Rozwijanie twórczego myślenia uczniów

Nauczyciele kierujący procesem dydaktycznym coraz częściej szukają nowych rozwiązań, które mają na celu rozwijać (stymulować) twórczym procesem wśród uczniów. Współcześnie, coraz częściej pojawia się pytanie, czy możliwe jest w ogóle stymulowanie twórczości i czy warto się tym zajmować. Proces ten następuje w wyniku myślenia i twórczego działania człowieka, które są formą jego aktywności. Coraz więcej dydaktyków zwraca uwagę na to, że stymulowanie twórczego myślenia jest możliwe dzięki ćwiczeniom, które rozwijają pomysłowość, wrażliwość intelektualną oraz tzw. twórcze myślenie. Edward Nęcka uważa, że trenowanie twórczości jest możliwe i celowe dzięki nowym metodom i technikom twórczego myślenia.

Techniki stymulacji myślenia twórczego można podzielić na dwie części:

* Pierwsza część obejmuje techniki, których celem jest rozwiązanie konkretnego zadania
* Druga część obejmuje techniki, których celem jest rozwijanie twórczych zdolności jednostek i grup społecznych

Ważną rolę w trakcie twórczego treningu odgrywa ciekawość poznawcza oraz tzw. "potrzeba naprawiania".

I Do rozwoju ciekawości poznawczej przyczyniają się następujące ćwiczenia:

* Burza pytań - polega na żywiołowym i niekontrolowanym zadawaniu pytań. Na tę technikę można przeznaczyć od 10 do 15 minut zajęć. Pytania powinny dotyczyć zwyczajnych, życiowych i na pozór nieciekawych sfer życia. Rolą nauczyciela jest dbanie o przestrzeganie zasad. W trakcie zajęć można ogłosić konkurs na pytanie:
- najbardziej zaskakujące
- najbardziej przewrotne
- najbardziej sięgające istoty problemu
Celem tego ćwiczenia jest wzbudzenie zainteresowania dowolnym tematem. Jest to także doskonały sposób rozwiązywania problemów, który podtrzymuje także słabnącą motywację poznawczą wśród uczniów. Technika ta ułatwia przełamywanie sztywnych nastawień i schematów związanych z naszymi wyobrażeniami na jakiś temat. Na zajęciach historii uczniowie tą metodą mogą wyjaśnić podstawowe pojęcia, na przykład: problem rewolucji, monarchii, republiki, faszyzmu itd.

* Naiwne pytania - technika ta polega na zadawaniu prostych i nieoczekiwanych pytań przez osobę lub grupę osób. Dla ułatwienia można przyjąć, że osoba ta zachowuje się jak dziecko lub przedstawiciel obcej cywilizacji przybyły na Ziemię. Tego typu pytania pozwalają uzyskać dwa zasadnicze efekty:
- po pierwsze pokazuje, jak mało oczywiste są niektóre nasze rozwiązania, przekonania lub instytucje społeczne
- p.o drugie wskazuje, jak wiele naszych rozwiązań, przekonań lub instytucji opartych jest na milczących założeniach i milczącej wiedzy.
Ćwiczenie to pozwala wzbudzić w sobie zaciekawienie pozornie oczywistymi stronami rzeczywistości oraz ułatwia głębszy wgląd w jej naturę. Powodzenie tej techniki zależy w dużym stopniu od inteligencji i intuicji "naiwnego" oraz od jego dociekliwości. Na zajęciach historii technikę tę można wykorzystać na lekcji powtórzeniowej. Wyznaczony uczeń może udawać przybysza z obcej planety, który przybył na Ziemię i chciałby się dowiedzieć coś ciekawego o jej historii.

* Adwokat diabła - ćwiczenie to podobne jest do techniki naiwnych pytań, ale wymaga innej postawy od zadającego pytania. Na wstępie każdy uczestnik ustala jedno twierdzenie lub prawdę życiową, którą uważa za niepodlegającą wątpieniu. Następnie, osoba grająca rolę adwokata zadaje innym uczestnikom serię pytań, z których pomocą stara się podważyć i poddać wątpliwość to, co inni uznają za słuszne. Nie wolno mu jednak atakować wprost tych twierdzeń ani dowodzić, że są niesłuszne. Może jednak zadawać kłopotliwe pytania, na które każdy uczestnik - jeśli może, powinien odpowiedzieć. Celem tej techniki jest rozbudzenie ciekawości. Pozwala ona także obalić stereotypy i twierdzenia przyjmowane bezkrytycznie. Adwokat diabła może także atakować ustalone wcześniej przez każdego uczestnika lub wspólnie przez całą grupę wyobrażenia na temat jakiegoś problemu do rozwiązania. Edward Nęcka nazywa ją jako "zabijanie ćwieków". W nauczaniu historii metodę tę można wykorzystać omawiając role wybitnych postaci, znaczenie bitew itd.

* Co mnie dziwi? - w tym ćwiczeniu każdy uczestnik powinien wymienić kilka spraw, które wprawiają go w zdumienie. Wypowiedzi powinny być rozbudowane. Możemy także przyjąć wersję, w której temat zdziwienia jest określony. Można także przedstawić problem, który mamy zamiar rozwiązać. Uczniowie powinni wykazać się wypowiedziami rozbudowanymi i uzasadnionymi. Należy pytać o sprawy podstawowe, ponieważ często wiemy o technicznej stronie zjawisk lub mechanizmów, a nie wiemy po co one istnieją i czemu służą.

* Co chciałbym wiedzieć? - uczestnik powinien zastanowić się i powiedzieć, czego jeszcze chciałby się dowiedzieć, co chciałby, żeby zostało zbadane lub odkryte lub co chciałby odkryć w swej dziedzinie. Tego typu ćwiczenia można stosować na zajęciach kółka historycznego lub na lekcji powtórzeniowej.

* Ciekaw jestem, czy rzeczywiście? - ćwiczenie to polega na uzupełnianiu tytułowego początku zdania. Obejmuje ono dwie podstawowe czynności:
- Ustalamy jakąś "niewzruszoną prawdę" lub przypuszczenie o dużym stopniu prawdopodobieństwa
- Kwestionujemy tę "niewzruszoną prawdę" poprzez uzupełnianie zdania: "Ciekaw jestem, czy rzeczywiście.....................?" na zajęciach historii można wykorzystać tę technikę konstruując następujące zdanie: "Ciekaw jestem, czy rzeczywiście Napoleon Bonaparte został otruty?"
* Ciekaw jestem, jak on(a) na to wpadł(a)? - metoda ta polega na tym, że należy zrozumieć zasadę zaprojektowana jakiegoś wynalazku, np. samolotu. Możliwe są na ten temat spekulacje, w tym wypadku nie jest ważna prawda historyczna tylko psychologiczny efekt tego zabiegu. Ćwiczący powinien domyślić się lub wymyślić prawdopodobny przebieg twórczego procesu, dzięki któremu powstał dany przedmiot. Rekonstrukcja procesu, dzięki któremu "on(a) na to wpadł(a)" powinna obejmować następujące elementy:
- Stan przed wynalazkiem
- Określenie problemu
- Prawdopodobny scenariusz procesu twórczego
- Przeszkody jakie musiał przezwyciężyć wynalazca
- Przypuszczalne kolejne wersje wynalazku, od mniej doskonałych po obecną.
W ćwiczeniu tym chodzi o rekonstrukcję hipotetyczną, czyli o odpowiedź na pytanie jak mogło być, a nie jak było. Celem tego ćwiczenia jest wzbudzenie zaciekawienia badanym wynalazkiem i samym procesem twórczym. Ukazuje nam także, że najbardziej znany przedmiot jest wynikiem długiego i skomplikowanego procesu twórczego. Ćwiczenie to może być zaliczone do kategorii "technik usuwających przeszkody dla twórczości". Na zajęciach historii można tę technikę wykorzystać omawiając rewolucję naukowo-techniczną na przełomie XIX i XX wieku.
* Interesujący eksperyment - każdy z uczestników przygotowuje krótki wykład, którego celem będzie zainteresowanie swoim tematem odbiorców. Aby to osiągnąć, należy zwrócić uwagę na następujące zasady wzbudzania ciekawości wśród słuchaczy.
- Należy wykorzystywać tematy i zjawiska, które wzbudzają powszechne zainteresowanie, np. sprawy seksualne, polityka, afery, przestępstwa. Trzeba porównywać to, o czym się mówi ze sprawami wywołującymi ciekawość, np. w historii można wykorzystać taki temat omawiając działania polityczne Hitlera.
- Można rozpocząć swój wykład od jednej szczegółowej informacji, która na pewno przyciągnie uwagę słuchaczy, np. "Napoleon Bonaparte został otruty przez Anglików", a następnie trzeba przejść do spraw ogólniejszych
- Ważną rzeczą jest umiejętne stopniowanie napięcia, polegające na tym, że po pierwszej tzw. "szokującej" informacji należy podawać co jakiś czas informacje ogólne, doprowadzając do kumulacji napięcia pod koniec wykładu. Negatywnym działaniem jest skomasowanie spraw wyjątkowo ciekawych na początku lub na końcu, ponieważ nie wywołają one pożądanego efektu.
- Bardzo ważną cechą przy prezentowaniu tematu jest okazywanie swojej pasji i zainteresowania.
- Aby zainteresować słuchaczy, można [poprowadzić] wykład w formie dyskusji, walki, ścierania się idei, pokazując przeciwne stanowiska lub rozważając "za" i "przeciw" jakiejś tezie.
- Prezentując dany temat nie jest wskazane używanie takich słów jak "to ciekawe", "pasjonujące" itp. ponieważ można uzyskać odmienny efekt od zamierzonego. Można natomiast podkreślić słowem lub intonacją głosu sprawy szczególnie ciekawe i zaskakujące. Prezentując dany referat lub temat należy zwracać uwagę na odbiorców: jeżeli uczniowie przestają na Ciebie patrzeć, to znaczy, że prawdopodobnie przestałeś ich interesować. Należy ciągle utrzymywać kontakt wzrokowy ze słuchaczami.
- Bardzo ważną zasadą przy prezentowaniu określonego tematu jest umiejętne zastosowanie humoru i dowcipów. Bardzo polecane jest konstruowanie dowcipów z wykorzystaniem treści wykładu. Może to być np. dowcipne skojarzenie, dwuznacznik lub komentarz.
- Następną zasadą jest sposób prezentowania danego tematu. Należy mówić głośno, ale nie krzyczeć. Mowa powinna być swobodna, uporządkowana, a prezentowane treści przekazywane niezbyt wolno i niezbyt szybko.
- Prezentując dany temat, nie należy zakładać z góry, że słuchacze coś wiedzą lub powinni wiedzieć, lub że coś dla nich jest nieciekawe, bo dla ciebie jest nieciekawe.
Prezentując dane zagadnienia, powinniśmy wczuwać się w swojego słuchacza i przez cały czas z nim rozmawiać.

II Duże znaczenie w procesie twórczego myślenia ma tzw. "potrzeba naprawiania". Jest to tzw. potrzeba ulepszania świata. Warunkiem jej zaistnienia jest zburzenie tego świata, który istnieje. Działanie to jest silniejsze, gdy dotyka nas osobiście. Motywacja związana z potrzebą naprawiania związana jest z niezadowoleniem ze stanu obecnego, a także z umiejętnością dostrzegania wad w istniejących przedmiotach i obiektach. Wymaga ona także dostrzegania celów i spraw "do zrobienia" w określonej dziedzinie. Można wykorzystać następujące techniki twórczego myślenia związane z tą dziedziną.

* Kruszenie - technika ta nazywana jest często odwrotną burzą mózgów. Polega na zastosowaniu nadmiernego i programowego krytycyzmu. Polega ona na wybraniu zwyczajnego obiektu, który jest nam dobrze znany i do którego jesteśmy przyzwyczajeni i nie dostrzegamy jego wad. Dopiero spojrzenie z pewnej perspektywy (z zewnątrz) po długim braku kontaktu z danym obiektem pozwala na dostrzeżenie wad i rozpoczęciu procesu kruszenia. Szczególnie dobrym przedmiotem, który może być poddany procesowi kruszenia, jest nasza praca i nasze życie codzienne, a także powszechnie używane przez nas przedmioty. Elementem tej techniki jest żywiołowość i brak oceny. Technika ta doprowadza do wyzwalania potrzeby naprawiania, konsekwencją czego jest rozbudzenie aktywności poznawczej i rozwój działania naprawczego.

* Inwentarz potrzeb - technika ta pozwala wyróżnić pożądane cechy danego obiektu. Ćwiczenie to pokazuje, że warto podjąć aktywność twórczą, ponieważ dany obiekt nie zaspokaja niektórych bardzo ważnych potrzeb, choć powinien to robić, wymaga więc naprawienia. Stosując tę technikę możemy zadawać proste pytania, np. "Czego potrzebujesz, żeby mieć pełne poczucie, że żyjesz w bezpiecznych czasach?". Każdy z uczestników wypisuje na kartkach swoje potrzeby.

* Co jest do zrobienia? - ćwiczenie to polega na rozpoznaniu spraw niezałatwionych i problemów wymagających rozwiązania (wymyślenia zbadania). Jest to motywacja do twórczego działania. Technika ta uczy dostrzegania problemów i celów aktywności twórczej.


* Maszyna bez wad - Pomysł tej techniki pochodzi od Altszullera (1983), który używa pojęcia: idealny wynik końcowy (IWK). Chodzi w tej technice o zaprojektowanie idealnej maszyny lub innego obiektu technicznego albo społecznego. Pierwszym krokiem w tym działaniu będzie wyróżnienie wad badanego obiektu. Następnie ulepszamy obiekt pozbawiając go wad. Robimy to na drodze myślenia życzeniowego i staramy się wyobrazić idealny stan rzeczy. W końcowym efekcie przybliżamy ideał do realnej rzeczywistości, projektując w ten sposób obiekt posiadający mniej wad niż poprzednio.

* Ulepszanie produktu - są to bardzo ważne techniki twórczego myślenia, wymagają one w pierwszym rzędzie dostrzeżenia wad i określenia "rzeczy do zrobienia", które istnieją w odniesieniu do istniejącego produktu. Nie ulepszamy od razu całego przedmiotu, ale rozkładamy go na części, które poddajemy zmianie na lepsze. Dokonując zmiany poszczególnych części lub podzespołów tworzymy projekt nowego obiektu i staramy się uwzględnić jak najwięcej wyróżnionych zmian.

III Inne motywacje twórcze:

* Motywacja immanentna (samoistna), czyli podejmowanie i kontynuowanie aktywności określonego typu ze względu na zawarte w niej nagrody. Uczestnik biorący udział w tego typu treningu powinien otrzymać przygotowany arkusz z odpowiednim twierdzeniem, zdaniami uzasadniającymi twierdzenie i skalami. Wypełnianiem skal może się zajmować cała grupa lub każdy uczestnik indywidualnie. Ćwiczenie to polega na samodzielnym wymyśleniu i sformułowaniu uzasadnień do przerwanej instrukcji na słowie "bo". Instrukcję tę należy uzupełnić na różne sposoby. Im więcej niebanalnych uzasadnień, tym lepiej

* Motyw kontroli poznawczej - jest to chęć kontroli nad rzeczywistością. Metoda ta związania jest z wiedzą i z jej wykorzystaniem. Istnieje podstawowa hipoteza, że "im więcej wiem, tym człowiek ma większą kontrolę nad rzeczywistością". W historii pomaga nam ona zrozumieć procesy społeczne i polityczne. Przykładem wykorzystania takiej metody jest ćwiczenie polegające na tym, że nauczyciel wymienia trzy obiekty, a uczniowie powinni dopowiedzieć dwa spójne obiekty i określić rodzaj ich powiązań. Na przykład: Termopile, Grunwald, Stalingrad - są to wielkie bitwy. Drugi przykład: Stalin, Hitler, Mussolini - dyktatorzy.

* Motyw obcowania z wartościami: opiera się na następujących zasadach:
- myślenie twórcze zazwyczaj przynosi w efekcie coś wartościowego, ładnego, mądrego lub słusznego
- tyle mamy wokół siebie rzeczy mało wartościowych i brzydkich, że warto podejmować twórcze myślenie, aby zmniejszyć ten "deficyt"
- człowiek, któremu udało się wymyślić coś twórczego, czuje się lepszy i mądrzejszy, co samo w sobie jest wartością
- dzięki twórczości mamy szansę dotarcia do wartości ukrytych i zdemaskowania wartości pozornych
- twórczość stwarza szansę kontaktu z wartościami religijnymi, bo jest w pewnym sensie odbiciem aktu stworzenia.
Przykładem wykorzystania tej metody na zajęciach historii jest kartka z pamiętnika. Polega ona na tym, że zadaniem uczniów jest połączenie pierwszego i ostatniego zdania w logiczną całość poprzez uzupełnienie ich na przykład pięcioma zdaniami, np. pierwsze zdanie "Bolesław Chrobry obudził się w złym humorze", zdanie ostatnie "po raz kolejny okazało się, że bycie królem nie jest łatwe".

* Motyw ekspresji i komunikowania się - pozwala na zaprezentowanie samego siebie. Na zajęciach historii jest to metoda, którą można wykorzystać zadając pytania. Na przykład: "Która z bitew według ciebie miała największe znaczenie polityczne?". Drugie pytanie: "Którą dynastię panującą w Europie lub w Polsce szanujesz najbardziej?".
Trzecie pytanie: "Z jaką postacią historyczną chciałbyś się spotkać lub przeprowadzić wywiad, a może zaprosiłbyś ją do siebie?". Inne pytania: "W której epoce chciałbyś żyć?", "Który z władców powinien rządzić w Polsce obecnie, aby wprowadzić porządek w kraju?"

Celem artykułu jest przedstawienie różnorodnych technik, które mają przyczynić się do rozwoju twórczego myślenia wśród uczniów. Myślę, że niektóre podane przykłady mogą zostać wykorzystane zarówno w czasie zajęć na lekcjach wychowawczych, a także na zajęciach przedmiotowych, np. na lekjach historii, biologii, fizyki. Każdy z nauczycieli chcąc wykorzystać podane techniki stymulacji myślenia twórczego wśród uczniów musi dostosować je do swojego przedmiotu, a przede wszystkim przemyśleć daną technikę aby mogła ona motywować uczniów do aktywności poznawczej.

SPIS LITERATURY

1. Argyle M. - "Psychologia stosunków międzyludzkich", Warszawa 1991
2. Hamer H. - "Rozwój umiejętności społecznych - Jak skuteczniej dyskutować i współpracować", Warszawa 1999
3. Nęcka E. - "Trening twórczości", Kraków 1982
4. Nęcka E. - "Trening twórczości. Podręcznik metodyczny", Impuls, Kraków 1998
5. Szymański M.S. - "Twórczość i style poznawcze uczniów", Warszawa 1997
 

Opracowanie: mgr Krystyna Kozar

Wyświetleń: 4100