Dokąd odlatują nasze ptaki?

Od dawien dawna ludzie zadawali sobie to pytanie. Krążyło na ten temat wiele legend, np. taka, że jaskółki zimują w błocie na dnie jeziora. Legendę tę uwiecznił Słowacki w "Balladynie", strojąc skronie Goplany w hebanowy wianuszek spleciony z jaskółek. Do powstania tych legend przyczyniało się tajemnicze znikanie ptaków w określonych porach roku. Po ściślejszych obserwacjach okazało się, że ptaki odlatują zwykle w nocy i dlatego nikt nie wiedział, co się właściwie z nimi dzieje. Przełomową datę w nowoczesnych badaniach wędrówek ptaków jest rok 1899. Wtedy to Duńczyk Mortensen wprowadził metodę obrączkowania ptaków, która umożliwiła obserwacje naznaczonych w ten sposób osobników. Na podstawie tzw. "wiadomości powrotnej", a więc informacji dotyczącej zaobrączkowanego ptaka, można ustalić trasę jego wędrówki.

Wędrówką lub migracją określa się regularne lub nieregularne aktywne zmiany miejsca pobytu zwierząt. Najbardziej wyraźnie zaznacza się zjawisko wędrówek u ptaków, u których występuje masowo i we wszystkich strefach geograficznych. Definicja podana przez Dorsta mówi, że klasyczne wędrówki są serią dwukierunkowych przelotów, zwykle rocznych- sezonowych, pomiędzy obszarami lęgowymi a obszarami nie lęgowymi lub terenami zimowisk.

Ze względu na charakter i częstotliwość można wędrówki ptaków podzielić na 4 grupy:
1. Migracje dobowe-są to przeloty z miejsc wypoczynku lub noclegu a z kolonii lęgowych na żerowiska. Spotykamy je np. u gawronów, szpaków i czapli siwych;
2. Migracje lunarne(księżycowe)-w prawdzie spotykamy się z nimi u organizmów morskich, reagujących na wpływy, ale również u rybitwy czarno grzbietnej i niektórych ptaków zasiedlających wyspy oceaniczne;
3.Migracje sezonowe - coroczne-obejmują regularne i pewne nieregularne wędrówki olbrzymiej ilości gatunków, głównie ze strefy umiarkowanej i arktycznej;
4.Migracje cykliczne-są to przemieszczenia typu emigracji związane z jakimś cyklem trwającym dłużej niż jeden rok lub niezwiązane z określonym terminem.
Te dwa ostatnie typy migracji są szczególnie ważne w życiu ptaków i wymagają dokładniejszego omówienia.

Migracje cykliczne. Masowe pojawianie zwierząt są wynikiem okresowego wzrostu populacji i w konsekwencji zmniejszeniem ilości pokarmu co między innymi, zmusza nadwyżkę osobników do emigracji poza zajmowany areał. Masowe pojawiania mogą być sporadyczne lub rytmiczne, związane z cyklem o określonej długości są zwykle jednokierunkowe, a zatem nie odpowiadają klasycznej definicji migracji. Przykład inwazji rytmicznej obserwujemy u lemingów, które okresowo, co 3-5 lat osiągają szczyt liczebności populacji, a to zmusza je do podjęcia wędrówki. Niektóre wędrówki nieregularne wywołane są zmianami cyklów pogody. W Australii, gdzie trudno wyruszać latem i zimą, przemieszczanie się ptaków związane jest z następującymi po sobie okresami mokrym i suchym. Gatunki owadożerne, ziarno jady i drapieżniki kierują się za deszczem do obfitszych i rozmnażają się w okresie maksymalnej produkcji pokarmu.

Migracje sezonowe. z wędrówkami tego typu spotykamy się u ptaków drapieżnych. Do tego typu migracji należy również rozprzestrzenianie się młodych ptaków po wylocie z gniazda w różnych kierunkach. Regularne migracje sezonowe łączące tereny lęgowe z zimowiskami są charakterystyczne dla strefy umiarkowanej i arktycznej i występują w dwóch odmianach:
1.Migracje pionowe-u płochacza halnego, pomurnika i gila:
2.Migracje właściwe-poziome przeloty na bardzo duże odległości.



Szlaki przelotów u wędrownych ptaków są zbliżone do prostych łączących obszary lęgowe z terenami zimowisk, a wszystkie modyfikacje są spowodowane ukształtowaniem terenu i lokalnymi warunkami atmosferycznymi. Chociaż szlak, którym lecą wszystkie osobniki danego gatunku może być szeroki odpowiadający szerokiemu rozstawieniu populacji składających się na gatunek, to poszczególne osobniki lecą prawdopodobnie rozkrocznie wzdłuż wąskich ustalonych dróg wędrówkowych. Z naszych ptaków szerokim frontem lecą na zimowiska wróblowate, gęsi, kaczki, mewy śmieszki, czaple siwe. Natomiast wąskimi szlakami migrują żurawie i rybitwy. Odległości między obszarami lęgowymi a zimowiskami są u poszczególnych gatunków, a nawet w obrębie tego samego gatunku różne. Istnieje pewna prawidłowość zgodnie z którą osobniki jakiegoś gatunku lecą tym dalej na południe im bardziej na północy są położone ich obszary lęgowe. Środkowo europejskie szpaki perkozy, chruściele, czaple siwe często zimują w południowej lub zachodniej Europie, zatem długość trasy ich przelotu liczy około 1000 km. Inne gatunki odbywają znacznie dalsze przeloty. Zimujące w południowo-wschodniej Afryce bociany białe muszą pokonać odległość ponad 10 000 km. Wspominając bociana należy zaznaczyć, że istnieją dwie trasy jego wędrówek. Ptaki gnieżdżące się na terenach położonych na wschód od Łeby lecą na południowy-wschód przez Bosfor, Palestynę do Afryki i wzdłuż doliny Nilu na południe. Ptaki z terenów na zachód od Łeby wędrują najpierw przez Hiszpanię i Gibraltar do północno- zachodniej Afryki, a następnie na ukos kontynentu, przez jezioro Czad również do południowo-wschodniej Afryki. Prędkości osiągane przez ptaki podczas lotu są bardzo różne, od 40-50 km/h u drobnych ptaków wróblowatych do ponad 90 km/h u kaczek i brodźców,a na krótkim odcinku nurkowym znacznie ponad 100 km/h. U większości ptaków średnia szybkość przelotu wynosi od 160 do 480 kilometrów dziennie. Wysokość lotu migrujących ptaków często jest bardzo znaczna. W Azji gęsi przelatują ponad Himalajami na wysokości przeszło 8500 m, żurawie i niektóre siewkowate na wysokości 6000 m. W Europie obserwowano gawrony wędrujące na wysokości 3300 m a kaczki i siewki 2500 m. Średnia wysokość lotu waha się od 450-750 m. W zależności od pory doby w której odbywa się migracja można wyróżnić trzy grupy ptaków:
1.Wędrujące nocą-należą do nich między innymi: chruściele, kukułka, ptaki drozdowate, pełzacze, pokrzewki, niektóre łuszczaki.
2.Wędrujące dniem-jak np. ptaki drapieżne, krukowate, jaskółki, dzierzby, jemiołuszki, gołębie, bociany, niektóre małe ziarno jady.
3.Wędrujące zarówno dniem jak i nocą. Do grupy tej należą: nury, gęsi, kaczki, alki, brodźce i biegusy.

Skupienia ptaków lecą bądź to bezładnie jak np. krukowate, szpaki, rybitwy, bądź też w charakterystycznych formacjach tzw. kluczach lub szykach. Żurawie lecą szykiem w kształcie litery "V" skierowanej połączonym końcem do przodu, a kaczki krzyżówki linią łamaną. Do Afryki odlatują m.in. żurawie, bociany, jaskółki, jeżyki, dudki, pliszki, pokrzewki, słowiki, muchołówki. W Europie południowej zimują drozdy, paszkoty, kosy, gołębie grzywacze, kanie rude i siniaki. Do Europy zachodniej odlatuje część naszych szpaków, czajek, i wróblowatych.

Literatura:
1.A.Cebrzyńska-Sikora "Człowiek i przyroda" (1976)
2.D.R.Griffin "Wędrówki ptaków" (1987)
3.W.Lanyon "Biologia ptaków" (1968)
4.J.Wasilewski "Wędrówki ptaków" - "Biologia w szkole"

Opracowanie: Krystyna Gromek

Wyświetleń: 12037