Katalog

Tomasz Kunka
Geografia, Artykuły

Warunki fizycznogeograficzne Litwy

- n +

Warunki fizycznogeograficzne litwy

POŁOŻENIE LITWY.
Litwa, odwieczny nasz sąsiad, a przez ponad dwieście lat część naszego państwa, położona jest u północno-wschodniego skraju Polski. Od 1940 roku formalnie wchodziła w skład byłego Związku Radzieckiego, bezprawnie anektowana przez rząd i armię Stalina, przy wstępnej akceptacji Niemiec i biernej postawie innych państw europejskich. Wielka Litwa, która w pewnych okresach liczyła prawie 700 tysięcy km2 jest teraz jedynie wspomnieniem mocarstwowych dążeń władców tego kraju. Obecnie jej powierzchnia wynosi 65,2 tysiąca km2. W 1991 roku liczyła 3752 tysiące mieszkańców.

Terytorialny podział kraju jest nieco odmienny od zasad przyjętych w Polsce. Administracyjny podział ośrodków osadniczych jest w znacznym stopniu fuzją dawnego prawodawstwa polskiego i zasad stosowanych przez władze radzieckie. Chodzi tutaj przede wszystkim o niespotykane w nomenklaturze innych narodów i państw nazwy. Obecnie są na Litwie 92 miasta, w tym 11 podległych bezpośrednio władzy centralnej, co oznacza, że cieszą się większą swobodą prawną i gospodarczą. Istnieją również 22 tak zwane osiedla i ponad 19 tysięcy wsi, z których 403 ma ponad 500 mieszkańców. Podzielona jest na 44 regiony i 426 gmin.

KRAJOBRAZ NATURALNY.

U wschodnich wybrzeży Morza Bałtyckiego położona jest od zarania dziejów nowożytnych, w różnym stopniu i formie rozwoju, organizacja plemienna a następnie państwowa Litwinów. Kraj ten osadzony jest obecnie w dorzeczu środkowego i dolnego biegu największej rzeki litewskiej Niemna oraz w dorzeczach niektórych dopływów Dźwiny. Pewnie wiele osób stwierdza, szczególnie obserwując mapę, że charakterystyczną cechą Litwy jest jej monotonia - niewielki fragment wybrzeża, małe zróżnicowanie wysokości względnych, brak gór, wielkich jezior i rzek. Rzeczywiście cały obszar wydaje się być mało zróżnicowany, szczególnie, że jest to kraj mały. To jednak tylko pozory, bowiem rzeźba powierzchni terenu jest tu w większości bardzo urozmaicona. Składają się na to różnej wysokości pagórki, o odmiennych kształtach i kątach nachylenia stoków, bądź nagich lub porośniętych zróżnicowaną roślinnością. Sieć rzeczna, chociaż złożona z niewielkich cieków wodnych, jest bardzo gęsta. Układ rzek nie wykazuje istotnej prawidłowości. Ich przebieg przyjmuje wszelkie kierunki. Doliny występują w pełnej gamie rodzajów, od przełomów, z prawie pionowo wyżłobionymi brzegami, po szeroko rozlane odcinki o brzegach płaskich. Urokliwość krajobrazową dopełniają jeziora, których bogactwo rzadko jest spotykane, oraz zróżnicowana szata roślinna. Pamiętać również należy o wybrzeżu Bałtyku ze znakomitymi wydmami na Mierzei Kurońskiej.

Taki oto ogólny kształt krajobrazu, który można by porównać fragmentami do Pojezierza Suwalskiego w Polsce, Litwa zawdzięcza działalności niszczącej (erozyjnej) i budującej (akumulacyjnej) lądolodu skandynawskiego, który i w Polsce wpłynął na obecną rzeźbę, szczególnie na północy. W przypadku Litwy cała powierzchnia objęta była zlodowaceniem, stąd owa rzekoma monotonia krajobrazu. Ten jednak, obok niepodważalnej malowniczości objawia pewne cechy, dzięki którym występuje również zróżnicowanie fizyczno-geograficzne, powodujące podział Litwy na regiony. Dwa podstawowe, to Pojezierze Litewskie na wschodzie i Pojezierze Żmudzkie na zachodzie oraz również odmienne Pobrzeże Bałtyku. Oba pojezierza urozmaicone wzniesieniami przedziela pas obniżenia ciągnący się od południowego-zachodu ku północnemu-wschodowi. Podział ten jest również podziałem historycznym. Niegdyś, kiedy Wielkie Księstwo Litewskie było kilkanaście razy większe, składało się z wielu części. Jednak zawsze jej trzon stanowiły dwie - obecnie zawarte w granicach państwa. Pierwsza z nich - Auksztota lub inaczej Litwa właściwa albo Litwa Górna na wschodzie, druga to Żmudź lub Litwa Dolna na zachodzie. Zróżnicowanie geogarficzno - krajobrazowe przejawia się przede wszystkim w trzech elementach: klimacie, rzeźbie powierzchni oraz szacie roślinnej.

AUKSZTOTA - LITWA GÓRNA.

Zakładając, że granicę między Litwą Górną i Dolną poprowadzimy od punktu najbardziej wysuniętego na południowy-zachód (okolice Mariampola lub styku Litwy, Polski i Okręgu Kaliningradu) do wysuniętego najbardziej na północ (okolic Birż), wówczas będziemy mieli do czynienia z trzema generalnymi częściami Auksztoty: zewnętrzny pas wzgórz, wzdłuż granicy z Białorusią, kolejne wzgórza przy granicy z Polską oraz wewnętrzny pas obniżeń, sąsiadujący ze Żmudzią. Wzgórza te wchodzą w skład większego systemu wzniesień nazywanego Grzędą Bałtycką, który jest szerokim pasem morenowym. Morena to zwały materiału skalnego, który został pozostawiony przez lodowiec, a raczej lądolód - taki jaki obecnie zajmuje np. Grenlandię. Materiał ten to głównie glina, czyli mieszanina kamieni, żwiru, piasku oraz drobniejszych cząstek mineralnych. Pagórki te są zatem zbudowane z gliny, mają więc inny wygląd, ten który kojarzy nam się z górami. Litewski fragment Grzędy Bałtyckiej złożony jest z kilku części. Zachodnią stanowią wzgórza Auksztodzkie, północno-wschodnią najwyższe Wzgórza Swięciańskie (Józefowa Góra 293 m n.p.m.) a południowo-wschodnią Wzgórza Miednickie. Obszary pomiędzy nimi zajmuje Równina Południowo-Wschodnia. Całość jest zasadniczą częścią Pojezierza Litewskiego, które jest największym skupiskiem jezior w całym państwie. Jeziora te, to również skutek pobytu lądolodu, który topniejąc wypełniał wodą różnego rodzaju i kształtu zagłębienia, również przez niego stworzone. Południową Auksztotę wypełnia obniżenie, przez które przepływa Niemen, na zachód od niego, wzdłuż granicy z Polską występują Wzgórza Południowe. Pozostała część Litwy ma charakter nizinny. Auksztota i Żmudź zajmują wspólnie Nizinę Srodkowolitewską, dzielącą się na kilka mniejszych jednostek fizyczno-geograficznych. Obszar ten nie obfituje w zbyt dużą ilość jezior. Jest natomiast bogaty w sieć rzeczną. Północna część niziny należy do dorzecza Dźwiny. Do większych rzek należą tu: Musza (284 km długości, w tym na Litwie 146 km), Ławena, Niemenek i Poszczą.. Całą pozostałą część wypełnia Niemen i jego dopływy. Wśród nich: Wilia (510 km i 235 km), Święta (246 i 246), Mereczanka (203 i 194) a także Jesia, Wierzonnia, Strawa i Musa.

Krajobraz Górnej Litwy jest dość znacznie zróżnicowany. Północna część wzgórz obfituje w jeziora, obszary podmokłe i bagienne. Mieszają się tu wzajemnie obszary pagórkowate i względnie płaskie. Rzeki mają brzegi zarówno płaskie jak i strome. Dominuje falistość terenu. Różnorodność ta objawia się występowaniem wielu formacji roślinnych. Wzgórza są przeważnie zalesione, gdzie dominuje sosna i świerk. Obniżenia wypełniają lasy mieszane - sosna i brzoza. Im obszary bardziej wilgotne, podmokłe a także im bliżej brzegów jezior i rzek tym większy udział liściastych, drzew wilgociolubnych wierzby i olchy. Na obszarach bagiennych dominuje roślinność niska, krzewiasta z niewielkimi kępami drzew.

Dalej na południe krajobraz jest typowo morenowy. Również obfituje w jeziora i rzeki ale jest mniej podmokły. Jest to klasyczna mozaika pagórków i jezior, pojedynczych lub częściej połączonych niewielkimi strumykami. Jeziora te, różnorodne w kształtach, wielkości powierzchni i głębokości o różnokierunkowym układzie, niekiedy mają brzegi płaskie a czasem brzeg przechodzi bezpośrednio we wzgórze. W niektórych przypadkach zaobserwować można podmokłe brzegi, co świadczy o stopniowym wysychaniu jezior. Praktycznie tylko w tych miejscach występują drzewa i krzewy terenów wilgotnych. Wzgórza porośnięte są zwykle lasami iglastymi i mieszanymi, czasami są nagie. Na południowy-wschód od Wilna występują najwyższe wzniesienia dochodzące do blisko 300 metrów n.p.m. i ponad 100 m wysokości względnej. W okolicach tych występują również najgłębsze jeziora.

Równina Południowo-Wschodnia ma charakter całkiem inny. Chociaż nazwa jest nieco myląca, bowiem na obszarze tym znaleźć można tereny faliste a także nieliczne wzgórza, to jednak dominują powierzchnie płaskie. Równinę tę wypełnia druga co do wielkości rzeka litewska, Wilia wraz z dopływami, w tym Żejmiana, w północnej części równiny. Obszary położone po obu stronach rzeki, zbudowane często z piasków, mają charakter raczej suchy, dominują lasy iglaste i mieszane z domieszką dębu, brzozy, czasami lipy. Na nielicznych obszarach wilgotnych występują łąki.

Nizina Środkowolitewska pozbawiona jest klasycznych form akumulacji polodowcowej w postaci pagórków morenowych, chociaż powierzchnia zbudowana jest również z materiału lodowcowego. Obszar ten wypełnia gęsta sieć rzeczna z często podmokłymi brzegami, które wypełniają łąki, zwykle wykorzystywane rolniczo. Brzegi są dość urozmaicone w zależności od twardości podłoża, po którym płyną. Na nizinie występują jedynie nieliczne, małe jeziorka, czasami malowniczo położone w lasach. Krajobraz jest tutaj zdecydowanie odmienny. Na lepszych glebach dominują barwy upraw rolniczych, rozciągających się pomiędzy kompleksami leśnymi. W wielu miejscach drzewa iglaste ustępują liściastym, szczególnie w części południowej.

Wiele istotnych, z punktu widzenia walorów środowiskowych i atrakcyjności turystycznej, obiektów i obszarów przyrody ożywionej i nieożywionej jest obecnie na Litwie prawnie chronionych. Utworzonych zostało i tworzy się nadal wiele rodzajów rezerwatów przyrody, m.in. krajobrazowe, geologiczne, hydrograficzne, krajobrazu historycznego, botaniczne, ornitologiczne, ichtiologiczne i inne. Do najciekawszych można tu zaliczyć Litewski Park Narodowy w okolicach Ignalina na obszarze Wzgórz Święciańskich. Ochroną objęte są tutaj naturalne formacje roślinne, przepiękny kompleks połączonych w okrąg jeziorek, drzewa-pomniki przyrody oraz zabytki architektury. Inne ciekawsze parki to: Dusiecki Park Krajobrazowy na jeziorze Sarty; podobny charakter ma Trocki Park Krajobrazowy; Park Krajobrazowy w Wysokim Dworze chroniący kompleks leśny; rezerwat błotny w okolicach Marcinkańców; park ornitologiczny na jeziorze Żuwinty. Drugą kategorią są objęte ochroną obiekty przyrodnicze. Podać tu można przykłady drzew-pomników, np. suwiecki dąb - około 2 tysiące lat, 8,6 m. średnicy, lub puniecki świerk - 42 m wysokości, olbrzymi głaz narzutowy nad jeziorem Rubiki, a także Józefowa Góra koło Miodnika. Trzecią grupę stanowią stanowiska archeologiczne - głównie grodziska, jak chociażby w Kiemowie, Punie czy w Mereczu.

ŻMUDŹ - LITWA DOLNA.

Ukształtowanie powierzchni Żmudzi, będącej zachodnią częścią współczesnej Republiki Litewskiej, a jednocześnie stanowiącej pomost pomiędzy Bałtykiem a Litwą Właściwą, jest mniej urozmaicone, i rzec by można, prostsze do odczytania niż Auksztoty. Jej kształt zbliżony jest do owalu, w którego centrum znajduje się obszar wyniesień, określany mianem Pojezierza Żmudzkiego. Jest on otoczony terenami nizinnymi. Wnętrze Litwy Dolnej stanowią Wzgórza Żmudzkie, z maksymalnym wyniesieniem 234 m n.p.m., od wschodu sąsiadujące z niżej położoną, względnie równą powierzchnią. Tu skupia się absolutna większość jezior tej części kraju, chociaż zdecydowanie mniej niż na Pojezierzu Litewskim. Wschodnią część Żmudzi stanowi druga część opisywanej już Niziny Środkowolitewskiej. Na północy, wzdłuż granicy z Łotwą rozciąga się Nizina Wenteńska lub Windawy. Obszar między pojezierzem a wybrzeżem Bałtyku wypełnia pas Niziny Przymorskiej. Południowy kraniec to niziny nadniemeńskie. Sieć rzeczna jest tutaj znacznie rozbudowana i wypełnia głównie obszary nizinne. Na północy płynie trzecia co do wielkości rzeka Litwy a jednocześnie największy litewski dopływ Dźwiny - Windawa (350 km i 167 km). Pomijając jej dopływy i kilka drobnych rzeczek biorących swe początki nie opodal granicy łotewskiej, cały pozostały obszar znajduje się w dorzeczu Niemna. Zbiera on prawie wszystkie rzeki żmudzkie, które w większości są jego lewymi dopływami. Znamienne jest, że nawet na całym odcinku wybrzeża, poza kilkoma strumykami, wody rzek spływają do Niemna i razem z nim wpadają do morza. Najważniejszymi rzekami zasilającymi jego dolny bieg są: Niewiaża (209, 209) z Niziny Środkowolitewskiej, Szesupa (298, 209) z południa, Dubisa i Jura z pojezierza oraz Minia (213, 213) z przymorza. Rzeźba terenu całego obszaru, podobnie jak Auksztoty, jest pochodzenia polodowcowego.

Krajobraz Żmudzi jest w znacznym stopniu odmienny od Litwy Właściwej. Po pierwsze nie znajdujemy tu obfitości jezior. Te, które są, należą do jezior średniej wielkości i odczuwa się brak tych małych drobnych oczek, które niejednokrotnie są podstawowym elementem malowniczości krajobrazowej. Pagórki na pojezierzu są niższe i bardziej płaskie. Różnice w wysokościach względnych między wzniesieniami a obniżeniami są niewielkie i rzadko przekraczają 3-50 metrów. Spłaszcza to urozmaicenie linii horyzontu a jest to jeden z wykładników atrakcyjności terenu. Mamy zatem do czynienia z łagodnością terenu. Innym elementem niewątpliwie są lasy a te na obszarach wyżej położonych występują raczej rzadko. Niewątpliwą jednak zaletą, w zamian niejako, można obserwować tam piękną mozaikę kolorów pól uprawnych, które wiosną szczególnie ujawniają swoją różnorodność.

Niziny to rzecz jasna inne obrazy. Rzeki płyną dość leniwie, szczególnie Niemen w swym dolnym biegu. W większości brzegi są płaskie, poza fragmentami gdzie w piaszczystm podłożu doszło do wyrzeźbienia głębszych dolin. Te pierwsze w znacznym stopniu porośnięte są trawami, tworząc naturalne lub sztuczne łąki, najczęściej wykorzystywane rolniczo. Nie należą do rzadkości zalewy tych terenów, co sprawia, że spotkać tam można sporo gatunków roślin wilgociolubnych, mających jakże specyficzny charakter. W pewnym oddaleniu od rzek występuje na Żmudzi największa obfitość lasów. Nie występują tutaj zbyt duże kompleksy leśne. Mamy raczej do czynienia z przemieszaniem lasów i pól uprawnych, co również posiada znaczne walory estetyczne. Dominują tutaj głównie lasy iglaste - świerk i sosna - oraz mieszane, z domieszką brzozy, dębu, olchy. Lasy te ponadto obfitują w wiele gatunków fauny.

Na opisywanym obszarze Litwy zlokalizowano również, choć w mniejszej liczbie, wiele obszarów chronionych. Tutaj do najciekawszych można zaliczyć następujące obiekty i rezerwaty: Rezerwat Geologiczny w Popielanach, grodziska w Opulach, Gondydze, Wielonie a także kurchany, muzeum rzeźby w pniach drzew i inne. Ponadto jest wiele obszarów chronionych flory i fauny a także naturalnej rzeźby terenu.

POBRZEŻE BAŁTYKU.

Wybrzeże litewskie ma 99 km długości. Stanowi to nieco ponad 5% łącznej długości granic kraju. Jest jednak ono bardzo ciekawe ze względów fizyczno-geograficznych. Nie ma bowiem innego kraju na świecie, którego ponad połowę wybrzeża stanowi mierzeja. Ma ona 98 km długości, z czego ponad 50% należy do Litwy. Pozostała część znajduje się w granicach rosyjskiego Okręgu Kaliningradzkiego (Królewiec). Szerokość zmienia się od 500 m do około 4 km. Mierzeja Kurońska, bo o nią chodzi, została zbudowana w wyniku działalności trzech głównych sił naturalnych. Pierwsza to prądy przybrzeżne. Bałtyk w tym miejscu jest stosunkowo płytki. Przemieszczające się masy wody, szczególnie podczas sztormów często występujących jesienią i zimą, przenosiły od dawna ku wybrzeżu piasek, który przez fale transportowany był na brzeg. Z drugiej strony ogromne masy materiału skalnego transportował tam również Niemen. Resztę dopełnił wiatr, który nadawał wygląd zewnętrzny temu obszarowi. Mierzeja oddziela stały ląd od morza tworząc wewnątrz zbiornik wodny - Zalew Kuroński. Jego całkowita powierzchnia wynosi 1600 km2, z czego do Litwy należy 413 km2. Jest on połączony z morzem naturalnym kanałem u krańca owego wału piaskowego. W miejscu tym położony jest największy ośrodek miejski wybrzeża i port - Kłajpeda. Zalew ten zasilany jest przede wszystkim wodami Niemna. Tylko przez 64 dni w roku woda przelewa się przez kanał ze słonego (8%o) Bałtyku do wód wewnętrznych. Pozostała część roku to dopływ słodkiej wody, co sprawia, że Zalew Kuroński ma właściwości zbiornika słodkowodnego. Rzeka dostarcza ponadto wielu minerałów organicznych stwarzając idealne wręcz warunki dla rozwoju ryb, które znajdują tu mnóstwo pokarmu. Stąd jest to podstawowy obszar rybołówstwa Litwy.

Około 200 lat temu, podczas tzw. wojny siedmioletniej, doszło do wycięcia praktycznie wszystkich lasów porastających mierzeję. Doprowadziło to do zwiększenia skutków działalności wiatru. Masy piasku zaczęły wolno się przemieszczać w kierunku zalewu. Wydmy uzyskały charakter ruchomy, co w efekcie doprowadziło do częściowego lub całkowitego zasypania kilku wiosek rybackich. Dopiero w XX wieku zaczęto prowadzić prace mające na celu umocnienie wydm i zatrzymanie ich przemieszczania się. W tym celu w zależności od konieczności z jednej strony i możliwości z drugiej zaczęto obsadzać te tereny lasami, trawami lub jednym i drugim, wybierając do tego odpowiednie gatunki. Doprowadziło to również do utworzenia pewnej bariery wietrznej dla obszarów wewnętrznych. Obecnie wioski rybackie są zatem usytuowane od strony zalewu. Sztuczne zalesienie terenów wywołało wykształcenie się pewnych swoistych formacji roślinnych. Do obsadzenia terenów piaszczystych wykorzystano niektóre gatunki drzew liściastych ale przede wszystkim piękne, jeśli chodzi o wygląd, sosny. Ponadto wykorzystano wiele gatunków traw, w większości niskich. Fragmenty, na których przeplatają się połacie traw z niewielkimi skupiskami drzew tworzą krajobraz żywcem wyjęty z podbiegunowej tundry. Większe kompleksy leśne, mimo, że w większości sztuczne, zasobne są w wiele gatunków zwierząt, wśród których na pierwszym miejscu wymienić trzeba króla tych obszarów - łosia. Inne zwierzęta najczęściej tutaj spotykane to samy, dziki, lisy i zające.

Drugim elementem niezwykle interesującym krajobrazowe są same wydmy. Piękne przykłady wydm nadmorskich ciągną się praktycznie przez całą mierzeję. Osiągają one miejscami wysokość 50-60 m i są fantastycznym estetycznie zjawiskiem przyrodniczym. Ich znaczenie i uroda zostały objęte szczególną troską. Mierzeja Kurońska jest obecnie rezerwatem przyrody chroniącym głównie walory krajobrazowe. Należy tu również wspomnieć, że po drugiej, lądowej stronie zalewu utworzony został rezerwat przyrody w północnych okolicach Windeborku. Jest to zatem bardzo atrakcyjny turystycznie obszar. Szczególnie, że naturalne plaże na brzegu bałtyckim zbudowane są z piasku o niezwykle jasnym, prawie białym odcieniem. Są tutaj również tak wspaniałe miejsca, w których obracając się dookoła widać tylko piasek, niebo i morze. Obszary te nazywane są czasami pustynią litewską. Dodając do tego fakt, że właśnie tutaj, na wybrzeżunotuje się w ciągu roku najwięcej dni słonecznych, nie można się dziwić, że jest to najbardziej atrakcyjny turystycznie i wypoczynkowo region Litwy. Tutaj zatem wybudowano najwięcej domów wypoczynkowych, baz turystycznych i miejsc noclegowych. Tutaj przyjeżdża najwięcej osób pragnących wypocząć i tu jest centrum turystyki litewskiej.

KRÓL NIEMEN.

Król Niemen, królowa litewskich rzek, ojciec Niemen. Określeń tej rzeki mnóstwo jest w historii i tradycji Litwy. Inaczej nazywali go chłopi, inaczej poeci. Mickiewicz nazywał ją "domową rzeką". Niezależnie od epitetów ją określających, sprawą bezdyskusyjną pozostaje ogromna rola jaką odegrał i wciąż odgrywa Niemen w świadomości zarówno Litwinów jak i Polaków. Bardzo mocno wrył się on w ich świadomość i pozostaje ciągle symbolem tak istotnym jak Tamiza dla Anglików, Wisła dla Polaków, Wołga dla Rosjan, Sekwana dla Francuzów czy Ren dla Niemców, Nie ma innego elementu fizyczno-geograficznego, nie ma innego elementu krajobrazu, który mógłby chociaż w części równać się z czcią jaka oddawana jest tej rzece.

Niemen ma długości 937 km, z czego na terenie Litwy płynie korytem o długości 475 km. Jest czternastą rzeką Europy i jedną z siedmiuset rzek tego państwa. Bierze swój początek na południe od Mińska. Obszar ten, położony na wysokości około 177 m n.p.m., jest sporych rozmiarów podmokłą równiną. W okresach o dużym natężeniu opadów ma nawet charakter bagnisty. Pełno tam podmokłych łąk, torfowisk, urozmaiconych fragmentami przez wilgociolubne zagajniki, poprzerastane gąszczami krzaków. Niemen nie wypływa z jednego, określonego źródła Na wilgotnych terenach następuje naturalny spływ nadmiaru wody, tworząc niekiedy kilkadziesiąt drobnych strumyczków, które dalej łączą się w nieco większe, a następnie wypływają z danego obszaru w postaci kilku drobnych rzeczek. Te zaś łączą się w większe i odpływają w formie jednego, głównego cieku odprowadzającego wodę, stanowiącą nadmiar w danym ekosystemie. Tak wyglądają narodziny "króla". Dalej płynie on generalnie na północ. Bieg jego nie jest jednak spokojny i prosty. Pokonać musi bowiem dość urozmaiconą hipsometrycznie powierzchnię, zróżnicowaną nie tylko wysokościowo ale także strukturalnie. Oznacza to, że walczy siłą spadku wód z różnymi rodzajami skał, które częściowo niszczy a czasami musi ulec ich twardości. Wszystko to powoduje, że górny, o kierunku południkowym, bieg Niemna ma charakter bardzo niestały. Odcinek ten jest niczym innym jak niekończącym się ciągiem meandrów, w którym jak na dłoni widać walkę żywiołu wodnego z oporem skał.

Obecnie koryto rzeki nie jest takie samo jak kilkaset lat temu. Już w czasach historycznych zmieniało się ono, czasami dość znacznie. Pozostałością tego są obecnie tak zwane starorzecza, których można znaleźć tu bez liku. Istnieje nawet legenda związana z jednym ze starorzeczy na południu Litwy. Istniał tu wspaniały gród i przebogate miasto. Opierało się ono o brzeg rzeki, a na okolicznych obszarach kwitł handel, rzemiosło i rolnictwo. Było to bardzo bogate miasto, które albo tak się nazywało, albo nazywane było - Rajski Gród - rajskie miasto - Rajgród. Miasto to było jednak niepokorne. Bogactwo sprawiło, że ludzie coraz rzadziej ku niebu patrzyli a coraz częściej dbali o własny dobrobyt. Ukarał ich zatem Bóg odbierając wszelkie przywileje a następnie skazał miasto na zagładę. Zapadło się. ono na dnie Niemna, który wtedy zmienił właśnie swój bieg. Koryto przebiega obecnie w pewnej odległości od starorzecza. Do dziś ponoć słychać pod ziemią dzwony tego miasta.

W obecnych granicach Litwy, Niemen ma długość 475 km. Jego środkowy, meandrowy przebieg, charakterystyczny jest dla Litwy południowej. Tam właśnie ma cechy rzeki dzikiej, o dużej prędkości przemieszczania się wody. Tutaj spotkać można najwięcej przełomów, czyli miejsc gdzie rzeka sama wyżłobiła sobie swoje koryto. Wąwozy rzeczne mają niekiedy pionowe ściany a ich wysokość dochodzi do 20-70 m. Na brzegach, szczególnie starych, można obserwować ułożenia warstw skalnych. Ta cecha niemeńskich brzegów sprawiła, że tu właśnie wybudowano szereg twierdz, zamków i klasztorów obronnych. Była to najistotniejsza bariera naturalna, wstrzymująca ekspansję krzyżacką. Do naszych czasów twierdze owe nie dotrwały, ale z kronik i podań wynika, że rzeka ta była dla potęgi zakonnej nie do przebycia, głównie ze względu na duże zgrupowanie tych ośrodków.

Powiedziano niegdyś, że historia Niemna to historia Litwy. Jest w tym stwierdzeniu dużo prawdy, bowiem nad jego brzegami, znajduje się większość istotnych dla kraju obiektów i symboli historycznych. Niezależnie od chronologii dziejowej można wzdłuż niego znaleźć wiele ośrodków, będących żywą wciąż historią tych ziem. Opisano wcześniej Druskienniki, gdzie naturalna dla tych terenów sosna została wyparta przez malownicze kompleksy drzewostanów liściastych. Nie opodal znajduje się dworek, w którym wiele czasu spędził Naczelnik Państwa Józef Piłsudski. On sam również opisywał piękno krajobrazu tych ziem. Dalej Merecz z XIV-wiecznym zamkiem i wysoko nad rzeką położonym podgrodziem. Następnie Olita, a dalej kolejne uzdrowisko - Birżany, i pięknie położone Preny.

Dalej impet spadku wód w nurcie rzeki staje się bardziej leniwy. Niemen zbliża się do Kowna. Tutaj już od dawna istniały idealne warunki do przekraczania rzeki. Próbowali tego Krzyżacy, tędy przechodziły na auksztocką stronę chorągwie żmudzkie, tędy również przeprawiał się Napoleon w swym pochodzie na Rosję.

Już po drugiej wojnie światowej, wybudowano system zapór i utworzono Zalew Kowieński, nazywany lokalnie Morzem Kowieńskim. W miejscu tym rzeka wkracza w dość szeroką, płaską dolinę, co umożliwiło prace hydrobudowlane. W związku z tą budową zostało przesiedlonych 45 wsi na tereny położone wyżej, w tym także kilka zabytków, m.in. drewniany kościół z XVIII wieku. Na lewym brzegu zalewu, do tej pory pozostają piękne zabudowania monastyru - prawosławnego klasztoru - i cerkiew z XVIII wieku. Obecnie na zalewie, który ma powierzchnę 63,5 km2 zlokalizowana jest hydroelektrownia.

Przedkowieński odcinek Niemna chyba najczęściej opisywany był w literaturze i wysławmy poetyckimi strofami. Nie sposób nie wspomnieć tu o wielkiej epopei Elizy Orzeszkowej "Nad Niemnem". Historia Bohatyrowiczów związana jest z legendą, a raczej mitem, dwójki dzielnych ludzi, kobiety i mężczyzny. Otóż w jednej z nadniemeńskich wsi leżą pod krzyżem dwa głazy. Są one pokryte tajemnymi znakami, tworzącymi w tłumaczeniu "Jan i Cecylia, 1549, memento mori". Legenda głosi, że po przyjęciu przez Litwę chrześcijaństwa, przybyła na te tereny para ludzi. Ponoć pochodzili z Polski. Szukali oni miejsca na założenie swojego gospodarstwa. Poznali szereg łąk, jezior, niezliczone przebyli połacie puszczy i dotarli wreszcie do brzegów Niemna. Tam gdzie stoją owe głazy, postanowili osiąść na stałe. Stworzyli piękne gospodarstwo, o czym dowiedział się sam król Zygmunt August. Przybył król na te tereny. Zobaczył pięknie utrzymaną i doskonale zagospodarowaną wieś. Przywołał przed swe oblicze Jana i Cecylię, którzy wówczas byli już staruszkami. Powiedział wówczas władca do Jana, że bezimiennym pozostanie na zawsze, ale ze względu na pracę, którą włożył i pot, który przelał w imię ujarzmienia tej ziemi, nobilituje ich dzieci i na wieczność nadaje im godność Bohatyrowiczów.

Zalew Kowieński jest miejscem, gdzie Niemen zmienia swój kierunek z południkowego na równoleżnikowy - skręca na zachód. Rzeka ma tutaj charakter jeszcze bardziej leniwy. Wolno płynące wody, niejednokrotnie szeroko rozlewające się w płytkich dolinach tworzą odmienny charakter krajobrazowy. W dolnym biegu rzeki, do granicy z Obwodem Królewca, znajduje się duża liczba starych, często przedchrześcijańskich grodzisk, mających swego czasu ogromne znaczenie w walkach z plemionami jaćwieskimi i pruskimi a także z Krzyżakami. Około 40 km w dół rzeki, przy dopływie Dubisy, znajduje się wyspa, na której przeprowadzano wymianę jeńców litewskich i krzyżackich. Dalej położone jest znane zarówno historycznie jak i współcześnie miasto Jurbork - centrum tego obszaru. Nie opodal nad Jurą wznosi się święta góra litewska - tzw. litewski Olimp - Rambinas, koło Tylży.

U wybrzeży Bałtyku Niemen rozdziela się na szereg odnóg wpadających do morza, tworząc obszerną deltę. Odnogi te rozcinają ląd na szereg wysp, które są albo zasiedlone, albo stanowią naturalne rezerwaty przyrody. Często zalewane, szczególnie wiosennymi wodami roztopowymi mają jednak dość dobrze rozwinięty system zabezpieczeń antypowodziowych - nasypy, wały, kanały, system drenażu gleby, śluzy, zbiorniki antypowodziowe, groble i inne. Na zasiedlonych wyspach doskonale rozwija się rolnictwo. Łąki, często podmokłe, obfitują w roślinność idealnie nadające się na paszę. W czasie przyboru wody Niemen osadza na zalewanych obszarach masę bardzo użytecznych składników mineralnych. Pozostałe tereny są prawie w całości chronione. Istnieje tu dużo rezerwatów krajobrazowych, ornitologicznych i ichtiologicznych. Stwierdzić ponadto należy, że dorzecze Niemna jest również wspaniałym obszarem turystycznym. Poza flotą turystyczną obsługującą sam Niemen, głównie wodolotami i statkami żeglugi śródlądowej, istnieje wiele wodnych szlaków turystycznych, zarówno żeglarskich jak i kajakowych.

KRAINA TYSIĄCA JEZIOR.

Naprawdę jest ich około czterech tysięcy i zajmują około 1,5% powierzchni kraju. Przeważają rzecz jasna jeziora małe, a nawet bardzo małe oczka polodowcowe. Nie ma to jednak wpływu na fakt, że stanowią jeden z najatrakcyjniejszych elementów krajobrazu. One również kształtują charakter ziemi litewskiej wpływając na jej niepowtarzalność. Największym jeziorem są Dryświaty (Druksiai) położone na styku Białorusi, Łotwy i Litwy, chociaż w całości znajdują się po stronie tej ostatniej. Jego powierzchnia wynosi 45 km2. Najgłębszym jeziorem są Tauroginy (Tauraguas), około 40 km na południowy zachód od Dryświat, o głębokości 61 m. Najdłuższym natomiast jest jezioro Oświe (Asveja) liczące 30 km. Łącznie na Litwie znajduje się 14 dużych jezior, których powierzchnia przekracza 10 km2, a 3/4 wszystkich jezior zgrupowanych jest we wschodniej części kraju na Grzędzie Bałtyckiej.

Naturalnym otoczeniem większości jezior jest sosna. Lasy w większości przypadków dochodzą do brzegów tworząc jeden wspólny system przyrodniczy. Są one wyjątkowo bogate w faunę, zarówno jeśli chodzi o zwierzęta leśne i wodne - występuje tu przede wszystkim łoś, borsuk, lis, sama, zając - jak i ryby. Bardzo często obszary takie podlegają ochronie, jak chociażby wspomniany wcześniej Park Narodowy Ognalino, obejmujący łącznie około 200 wzajemnie połączonych jezior, otoczonych wzgórzami i lasami. Z niektórych pagórków obserwować można jednocześnie kilka jezior. Nad jednym z nich zlokalizowano bazę turystyczną, z której można wybrać się na bezkrwawe łowy z kamerą, powiosłować łodzią lub po prostu opalać się w promieniach litewskiego słońca na jednej z licznych plaż.

Bardzo atrakcyjne turystycznie są również jeziora wokół Wilna i Trok. Są one najczęściej odwiedzane ze względu na to, że stanowią najbliższe zaplecze wypoczynkowe dla stołecznej aglomeracji. Ponadto istnieje tu doskonała harmonia uroków przyrodniczych i zabytków architektury.

Na południu Litwy, w połowie drogi między Mariampolem a Olitą, położone jest jezioro Żuwinty (Zuvintas). Jego wartość ekologiczną i krajobrazową należy mierzyć już w kategoriach europejskich. Nazywane jest królestwem ptaków, jednym z najważniejszych rezerwatów ornitologicznych tej części starego kontynentu. Żyje tutaj, okresowo i na stałe, zakładając swoje gniazda, odbywając okres godowy, wychowując młode, około 200 gatunków dzikiego ptactwa. Doliczyć się tutaj można 10 gatunków gęsi, kilku gatunków kaczek a także mnóstwa przedstawicieli innych ptaków, jak chociażby czapli, kormoranów, bocianów i wielu innych skrzydlatych gospodarzy wód i mokradeł. W rezerwacie tym bowiem znajdują się również błota i bagna. To zaiste ogromne bogactwo fauny Żuwint, kwalifikuje je do rangi prawdziwej perełki litewskiego środowiska naturalnego. Nie opodal są jeszcze dwa urokliwe jeziora - Duś i Melele, tworzące razem wyjątkowo atrakcyjny kompleks.

Żmudź, uboższa zdecydowanie w zasoby wód stojących, również posiada kilka wyjątkowych zbiorników. Wspomnieć tu należy przede wszystkim o Płotelach (Platelin). Jezioro o powierzchni 12 km2 urozmaicone jest siedmioma wysepkami, z których żadna nie jest zasiedlona przez człowieka. Otoczona jest z trzech stron zwartym kompleksem leśnym. Łącznie z powierzchnią wodną tworzy jeden rezerwat przyrody. Zarówno świat zwierząt wodnych jak i lądowych znajduje tu idealne, naturalne warunki rozwoju. Ingerencja człowieka jest niezauważalna a zatem może to być również idealny poligon dla działalności badawczej. Kontakt okolicznej ludności z jeziorem ma charakter bardziej mistyczny. Istnieją legendy związane ponoć z każdą z wysepek. Mają one dwojaki charakter. Związane są albo z działalnością lokalnych władców i rycerzy albo mają wyraz religijny, związany głównie z wierzeniami pogańskimi.

Większość jezior litewskich jest aktualnie w trakcie powolnego wysychania. Spowodowane jest to minimalnym, lecz permanentnym, obniżaniem się poziomu wód gruntowych, co bezpośrednio wpływa na obniżenie lustra wody. Naturalną konsekwencją jest zmniejszanie się zasobów wód powierzchniowych. Tereny wokół jezior a także rzek przyjmują postać wilgotnych trzęsawisk i dość dużych błotnistych równin lub obniżeń. Biorąc pod uwagę, że litewskie jeziora są raczej płytkie można sobie wyobrazić skalę tego zjawiska.

Obecnie zarejestrowanych jest około 50 tysięcy bagn, mokradeł i torfowisk. Łącznie zajmują 6-7% powierzchni kraju. Wśród nich jest 30 dużych, przekraczających 10 km2. Połowa to dawne jeziora, z których woda odpłynęła lub wyparowała. Na obszarach tych tworzą się tak zwane torfowiska niskie, charakterystyczne dla nie do końca wyschniętych zagłębień terenowych. Największe ich nagromadzenie obserwować można w Auksztocie. Na Żmudzi dominują torfowiska wysokie, powstające na terenach bezodpływowych lub z małym odpływem wód opadowych. Występują zatem głównie w miejscach ubogich w sieć hydrograficzną.

Torf jest jednym z podstawowych surowców Litwy. Ma znaczenie jako nawóz i element spulchniający glebę, opał a także w postaci tzw. rudy darniowej można z niego uzyskać żelazo. Jest jednak bardziej uciążliwy niż pożyteczny. Na szeroką skalę zakrojone są działania melioracyjne i osuszające podmokłe połacie ziemi, aby przygotować ją do efektywnej produkcji rolniczej oraz dla potrzeb rozwoju infrastruktury technicznej. Nie należy jednak zapominać o niewątpliwych walorach naturalnych tego środowiska.

O walorach przyrodniczych i środowisku geograficznym Litwy można by opowiadać długo. Jest to bowiem kraj ciekawy, odmienny od polskich stereotypów krajobrazowych. Nie tak zróżnicowany ale niesłychanie urokliwy. Warto jeszcze raz przypomnieć, że na tak małym w sumie obszarze płynie 700 rzek, znajduje się blisko 4 tysiące jezior, kilka tysięcy większych i całkiem małych pagórków, okraszonych bogatą szatą roślinną i światem zwierząt. Oprócz tego Pobrzeże Bałtyku, Zalew i Mierzeja Kurońska z wydmami i białymi plażami.

A być może lasy stanowią o owej specyfice. Są one przecież tak ściśle związane z polodowcowym charakterem powierzchni ziemi. A może totylko podświadoma tęsknota do dzikiej puszczy, z której wyrosły narody litewski i polski, do lasów, które w swej pierwotnej formie są już niemalże "eksponatem muzealnym". Na Litwie lasy stanowią obecnie blisko 28% powierzchni. W większości są to niestety drzewostany młode albo średniego wieku. Udział sosny kształtuje się w granicach 41% ogółu drzew, świerk około 20%, brzoza 18% oraz olcha 12%. Ponadto do bardziej pospolitych zaliczyć można dąb, lipę, jesion, klon i modrzew. Rzadko spotykany jest buk. Litwa wschodnia to kraina sosny, na zachodzie można zauważyć większy udział świerku a na północy drzew liściastych.

Do największych kompleksów leśnych należą: Puszcza Orano-Druskiennicka o powierzchni,łącznie z bagnami, 1,5 tysiąca km2, Puszcza Rudnicka - 600 km2 a także Puszcza Niemeńska i Łabonarska.

PRAWNIE CHRONIONE OBIEKTY NA LITWIE.

Naturalne obiekty chronione
 
Nazwa  Liczba  Powierzchnia (w tys. ha)
 
Litewski Park Narodowy
"Ignalina"
 l  30,0
 
Rezerwaty przyrody  3
w tym:
Marcinkańce  8,5
Nowe Okmiany  3,6
Żuwinty  5,4
 
Obszary chronione  248 259,6
w tym:
krajobrazowe  55  143,7
geologiczne  19  1,5
hydrologiczne  3  25,2
hydrograficzne  16  4,5
krajobrazu historycznego  28  1,4
botaniczne  59  14,0
ornitologiczne  7  6,6
botaniczno-zoologiczne  11  38,3
ichtiologiczne  19  11,9
rezerwaty ptactwa morskiego  52  11,9

Liczba chronionych gatunków flory i fauny w 2000 roku.
Zwierząt  45
Ptaków  ok. 300
Ryb  ponad 30
Roślin  ponad 1000

Opracowanie: Tomasz Kunka

Wyświetleń: 1765


Uwaga! Wszystkie materiały opublikowane na stronach Profesor.pl są chronione prawem autorskim, publikowanie bez pisemnej zgody firmy Edgard zabronione.