Środki dydaktyczne źródłem inspiracji twórczych działań

Środki dydaktyczne są składnikiem zorganizowanego i realizo-wanego procesu dydaktycznego. Wspierają metody pracy, a także ułatwiają osiągnięcie zamierzonych celów lekcji. Powinny one służyć wzbogacaniu procesu dydaktycznego, zwiększeniu liczby czynników działających na świadomość i wyobraźnię uczących się. Wzbogacają czynności nauczyciela i uczniów. Połączenie działań nauczyciela z zastosowaniem środków dydaktycznych wpływa na stymulację myślenia konwergencyjnego i dywergencyjnego uczniów, ponieważ stwarza większe możliwości efektywniejszego odbioru przekazywa-nych treści.

Przyczyniają się również do aktywizacji procesu poznania, ukierunkowują percepcję, poszerzają źródło informacyjne, modelują reakcje działalności dydaktycznej oraz w znacznej mierze umożliwiają uczniom podjęcie twórczej aktywności.

1. Pojęcie i klasyfikacja

Pojęcie środków dydaktycznych zmienia się. Istnieje szereg definicji tego pojęcia, które różnią się między sobą samym sfor-mułowaniem terminu "środki dydaktyczne", jak też węższym lub szerszym podejściem do zakresu tego pojęcia.

Cz. Kupisiewicz określa środki dydaktyczne jako "przedmioty, które dostarczają uczniom określonych bodźców sensorycznych oddziałujących na ich wzrok, słuch, dotyk itd., ułatwiają im bez-pośrednie i pośrednie poznanie rzeczywistości". Należy dodać, że użyte w tej definicji słowo "przedmiot" odnosi się do przedmiotów oryginalnych i ich zastępników modelowych, obrazowych, słownych lub symbolicznych.

W. Okoń uważa, że środki dydaktyczne są to "przedmioty ma-terialne umożliwiające usprawnienie procesu nauczania - uczenia się i uzyskiwania optymalnych osiągnięć szkolnych".

Podobną treść podaje E. Fleming: "środkami dydaktycznymi nazywamy przedmioty materialne i znaki symboliczne ułatwiające poznawanie obiektywnej rzeczywistości i nabywanie umiejętności jej przekształcania".

Analizując treść tych definicji można zauważyć, że posiadają one pewne wspólne i odrębne elementy. Elementami wspólnymi, które występują w wymienionych definicjach, jest podkreślenie znaczenia środków dydaktycznych w procesie nauczania.

Mianowicie: Cz. Kupiesiewicz i E. Fleming twierdzą, że ułatwiają one poznanie rzeczywistości, a W. Okoń, że umożliwiają usprawnienie procesu nauczania.

Podobnie, jak przy definiowaniu pojęcia, jest z klasyfikacją środków dydaktycznych. Istnieje bowiem wiele różnych klasyfikacji. Kryterium podziału mogą stanowić rodzaje eksponowanych bodźców. Środki dydaktyczne dzielimy wówczas na wzrokowe (oryginalne przedmioty lub ich różnorakie zastępniki, wykresy, mapy), słuchowe (radio, magnetofon itp.) oraz wzrokowo-słuchowe (film dźwiękowy, telewizja).

Inne kryterium to swoiście rozumiana zasada "od prostego i konkretnego do złożonego i abstrakcyjnego". Podział dokonany według tej zasady przez E. Fleminga i J. Jacoby'ego wygląda następująco:
1) środki naturalne, które bezpośrednio przedstawiają samą rzeczywistość,
2) środki techniczne, które ukazują rzeczywistość w sposób pośredni. Do tej grupy zaliczają się środki wzrokowe, słuchowe, wzrokowo-słuchowe (audiowizualne), manipula-cyjne, modelowe i automatyczne,
3) środki symboliczne, które przedstawiają rzeczywistość za pomocą odpowiedniej symboliki, np. słowa żywego i drukowanego, znaków, rysunków technicznych, itp.

W. Okoń dokonał podziału na:
1. Środki słowne (podręczniki i inne teksty drukowane),
2. Proste środki wzrokowe (oryginalne przedmioty, modele, obrazy, wykresy, mapy),
3. Mechaniczne środki wzrokowe umożliwiające przekazywanie obrazów za pomocą urządzeń technicznych(aparat fotograficzny, diaskop, mikroskop),
4. Środki słuchowe pozwalające przekazywać dźwięki i szmery (gramofon, magnetofon, radio),
5. Środki słuchowo-wzrokowe (audiowizualne) łączące obraz z dźwiękiem (film dźwiękowy, telewizja),
6. Środki automatyzujące proces uczenia się (maszyny dydak-tyczne, gabinety językowe, komputery czyli elektroniczne maszyny cyfrowe i analogowe).

Do środków wzrokowych o charakterze technicznym zalicza się: filmy nieme, przeźrocza, tablice flanelowe, tablice magnetyczne, programy komputerowe itp.

Wśród wizualnych środków dydaktycznych dużą rolę odgrywa film. Dzięki ruchowi "ożywia" na ekranie pokazywane sytuacje. Oglądając obrazy dziecko doznaje wrażenia, że ogląda autentyczną rzeczywistość.

Słuchowo-wzrokowe środki dydaktyczne łączą obraz z dźwię-kiem. Dzięki temu eksponowane rzeczywistość nabiera większego autentyzmu życiowego, daje wrażenie oglądania prawdziwego życia.

Środki konwencjonalne to podręczniki, wszelkie pomoce o charakterze graficznym (obrazy drukowane, tablice ortograficzne, rozsypanki wyrazowe, zdaniowe) oraz naturalne, których dokładną charakterystykę przedstawiam w dalszej części pracy.

2. Funkcje środków dydaktycznych w nauczaniu

Zagadnienie funkcji środków dydaktycznych możemy rozpat-rywać w różnych punktach widzenia. Rola ich jest ogromna i wzrasta niepomiernie. Ciągle wprowadzanie coraz to nowych i bardziej funkcjonalnych środków dydaktycznych, zmienia wyraźnie oblicze szkoły współczesnej.

Środki dydaktyczne spełniają swoją funkcję wtedy, gdy staną się źródłem wrażeń i spostrzeżeń, a więc będą podstawą myślenia i mówienia. H. Gutkowska, T. Wróbel, M. Lelonek i inni podają trzy funkcje środków dydaktycznych:

a) funkcje poznawcze - zbliżą ucznia do poznania rzeczywistości, ułatwiają jej poznanie
b) funkcje dydaktyczne - służą do rozwiązania problemów poz-nawczych i utrwalania wiadomości oraz do oceny i wartościowa-nia, a także weryfikowania wyników myślenia
c) funkcje kształcące i motywacyjne - rozwijają zdolności, zainteresowania, kształtują postawy, wywołują i podtrzymują zainteresowania i zaciekawienie przedmiotem uczenia się.

Zdaniem W. Okonia wielorakie możliwości środków dydak-tycznych można sprowadzić do czterech funkcji odpowiadających czterem strategiom kształcenia wielostronnego. Środki dydaktyczne ułatwiają bowiem uczniom:
- bezpośrednie i pośrednie poznanie rzeczywistości,
- poznanie uporządkowanej wiedzy o rzeczywistości,
- kształtowanie emocjonalnego stosunku do rzeczywistości,
- rozwijanie działalności przetwarzającej rzeczywistość.

Wymienione funkcje można przedstawić w postaci tabelki.

1. Poznanie rzeczywistości	- w postaci naturalnej - w postaci zastępczej - w postaci uogólnionej	- okazu naturalne - przedmioty zastępcze, obrazy - mapy, plany, modele
2. Poznanie wiedzy o rzeczywistości	- eksponowanie działalności za pomocą środków technicznych - eksponowanie wiadomości w połączeniu z pracą własną	- teksty drukowane - tablice, grafoskopy, czytanki - podręczniki i teksty programowane
3. Kształcenie emocjonalnego stosunku do rzeczywistości	- wych. społeczne - wych. muzyczne - wych. plastyczne	- teksty drukowane, telewizja, radio, gramofon, magnetofon - dzieła sztuki plastycznej reprodukcje, telewizja, filmy
4. Kształcenie działania przetwarzającego rzeczywistość	- sprawności językowo symboliczne - sprawności badawcze	- maszyny dydaktyczne, laboratoria językowe - urządzenia i materiały laboratoryjne - narzędzia pracy, maszyny, gry dydaktyczne

Wychodząc z założenia, że celem procy dydaktyczno-wycho-wawczej w szkole jest kształtowanie dyspozycji uczniów, które wchodzą w zakres sfer osobowości człowieka, Gawrecki wymienia dwie funkcje środków dydaktycznych:
a) funkcję poznawczo-kształcącą,
b) funkcję emocjonalno-motywacyjną.

W. Sadura wyróżnia najważniejsze funkcje środków dydaktycz-nych, jakie mogą być spełnione na lekcjach przez środki audialne:
a) Kształtowanie wrażliwości słuchowej.
Audycje i nagrania przekazują nie tylko słowo, ale i efekty akustyczne, takie jak: szmery, głosy przyrody, dźwięki ruchu ulicznego itp. Odbierając te efekty, dziecko uczy się słuchać, dostrzegać i odczuwać piękno.
b) Rozwijanie wyobraźni biernej i czynnej.
Audycje radiowe, nagrania magnetofonowe odbierane są tylko przez jeden zmysł - słuch. Zmuszają więc odbiorców do urucho-mienia swej wyobraźni. Słuchając uczeń sam, we własnej wyobraźni stwarza sobie miejsce akcji, wygląd i zachowanie osób oraz wszelkie szczegóły otoczenia.
c) Wzbogacenie języka dziecka.
Wpływ radia na rozwój języka szkolnych odbiorców wynika z naturalnych sytuacji wytwarzanych w trakcie audycji, której treści pobudzają dziecko do formułowania wypowiedzi werbalnych. Może polegać na rozwiązywaniu zadań i problemów, wyrażaniu myśli lub uczuć.
d) Wdrażanie do samokształcenia.
Nieustannie i w coraz szybszym tempie postępujący rozwój nauki i techniki wymagać będzie permanentnego modernizowania wiedzy i umiejętności nabywanych w szkole.

Wymienione funkcje środków dydaktycznych nie występują samoistnie, lecz łączą się ze sobą i uzupełniają wzajemnie:
- umożliwiają obserwację zjawisk i przedmiotów, których bezpośrednio nie jesteśmy w stanie zobaczyć np. przez wyświetlanie slajdów z górskim krajobrazem,
- dają możliwość poznania treści programowych za pomocą pa-mięci wzrokowej, słuchowej np. wywiad z ciekawymi ludźmi
- ułatwiają proces nauczania-uczenia się w określonym krótszym czasie można przekazywać większą ilość informacji np. przez oglądanie filmu czy audycji telewizyjnej,
- dają obrazowe odbicie całego otaczającego świata,
- ułatwiają tworzenie sytuacji problemowych (przez zaintere-sowanie),
- dostarczają informacji poddawanych "obróbce" w toku twór-czego myślenia.

 

Opracowanie: Krystyna Łukowska

Wyświetleń: 1337