczególnych części ciała i innych elementów, co znacznie może ułatwić interpretację rysunku.

Rysunek rodziny

Spośród wielu różnych tematów prac rysunkowych szczególne znaczenie diagnostyczno - terapeutyczne należy przypisać rysunkom prezentującym rodzinę. Rysunkiem rodziny jako techniką badawczą, sprzyjającą przede wszystkim poznawaniu postaw uczuciowych dzieci wobec matek i ojców oraz pozostałych członków rodziny, posługiwało się wielu psychologów i pedagogów. W nowatorski sposób zastosowali tę metodę O. Tiller, M. Lawton, L. Sechrest. Pierwszy z nich dowiódł, że dzieci z rodzin marynarzy pływających rysowały poszczególnych członków rodziny w dość dużym dystansie od siebie, narysowane postacie wykazywały niejako wzajemną obojętność, nie wchodziły we wzajemne kontakty. Autorzy tych prac ujawniali tym samym mniejszą, opóźnioną dojrzałość społeczną. Z koleiM. Lawton i L. Sechrest skoncentrowali się na analizie rysunku postaci ojca i dostrzegli, że chłopcy wychowywani bez niego w wyjątkowy sposób prezentują go w rysunku. Z reguły w znacznym pomniejszeniu, asymetrycznie, z pominięciem wielu elementów, a przy tym lokalizując go w dużej odległości od pozostałych członków rodziny, zwykle w lewym dolnym rogu kartki.

A. Test rodzinny Cormana

L. Corman uważał, że projekcja uczuć subiektywnych może być ułatwiona poprzez bardziej ogólnie sformułowane dziecku polecenie rysowania "rodziny takiej, jaką ono samo sobie wyobraża". Tak zasugerowany temat pozwala, jego zdaniem, na łatwiejsze wyrażenie ukrytych konfliktów, stanów nieświadomych. Analizując 800 rysunków, których autorami były dzieci sprawiające duże problemy wychowawcze, upośledzone umysłowo - Corman uznał, że blisko 700 prac odzwierciedlało rodzinę pochodzenia dziecka.

Ważne jest tu zarejestrowanie kolejności rysowania poszczególnych elementów, czasu rysowania, pojawiających się pytań ze strony dziecka i wielu innych zachowań związanych z "twórczym aktem". Zakończenie czynności rysowania jest zarazem wstępem do dalszej procedury, polegającej na stawianiu dziecku pytań dotyczących rysunku: "Powiedz coś więcej o narysowanej rodzinie", "Opowiedz o otoczeniu, w którym ją umieściłeś", "Powiedz kilka słów o każdym z członków twojej rysunkowej rodziny" itp. Interpretacja rysunku polega tu na poszukiwaniu analogii pomiędzy rodziną autentyczną, a "rodziną rysunkową". Analizę prowadzi się w trzech poziomach: w graficznym (siła i wielkość kreski, rytm rysowania, estetyka wykonania, kompozycja itp), w strukturze formalnej (sposób, w jaki dziecko rysuje człowieka, wyraża schemat ciała, wzajemne relacje między członkami rodziny itp) oraz w treści (czy dziecko chętnie podejmuje rysowanie na zadany temat, w jakim stopniu "rysunkowa rodzina" jest bliska jego wyobrażeniom i marzeniom itp).

B. Test "Narysuj rodzinę" Wolffa

Zgodnie z instrukcją terapeuta (badający) wręcza dziecku kartkę papieru i ołówek, wydając polecenie: "Narysuj twoją rodzinę". Po zakończeniu rysowania terapeuta prosi dziecko, by przedstawił mu narysowanych członków rodziny. Chodzi tu tylko o zidentyfikowanie umieszczonych postaci, chociaż bywa i tak, że dziecko samo tego dokonuje już w trakcie rysowania, opatrując podpisami poszczególne postacie: "mama", "tata", "wujek" itp. W czasie oceny rysunku uwzględnia się wzajemne proporcje poszczególnych postaci, ich rozmieszczenie, stopień ich bliskości czy oddalenia. W sumie umożliwia to poznanie stosunku dziecka do członków rodziny, a także role, jakie im przypisuje. Osoby bardzo znaczące są zwykle rysowane w sposób przesadnie wyolbrzymiony, te zaś postrzegane słabiej prezentowane jako marnej postury, mimo, że w rzeczywistości takimi nie są. Podobnie jest w przypadku staranności rysowanych postaci: te akceptowane są zwykle o wiele bardziej estetycznie wykonane od tych ocenianych gorzej. Dodatkowym komunikatem jest to czy dziecko pominęło, czy też umieściło siebie na portrecie rodziny. Jeżeli go tam brak, może to wskazywać na rozwinięte u niego poczucie odrzucenia. Skłonności do nieumieszczania własnej postaci w rysunku rodziny zdradzają najczęściej dzieci z rodzin niepełnych, a przede wszystkim dzieci adoptowane.

C. Rysunek projekcyjny rodziny

Rysunek projekcyjny rodziny pozwala dziecku na wyrażenie problemów adaptacyjnych w środowisku rodzinnym. Kartka papieru jest niejako "ekranem", na którym dziecko "wyświetla" to, co przeżywa, co wie, co i jak czuje. Należy przy tym pamiętać, że ów proces projekcji jest u dzieci o wiele prostszy, bardziej bezpośredni i autentyczniejszy niż taki, jaki ma miejsce u ludzi dorosłych. W wytworach dzieci nie ma przesłanek doszukiwania się przebiegłości, celowego obronnego hamowania myśli i uczuć, gdyż dziecko traktuje własne otoczenie w sposób, jaki jest dla niego najwygodniejszy. Wychowując się na przykład w rodzinie niepełnej (bez matki lub ojca) może przejawiać agresję wobec rodzeństwa, rysunek rodziny staje się wtedy terenem uzewnętrznienia nagromadzonych emocji. Uzyskane w ten sposób wyniki ukazują nie tylko obecną kondycję umysłowo - emocjonalna dziecka, ale także jego poglądy perspektywiczne, wyobrażenia o własnej pozycji (roli) w rodzinie, dążenia i potrzeby stawania się kimś innym, bardziej doskonałym.

D. Kinetyczny obraz rodziny

Tutaj przeważnie zachęca się dziecko do narysowania siebie w trakcie wykonywania jakiejś czynności z jednym lub z wieloma członkami rodziny. W sytuacji, gdy dziecko oznajmia, że nie ma takich czynności albo pomija siebie na rysunku (co zdarza się nie tak rzadko mimo wyraźnego polecenia), możemy wysunąć wiele tez dotyczących na przykład postaw wychowawczych matek i ojców, ról pełnionych przez poszczególnych członków rodziny, jak i przez samego rysującego.

W każdym teście rysunkowym rodziny, podejmując się jego analizy, należy w szczególności ocenić:
a. w jakiej odległości od rodziców autor pracy narysował siebie- jeśli blisko to, by zaakcentować swoją wysoką pozycję wśród pozostałych braci czy sióstr, gdy zaś w pewnym oddaleniu, to by zamanifestować poczucie odrzucenia, nieliczenia się z nim
b. czy rysunkowa rodzina jest kompletna, czy aby nie pominął kogoś lub wszystkich ze swojego rodzeństwa, co mogłoby wskazywać na skłonności autora pracy na prowadzenie niezdrowej rywalizacji
c. czy narysowane postacie członków rodziny są proporcjonalne, czy może zdeformowane, prezentując tym samym dominację jednych lub podległość drugich
d. czy rysujący umieścił, czy pominął siebie w portrecie rodziny, aby wyrazić stan braku rodzinnej tożsamości i równorzędności. Nie mniej informacji może być zawartych w mimice narysowanych postaci.

Test "Dom - Drzewo - Człowiek"

Test ten, autorstwa J. Bucka, jest narzędziem umożliwiającym badającemu (terapeucie) uzyskanie informacji o wrażliwości, dojrzałości i integracji osobowości z własnym otoczeniem rysującego.

A. Rysunek domu

W rysunku domu ukryte są zwykłe treści związane z rodziną rysującego i zachodzących tam relacji. Najczęściej narysowany dom jest prezentacją miejsca, w którym dziecko oczekuje uczuć i akceptacji. Jaskrawym tego wskaźnikiem jest rysowanie komina, choć rzadko dziecko mieszka w takim domu, z wydobywającym się jasnym dymem, co może oznaczać pragnienie miłości i ciepła. Natomiast rysowanie domu bez komina to oznaka braku ciepła w sferze psychicznej albo konfliktu z kimś znaczącym płci męskiej.

W czasie oceny rysunku domu uwzględnia się sposoby rysowania drzwi (np. drzwi otwarte - duża potrzeba doznawania ciepła z otoczenia; drzwi bardzo duże - zbytnia podległość; brak drzwi - poważne trudności w kontaktach międzyludzkich), okien (np. okna z firankami - autokontrola; bez zasłon - skłonności do uzewnętrzniania uczuć, otwartość; brak okien - agresywność), dachu (np. dach płaski - słaba wyobraźnia lub tłumienie emocji; dach przesadnie duży - ucieczka w świat fantazji), ścian (np. ściany grube - dobrze rozwinięta sfera "ego"). Interpretacji podlegają także elementy rysowane wokół (w tle) domu, jak np. ścieżka (bardzo długa - introwertyzm; wąska w pobliżu domu i stopniowo rozszerzająca się - powierzchowna przyjazność0, płot (potrzeba bezpieczeństwa, osłony emocjonalnej).

B. Rysunek drzewa

W obrazie drzewa rysujący ujawnia swe oczekiwania związane z aspiracjami życiowymi, głównie z tymi dotyczącymi aktywności społecznej, pełnionych ról w grupie rówieśniczej.

Technika interpretacji rysunku drzewa jest o wiele bardziej zawiła niż w przypadku domu. Najlepiej zacząć od oceny ogólnej: drzewo bardzo duże - skłonności do agresji, małe - poczucie niższości i braku znaczenia; narysowane schematycznie (linia lub dwie linie to pień, kółko to korona) - nadpobudliwość, niestałość; przesadnie duży pień - niedojrzałość emocjonalna; zbyt duża korona - dystans emocjonalny, myślenie analityczne; ogromne korzenie - słabe reakcje emocjonalne, słaba zdolność rozumowania. Następnie można skoncentrować się na szczegółach: cienkie gałęzie - poczucie nieprzystosowania; brak linii podstawy (drzewo zawieszone w próżni) - skłonności do ulegania stresom; wyraźna linia podstawy, brak korzeni (ukryte w podstawie) - tłumienie emocji; złamana gałąź, napisy na drzewie - przeżycie traumatyczne.

C. Rysunek człowieka

Zacznijmy od sposobów rysowania rąk: założone na wysokości piersi to oznaka nastawień nieprzyjaznych lub podejrzliwych; ukryte z tyłu to zaś wyraz skłonności do unikania kontaktów interpersonalnych, jak również dążenia do kontroli nagromadzonych emocji; brak rąk to z kolei oznaka niemocy, bezradności i nieprzystosowania. Jeśli chodzi o kończyny dolne: ich brak na rysunku to prawdopodobnie "Strach przed kastracją"; długie nogi to symbol dążenia do niezależności, krótkie natomiast to problemy z reakcjami emocjonalnymi; różne długości nóg u tej samej postaci to wyraz ambiwalencji uczuć dotyczących anatomii. Jeżeli narysowana postać ma duże stopy dowodzi to potrzeby większego bezpieczeństwa (ochrony), jeśli ma małe stopy rysujący ujawnia swą nadmierną uległość i zbytnią kontrolę uczuć. Zdarzając się również technika prezentacji postaci bez stóp jest tu oznaką braku niezależności z jednoczesnym przeświadczeniu o jej dużej potrzebie. Ramiona nierówne to zmienność emocjonalna (tzw. huśtawka nastrojów), rysowane jako kwadratowe to symptom niechęci, wrogości wobec najbliższego otoczenia. Podobną wrogość i agresywność wyraża rysujący prezentując postać z długimi i spiczastymi palcami. Ograniczenie się natomiast do rysowania palców schematycznie (kreskami) lub ich zaznaczenie pętelkami to dążność do kompensowania agresywnych nastawień. I na koniec głowa: duża to otwartość i aktywność intelektualna, a także częste sięganie (ucieczka) do świata wyobraźni i fantazji; mała to z kolei reprezentacja braku wiary we własne możliwości umysłowe.

(na podstawie pozycji: Wiesław Sikorski "Bezsłowne komunikowanie się w psychoterapii"; Oficyna Wydawnicza "Impuls"; Kraków 2002 r)
 

Opracowanie: Agata Darewicz

Wyświetleń: 23413