Katalog

Edyta Świstak
Pedagogika, Artykuły

Znaczenie roli pedagoga w procesie wychowawczym

- n +

Znaczenie roli pedagoga w procesie wychowawczym

Od starożytności do współczesności podmiotowość człowieka w kształceniu i wychowaniu daje się zauważyć w dążeniach do wielostronnego, nieskrępowanego rozwoju człowieka i uformowania w nim bogatej osobowości. Dążeniom tym sprzyjały ukształtowane w tych zasadach kanony wychowania, wyznawane ideały, usytuowanie człowieka w świecie, uwarunkowania kulturowe i religijne. W pewnych okresach rozwoju społecznego wyznaczniki te zyskiwały na znaczeniu. Dochodziło wówczas do dogmatyzacji i autoryzacji życia, a tym samym podporządkowania oddziaływań wychowawczych celom wyznaczonym przez państwo i silne ośrodki oraz elity władzy, które wcale lub w niewielkim stopniu liczyły się z potrzebami, zainteresowaniami i dążeniami ówczesnego człowieka.

Na gruncie pedagogiki i psychologii o podmiotowości człowieka mówi się, że to "człowiek jest Kimś", że ma określoną tożsamość, która go wyróżnia od innych, że stanowi uświadomioną działalność inicjowaną lub rozwijaną przez "siebie" według własnych wartości i standardów. Poszukiwanie własnej tożsamości wyróżnia się wśród innych procesów poznawania tym, że człowiek posiada globalne poczucie bycia samym sobą - "Ja to Ja", poczucia ciągłości - "Ja to Ja, przez całe życie", spójności - "Ja to Ja, pomimo różnych moich cech, stanów, zachowań w różnych momentach i sytuacjach", i niepowtarzalności własnej osoby - "Ja to Ja i nikt inny". Te pierwotne poczucia tożsamościowe dane są podmiotowi, czyli człowiekowi automatycznie, każdorazowo przez naturę. W miarę rozwoju samowiedzy jej nie wyartykułowane treści również dane są podmiotowi w postaci wtórnych poczuć tożsamościowych. Może człowiek mieć, zatem poczucie uczciwości czy niepewności, co do własnych pozycji w grupie bez wyraźnych uzasadnień dla swoich stanów. [1]

Uzupełnieniem podmiotowości człowieka jest tożsamość społeczna. Przejawia się ona w identyfikowaniu się podmiotu z innymi ludźmi a więc odczuwaniem więzi, uświadamianiem sobie wspólnoty, gotowością do współdziałania z innymi ludźmi oraz odnoszeniem do nich pojęcia "My". Dotyczy to osób, które stanowią bezpośrednie otoczenie, z którymi człowiek pozostaje w bliskich kontaktach. Nie tylko widzi ich obok siebie, ale też czuje ich obecność. Są dla niego źródłem wsparcia, poznania, bezpieczeństwa, zaspokajania potrzeb afiliatywnych i innych. Występują więc powiązania zależnościowe, takie jak w rodzinie, w diadach partnerskich, grupach osób przyjaźniących się lub pomiędzy pracodawcą i pracownikiem, nauczycielem a uczniem, wychowawcą a wychowankiem. [2]

Szkoła jako instytucja stanowi jedno z poważniejszych ogniw w ogólnonarodowym systemie wychowania obywateli. Staje się dla wielu z nich przedłużeniem oddziaływania rodziny i innych placówek oświatowo-wychowawczych oraz miejscem kształtowania świadomości i wielu umiejętności o istotnym znaczeniu społecznym. Wychowanie i kształcenie jest celowym oddziaływaniem wychowawczym przygotowującym do sprawnego funkcjonowania w społeczeństwie.

Pedagogika uwzględniając poszczególne ogniwa systemu nauczania i wychowania oraz związki i zależności zachodzące pomiędzy nimi wskazuje na potrzebę współdziałania, silnie akcentując integralność działań wychowawczych i dydaktycznych, a także aktywność własną wychowanka w zakresie rozwijania procesów samowychowawczych. Zdolności do współdziałania wychowawcy i wychowanka traktowane są jako element umiejętności wychowawczych.

W zakres tych umiejętności wchodzi też współtworzenie klimatu wychowawczego sprzyjającego wszechstronnemu rozwojowi wychowanków, wyzwalaniu ich aktywności, tworzeniu partnerskich układów interpersonalnych, twórczego stosunku do rzeczywistości wychowawczej, otwartości na szansę i zagrożenia w wychowaniu oraz chęci działania przeobrażającego. [3]

Doskonałe wychowanie może być dziełem tylko doskonałego wychowawcy. Wiedział o tym wielki nauczyciel narodu polskiego Andrzej Frycz Modrzewski, gdy w swoim dziele O poprawie Rzeczypospolite... stawiał szkolny stan na równi z najwyższymi stanami zakładając, iż tylko doskonały nauczyciel może zaszczepić uczniom w szkole te cnoty, na których opierają się "prawa Rzeczypospolitej panujące". Opierając się na mądrości A.F. Modrzewskiego można postawić pytanie: Jakie trzeba podjąć przedsięwzięcia, aby zbliżyć współczesny proces wychowania i kształcenia młodego pokolenia do wyzwań Edukacji XXI wieku na miarę naszych ambicji i możliwości? Otóż w relacji kształtowania prawidłowych stosunków interpersonalnych pomiędzy wychowawcą a wychowankiem jako płaszczyznami dla podmiotowości, głównie należy uwzględnić osobowość danego człowieka, gdzie mamy na myśli stopień jego zaawansowania w poznawaniu i wartościowaniu stosunków panujących w świecie, przede wszystkim w świecie społecznym a zarazem w twórczym i podmiotowym przekształcaniu tych stosunków. Decyduje o tym sam człowiek i jego działanie. Doniosłą rolę odgrywa czas, w którym człowiek żyje, uaktywnione chęci i siły psychofizyczne, potrzebne mu radości i cierpienia służące do wytworzenia klimatu pozwalającego wydobyć z siebie wszystkie duchowe i fizyczne możliwości. Aby tak się stało i podmiotowość, jako podstawa określająca charakter komunikacji i działań ludzkich oraz społecznych miała swoje fundamenty służą temu:
- predyspozycje osobowościowe takie jak potrzeby, zainteresowania, zamiłowania, zdolności, temperament, charakter, inteligencja, światopogląd;
- wiek, dający określone doświadczenie osobiste i społeczne a także skomplikowana sieć czynników działających od urodzenia w tożsamości płciowej dziewczyna - chłopiec, kobieta - mężczyzna i pochodzeniu uwarunkowanym etnicznie, regionalnie, klasowo czy warstwowo.
Nie mniej istotne znaczenie odgrywają w tej relacji kolejne czynniki:
- status społeczny i materialny, który określa pozycję człowieka, wychowawcy - wychowanka w hierarchii społecznej, w zależności od jego potrzeb i możliwości, ambicji i aspiracji a także oczekiwań środowiska;
- normy i wartości społeczne, jako ogólne prawidłowości moralne, zwyczajowe i obyczajowe zaakceptowane i obowiązujące w poszczególnych nacjach i grupach społecznych;
- odpowiedni zasób wiedzy ogólnej, pedagogicznej i psychologicznej oraz umiejętności działania społecznego i wychowawczego;
- światopogląd, a w nim odniesienie do otaczającego świata, sensu życia, wiary i reprezentowanej postawy społecznej;
- świadomość społeczna wyrażona poprzez: myślenie - sądy, mowa, język, racjonalność; uczucie - miłość, strach, odwaga; pamięć - zdolność do zapamiętania, przechowania i odtworzenia wiedzy; potrzebę - cel działania; wolę - dążenie do zaspokojenia potrzeby i samowiedzę jako świadomość własnych czynności, uczuć, motywów postępowania;
- środowisko lokalne, jego wpływ, rozwój, potrzeby i możliwości ich zaspokajania;
- działalność społeczna i zawodowa, tworząca podstawę duchową i materialną egzystencji i samorealizacji;
- mass media i ich wpływ na rozwój świadomości społecznej, kształtowanie postaw, zachowań i cech osobowych z jednoczesnym uwzględnieniem tworzenia się pozytywnych możliwości wychowawczych, ale także zagrożeń;
- grupy rówieśnicze, pozwalające kształtować pozytywne, ale i negatywne wartości społeczne, zabiegać o hierarchię w grupie, tworzyć atmosferę aprobaty lub dezaprobaty dla swoich podmiotowych dokonań;
- szkoła - nauczyciel, jako miejsce zgłębiania wiedzy naukowej, gdzie stara się dawać całościowy pogląd na wiedzę i miejsce człowieka w świecie, a także przygotować przy pomocy dobrych nauczycieli z wysokimi i odpowiednimi kwalifikacjami, zaangażowaniem i wypracowanymi metodami pracy dydaktycznej i wychowawczej, posiadającymi wiedzę pedagogiczną, potrafiącymi myśleć i działać pedagogicznie do udziału w funkcjonowaniu w życiu społecznym, rozwijać cechy osobowości i stosując m.in. zasadę jednoczesnego nauczania i wychowania indywidualnego i zespołowego realizuje pewien społecznie uznany ideał wychowawczy;
- rodzina, więzi pomiędzy członkami, jej status społeczny, jako miejsce przekazywania wiedzy potocznej, w definicjach występuje jako podstawowa komórka społeczna, dla człowieka jest grupą podstawową z którą jest on bardzo ściśle związany znaczną częścią swojej osobowości i ważnymi pełnionymi przez siebie rolami społecznymi, jest także grupą odniesienia z którą świadomie i mocno identyfikuje się jako człowiek i reprezentant, współtworzy i przejmuje kultywowane w niej poglądy, postawy, obyczaje, wzory zachowań i postępowania. [4]

W tym miejscu przytoczę myśli i słowa Stefana Szumana, który w rozprawie: Talent pedagogiczny zakładał występowanie w osobowości "doskonałego nauczyciela - wychowawcy" dwóch elementów.

Pierwszym jest to, co nauczyciel - wychowawca posiadł i ma do rozdania. Odnosi się tutaj do bogactwa jego własnej osobowości. Drugim elementem jest sposób rozdawania i umiejętność oddziaływania na innych. Można powiedzieć, że nie stanowią jeszcze talentu piękna dusza i bogata osobowość, dojrzały charakter i wielka wiedza, podobnie jak zdolność przekonywania, komunikatywność lub kontaktowość. Dopiero harmonijne współwystępowanie obydwu elementów warunkuje pełną predyspozycję osobowościową nauczyciela - wychowawcy i jego podmiotowy charakter działania. [5]

Dlatego w życiu i w praktyce wychowawca i wychowanek zastanawiając się nad podmiotową relacją interpersonalną oddają się zazwyczaj myślom dotyczącym sądów "o sobie", czyli o walorach osobistych, zaletach intelektualnych i pedagogicznych, postawach społecznych. Szczególną właściwością twórczości wychowawczej jest upodabnianie się wychowanka do wychowawcy. Ma to miejsce wówczas, gdy wychowawca reprezentuje wyjątkowe cechy osobowości i umysłowości, zarówno pozytywne jak i negatywne. Jest, więc rzeczą niewątpliwą, że umiejętność oddziaływania na myślenie, uczucia, wolę i intelekt wychowanka nie ma charakteru uniwersalnego. W tym znaczeniu, do danego wychowanka może na przykład wielu wychowawców o różnych cechach osobowości dobrać właściwe, choć różne metody oddziaływania wychowawczego, jak i w tym, że wychowawca nie wywrze wpływu wychowawczego stosując do wszystkich wychowanków te same metody.

Mistrzostwo pedagogiczne, zatem dotyczy znajomości przez wychowawcę określonych prawidłowości i zasad oraz umiejętności stosowania w różnorodnych warunkach metod wychowania i nauczania tak, aby unikać trudności i niepowodzeń wychowawczych i dydaktycznych, a jeśli występują umiejętnie je likwidować. Ponadto, wiąże się to ze stopniem, w jakim wychowankowie z przedmiotu wychowania stali się podmiotem wychowania, w jakim sami spontanicznie realizują określony program samowychowania i samokształcenia - samorealizacji. [6]

Odbicie osobowości wychowawcy w świadomości wychowanków świadczy o możliwościach mających wpływ na przekształcenie ich, poprzez najbardziej pożądane w codziennym obcowaniu postępowanie sprawiedliwe, odnoszenie się do nich z cierpliwością i wyrozumiałością, gdy stawia się im zdecydowane wymagania, a przy tym okazuje serdeczność i przyjazne uczucia. Po prostu, najlepszym wychowawcą w rozumieniu relacji podmiotowej i opinii wychowanków będzie ten, który w stopniu wysokim poznał i wciela w życie wiedzę o świecie oraz podstawowe normy społeczne, moralne i estetyczne. Ten proces wymaga stosowania przez każdego wychowawcę następującej zasady: chcąc dawać innym musisz sam wiele posiadać, chcąc kształcić innych musisz sam być gruntownie wykształcony, chcąc czynić innych lepszymi musisz sam być dobry. Można więc sformułować wniosek, że dobry wychowawca chcąc tworzyć relację podmiotową z wychowankiem powinien permanentnie wzbogacać własną wiedzę o ludziach i świecie, a zarazem udoskonalać własny system wartościowania.

W pracy wychowawcy z wychowankami wyróżnić wypada cztery zasadnicze grupy uczuć, postaw i poglądów:
- wobec procesu oddziaływania wychowawczego,
- wobec wychowanków,
- wobec samego siebie,
- wobec norm i wartości.

Współczesny pedagog, odwołując się do potrzeb społecznych pragnie w realizacji podmiotowych celów zastąpić tradycyjną rolę wychowawcy funkcją animatora. Wychowawca - animator to człowiek, który wnosi ożywienie do życia, zachęca, aktywizuje, wzbudza różnorodne zainteresowania swoich wychowanków. Jest on animatorem edukacji i kultury, wychowuje przez kulturę. To specjalista od komunikowania i reanimacji społecznej, potrafi ulepszać stosunki interpersonalne, prowadzi różnorodną działalność wychowawczą, rozbudza pożądanie wiedzy, rozwija myślenie twórcze i własną aktywność wychowanków. [7]

Wychowawca usiłuje nie przewodzić, nie kierować, nie uczyć, nie szkolić, lecz pomaga, doradza, współdziała z wychowankami, którzy potrzebują kompetentnej wskazówki, fachowej porady. W wychowaniu wskazane jest pamiętać, aby nie stać się tym, który tylko dyryguje i wskazuje, lecz staje się przyjacielem i powiernikiem. "Wychowywać człowieka - pisze Stefan Wołoszyn - mogą jedynie ludzie wychowani" (...). Wychowuje się jednak nie tylko przez to, co się wie i umie, lecz nade wszystko przez to, kim się jest, jaką kulturę duchową i moralną reprezentują rodzice i nauczyciele.

Na czym więc powinna polegać praca współczesnego wychowawcy? Można określić ją jako społecznie najważniejszą i odpowiedzialną polegającą na wspomaganiu wszechstronnego rozwoju wychowanka. Wychowanie zaś powinno obejmować pełen zakres aspektów kształtowania się człowieka. Należy, zatem uwzględnić rozwój:
- fizyczny - zapewnia sprawność funkcjonowania całego organizmu człowieka;
- zmysłowy - to rozwój postrzegania i odbioru zewnętrznej rzeczywistości, którego następstwem jest kształtowanie się zdolności kojarzenia i koncentracji;
- intelektualny - rozwój zdolności, zainteresowań, aktywności intelektualnej;
- emocjonalno-osobowy - wiąże się kształtowaniem wrażliwości uczuciowej, odkrywaniem świata uczuć i emocji, poznawaniem siebie i kształtowaniem kontaktów z innymi w kontekście uczuć i emocji, kształtowaniem i przeżywaniem swojej tożsamości, rozwojem własnego ego;
- estetyczny - kształtowanie postaw kulturotwórczych, rozwój kreatywności, zdolności artystycznych, a szczególnie w zakresie kultury języka, pogłębianie zdolności do przeżywania piękna, dzieł twórców i otaczającego świata;
- kulturowy - związany jest z tożsamością kulturową, regionalną i narodową;
- społeczny - to rozwój możliwości i stopniowo asymilowanych umiejętności otwartego, autentycznego kontaktowania się z innymi, możliwości podejmowania życia z innymi i dla innych;
- wolitywny - kształtuje możliwość podejmowania decyzji, odpowiedzialność;
- moralny - to kształtowanie sfery wartości, budowanie wrażliwości moralnej, kształtowanie sumienia;
- duchowy - kształtowanie wiary, osobistego stosunku do idei. [8]

Podatność na rozwój, potrzeby wychowanka, motywacje i stosowane przez niego metody pracy to niezbędne obszary dla tworzenia wspólnej płaszczyzny oddziaływań podmiotowych, którym musi sprostać wychowawca. A oto pewne cechy umiejętności i możliwości funkcjonowania podmiotowego współczesnego wychowawcy:
- świadomość siebie i swojego systemu wartości,
- przeżywanie i okazywanie uczuć,
- pełnienie funkcji modelowych - wzorów,
- zainteresowanie ludźmi i sprawami społecznymi,
- jasne zasady etyczne,
- poczucie odpowiedzialności,
- empatia, ciepło i opiekuńczość,
- otwartość, dyskrecja,
- pozytywny stosunek i szacunek.

Jak można zauważyć, jest wiele uwarunkowań określających relację prawidłowych stosunków interpersonalnych pomiędzy wychowawcą a wychowankiem, jako płaszczyznami kompetencji dla podmiotowości, jednakże należy podkreślić, iż współcześnie, w erze społeczeństwa informacyjnego, zmieniają się one dynamicznie w kontekście szybko zachodzących przemian społecznych, politycznych, ekonomicznych i kulturowych w Europie i na świecie.

Zasadnicze pytanie polega na tym, jak człowieka - wychowawcę - wychowanka przygotować do szybko postępujących zmian we współczesnej cywilizacji technicznej, nie naruszając idei podmiotowości. Zagrożeń jest bardzo wiele, a wśród nich wyróżnić należy ekologiczne, biologiczne czy psychologiczne. Są one najbliższe naszej problematyki, ponieważ dotyczą stanów emocjonalnych powodowanych przez życie w różnych środowiskach społecznych, frustracji towarzyszącej cywilizacji konsumpcyjnej, alienacji pracy a także napięciom w życiu prywatnym i rodzinnym. Znane są zwłaszcza społeczeństwom zachodnim dystans i chłód między ludźmi, oziębłość w stosunkach i obyczajach, co jest zaprzeczeniem dobrych relacji interpersonalnych. Ale takie zachowania są akceptowane jako zjawiska naturalne, inne i nie odrywające od zachowań niekompetentnych dla podmiotowości. Zwiększają one, jak twierdzi A. Toffler, pojawianie się nowych sytuacji w stosunkach między ludźmi, wzbogacających, ale jednocześnie i komplikujących nasze życie. Przez zwiększenie ilości ról, jakie człowiek musi pełnić i sytuacji, w których musi wyrażać swoje zdanie, następuje ciągłe rozwiązywanie dylematów, dokonywanie wyboru. [9]

Wzrastająca szybkość zmian sytuacji na których trzeba ciągle zatrzymywać uwagę jest zbyt duża i wymaga to zwiększonego wysiłku umysłowego i fizycznego. Jest to w procesie kształtowania się relacji wychowawca - wychowanek nowa globalna jakość. Taki jest świat, w którym nam przyszło żyć.

Zasadnicze trudności, jakich nam nastręcza, wypływają ze wzrostu wiedzy, umiejętności i siły. Natomiast motywy ludzkiego działania pozostają wciąż te same, mianowicie egoizm, agresja, wojowniczość, zachłanność, przemoc.

Jak zatem ma żyć człowiek współczesny? Otóż, w wielu grupach społecznych musi odgrywać różne role. Na znaczeniu zyskuje problem zaangażowania człowieka, ujęty w kategorie wychowawcze w duchu odwagi i odpowiedzialności, przezwyciężania "łatwizny" i "wygodnictwa".

Integracja naturalna w życiu człowieka staje się niezbędna, gdyż rozbiciu ulegają tradycyjne więzi międzyludzkie. Rozważania nad globalną jakością życia, ułatwiają człowiekowi określone strategie własnego postępowania. Polegają one na doświadczaniu tego, co prawdziwie ludzkie a przede wszystkim na nauczeniu się dostrzegać samego siebie jako człowieka. [10]

W rozważaniach na temat relacji wychowawca - wychowanek jako należy także zwrócić uwagę na ich wewnętrzne życie duchowe. Jest to sfera aktywności psychicznej, która różni się od wszystkich innych, w której podmiot jest wreszcie sobą, a której istotą jest indywidualność. Według J. Szczepańskiego, nie jest ona odbiciem innych ludzi ani rzeczy z otoczenia człowieka i stanowi podstawę prawdziwego życia ludzkiego, jest wartością najwyższą.

Identyfikując się z tym poglądem, wskazane jest zwrócenie uwagi na następujące aspekty:
a) na bogactwo świata wewnętrznego mogą liczyć wyłącznie ludzie o silnej osobowości;
b) b) człowiek nie żyje na świecie sam; na co dzień jest on zmuszony do korzystania z różnych przywilejów społecznych, ale jednocześnie zmuszony jest do respektowania norm życia społecznego, gdzie kierunki myślenia indywidualnego i społecznego mogą być sprzeczne. [11]

Miejmy nadzieję, że relacje prawidłowych stosunków interpersonalnych pomiędzy wychowawcą a wychowankiem będzie można osiągnąć we współczesnym świecie poprzez połączenie wysokiego standardu życia materialnego i bogactwa przeżyć duchowych człowieka. Stawać się to powinno myślą przewodnią wszystkich poczynań politycznych, ekonomicznych, społecznych i kulturowych, w tym naukowych i wychowawczych, które mogą się przyczynić do stwarzania realnych przesłanek unormowania życia człowieka i jego uszczęśliwienia, dając mu możliwości życiowej satysfakcji i pełnego rozwoju.

Na przestrzeni wieków - bardzo popularny i stary zawód nauczyciela ulegał pewnej mitologizacji. Wynika to, między innymi, stąd, że wielu nauczycieli przypuszcza, iż ich zawód łączy się z powołaniem, chociaż zdają sobie sprawę, że o dobrym wykonywaniu wspomnianego zawodu decydują przede wszystkim odpowiednie przygotowanie teoretyczne i praktyczne, a nie jakiś mityczny "akt powołania". Nie ma dostatecznych racji, które uzasadniałyby jakieś irracjonalne tłumaczenia procesów związanych ze społeczną selekcją do poszczególnych zawodów. Wszelkie zaś próby zmierzające do mitologizowania pewnych zawodów - służą (moim zdaniem) określonym celom ideologicznym, realizowanym niekiedy na użytek jednostek, a niekiedy z myślą o potrzebach dużych grup ludzi.

Przypisy:
1. R. Meighan, Socjologia edukacji, Toruń 1993, s. 76.
2. R. Meighan, Socjologia edukacji, poz. cyt., s. 77.
3. C. Gollowey, Psychologia uczenia się i nauczania, Warszawa, 1988, s. 67.
4. J. Żebrowski, Sylwetka osobowościowa współczesnego wychowawcy, Warszawa, 1993, s. 98.
5. R. I. Arends, Uczymy się nauczać, Warszawa, 1998, s. 49.
6. Nauczyciel i uczniowie w sytuacjach szkolnych, red. G. Koć-Seniuch, Białystok, 1995, s. 64.
7. Nauczyciel i uczniowie w sytuacjach szkolnych, poz. cyt., s. 76.
8. R. Pachocinski, Szkoła tradycyjna i szkoła wirtualna. Edukacja XXI wieku, Warszawa 2000, s. 59.
9. http://www.vulcan.pl/eid/archiwum/2001/08/zasluzyc.html
0. R. Pachocinski, Szkoła tradycyjna i szkoła wirtualna. Edukacja XXI wieku, poz. cyt., s. 85.
1. J. Szczepański, Elementarne pojęcia socjologii, Warszawa 1970, s. 73.

 

Opracowanie: mgr Edyta Świstak

Wyświetleń: 3293


Uwaga! Wszystkie materiały opublikowane na stronach Profesor.pl są chronione prawem autorskim, publikowanie bez pisemnej zgody firmy Edgard zabronione.