Rola nauczyciela w kształtowaniu stosunków interpersonalnych w klasie szkolnej

I. WSTĘP

Niniejsza praca poświęcona jest roli nauczyciela w kształtowaniu stosunków interpersonalnych w klasie szkolnej. Rolą nauczyciela jest nie tylko przekazywanie uczniom wiedzy i kształtowanie ich umiejętności, zainteresowań ale także oddziaływanie na ich uczucia, przekonania, aspiracje, postawy.

Pracę swoją podzieliłam na trzy części: w pierwszej wyjaśniałam co to jest komunikacja interpersonalna, opisałam ogólnie sygnały werbalne i niewerbalne, komunikat oraz specyficzną formę komunikacji jaką jest empatia. Drugą część poświęciłam walorom komunikacji werbalnej i niewerbalnej nauczycieli i przedstawiłam wzorzec lekcji jako spotkania społecznego. W ostatniej części przedstawiłam: strukturę komunikowania się i wzajemnego oddziaływania nauczyciela z uczniami wdł. H. C. Lindgrena; reguły według których tworzą się klasowe podgrupy, opisałam jeden z elementów struktury stosunków interpersonalnych jakimi jest akceptacja oraz partnerskie i niepartnerskie stosunki nauczyciela z uczniami.

I. KOMUNIKACJA INTERPERSONALNA

Komunikacja interpersonalna jest to proces wymiany wiadomości między dwiema osobami. Jest to jedna z form porozumiewania się ludzi. Wyróżnia się:
- Komunikację grupową, zachodzącą między większą liczbą osób pozostających ze sobą w bezpośrednim kontakcie
- Komunikację zbiorową, zachodzącą w ramach szerszej społeczności, której członkowie kontaktują się ze sobą pośrednio.

W toku komunikacji interpersonalnej wiadomości przekazywane są przy pomocy sygnałów. Sygnałem jest każde zachowanie, które zostało spostrzeżone przez drugą osobę. Sygnały mogą być przekazywane przez człowieka nieświadomie lub nawet wbrew jego woli, np. gdy sygnałami są zachowania ekspresyjne, z których wystąpienia człowiek nie zdaje sobie sprawy (zmiana koloru skóry, specyficzny wyraz twarzy, itp.) lub których nie udaje mu się opanować (płacz, mówienie podniesionym głosem, itp.)

Rozróżnia się dwie zasadnicze kategorie sygnałów:
- Werbalne, tj. słowa
- Niewerbalne, tj. ton i natężenie głosu, mimika, gesty, postawa ciała, sposoby używania przedmiotów

Zespół sygnałów wyrażających określoną wiadomość nazywany jest komunikatorem. W komunikacji interpersonalnej znaczna większość komunikatów zawiera zarówno sygnały werbalne jak i niewerbalne. Przekazywanie wiadomości jest bardziej skuteczne, jeżeli sygnały werbalne i niewerbalne współtworzące określony komunikat są wzajemnie zgodne lub uzupełniają się treściowo.

Specyficzną formą komunikacji interpersonalnej jest empatia. Opiera się na własnej samoświadomości uczuciowej, jest fundamentalną umiejętnością obcowania z ludźmi. Zdolność ta, polegająca na umiejętności utożsamiania się z innymi osobami i przeżywania ich uczuć, jest bardzo przydatna w wielu dziedzinach życia. Osoby posiadające zdolność empatii są bardziej wyczulone na subtelne sygnały społeczne wskazujące czego chcą inni lub czego im potrzeba. Dzięki temu sprawdzają się w zawodach wymagających troskliwości i opieki nad innymi oraz w zarządzaniu, są lepszymi nauczycielami.

W pracy nauczyciela umiejętności związane z porozumiewaniem się mają szczególne znaczenie. Po pierwsze, realizacja zadań dydaktycznych odbywa się w szkole poprzez bezpośrednie komunikowanie się nauczyciela i ucznia. Po drugie, nauczyciel jako osoba znacząca odgrywa ważną rolę w formowaniu psychiki dziecka. Po trzecie, szkoła jest drugim środowiskiem obok rodzinnego domu, w którym dzieci intensywnie uczą się komunikowania z innymi ludźmi.

II. WALORY KOMUNIKACJI WERBALNEJ I NIEWERBALNEJ NAUCZYCIELI W PROCESIE EDUKACYJNYM

W procesie edukacyjnym "uczestniczy" cała osobowość nauczyciela, całe osobiste doświadczenie nauczyciela, jego styl ubioru, jego odnoszenia się do rzeczywistości, itp. Osobowość nauczyciela jest odzwierciedlona w postaci komunikacji niewerbalnej, której znaczenie jest bardzo duże. Dzieci są szczególnie wrażliwymi i spostrzegawczymi odbiorcami nadawanych przez nauczyciela komunikatów. Te komunikaty są intuicyjnie przez nie odbierane, a także intuicyjnie interpretowane i mają istotny wpływ na samopoczucie dziecka w zespole klasowym. Sygnały werbalne cechują się większą precyzją i jednoznacznością, niż niewerbalne. Jednemu słowu przypisane jest najczęściej jedno znaczenie. Traktowane są one często jako mniej wiarygodne, ponieważ ich znaczenie łatwiej ulega mistyfikacji niż znaczenie sygnałów niewerbalnych. Sygnały niewerbalne są bardziej wieloznaczne, np. płacz oznaczać może przeżywanie bardzo różnych uczuć: rozpaczy, żalu, lęku, smutku, złości, radości czy wzruszenia. Komunikacja werbalna i niewerbalna ma walory terapeutyczne. Rozładowuje wewnętrzne konflikty i napięcia emocjonalne u dzieci. Tam, gdzie nauczyciele tworzą klimat społeczny, w którym dzieci dobrze się czują, uczniowie chcą pracować chętnie i efektywnie, zaś tam, gdzie nauczyciele wprowadzają atmosferę nerwowości, powstają napięcia i zagrożenia, brakuje zaufania między nauczycielem a uczniem.

Komunikacja w procesie edukacyjnym powinna być dwustronna. Nauczyciel przekazuje całym sobą nie tylko określone wartości, ale także odczytuje niewerbalne komunikaty dziecka.

Nauczyciele są czasami nieświadomi tego, jak wielki mają wpływ na dzieci i jak silne wrażenia często na nich wywierają. Warto pamiętać, że nauczyciel mimo,iż przebywa z uczniami tylko przez parę godzin, kontaktuje się z nimi aż pięć razy w tygodniu. Lekcja staje się zestawem spotkań, który jest względnie jasno określony i posiada stały wzorzec:
1. P o z d r o w i e n i e. Nauczyciel wchodzi do klasy i rozpoczyna się kontakt. Bez względu na to, czy pozdrowienie jest formalne (np. dzień dobry dzieci), czy nie - w tym miejscu zachodzi kontakt, gdyż nauczyciel i klasa zauważają nawzajem swoją obecność.
2. U s t a n a w i a n i e  r e l a c j i. Nauczyciel mówi do klasy, tłumaczy czego oczekuje, słucha pytań etc.
3. Z a j m o w a n i e  s i ę  c e l e m  l e k c j i. Klasa przystępuje do pracy pisemnej lub ustnej i pojawiają się relacje: nauczyciel - dziecko.
4. W y c i ą g a n i e  w n i o s k ów  z  r e l a c j i. Nauczyciel jeszcze raz skupia na sobie uwagę klasy, gdy lekcja zbliża się ku końcowi, wyraża uczucia dotyczące wykonywanej pracy i zadaje kolejne ćwiczenia.
5. P r z e r w a. Nauczyciel i klasa rozstają się.

Poprzez tę pięciostopniową sekwencję nauczyciel i klasa wzajemnie na siebie oddziałują, na wiele różnych sposobów, zarówno werbalnych jak i niewerbalnych. Np. spojrzenie: nauczyciel patrzy na klasę albo na jednostki w jej obrębie przyjaźnie, pytająco, surowo, podczas gdy klasa patrzy z radością, czujnie, z rezerwą. Nauczyciel i klasa spędzają ze sobą dużo czasu, wzajemnie się sobie przypatrując oraz zapamiętując wzajemne relacje.

III. PROCES POROZUMIEWANIA SIĘ W KLASIE SZKOLNEJ

W wyniku porozumiewania się powstaje struktura komunikowania się i wzajemnego oddziaływania nauczycielami z uczniami.

H. C. Lindrgen[1] wyróżnia cztery sposoby porozumiewania się z uczniami:



- Uczniowie są biernymi odbiorcami podawanych im wiadomości
- Nauczyciel nie ma pewności, że jest należycie rozumiany



- Umożliwia stawianie pytań przez uczniów i wypowiadanie różnych wątpliwości
- Pozwala na natychmiastowe usuwanie błędnych skojarzeń i na wyjaśnianie sformułowań niezrozumiałych dla ucznia

Porozumiewanie się na dwutorowym komunikowaniu się

- Jest jedną z najskuteczniejszych form komunikowania się uczniów podczas lekcji
- Umożliwia porozumiewanie się między nauczycielem a uczniami, jak i między samymi uczniami

Kontakty słowne w klasie według zasady "każdy z każdym"

- Każdy uczeń, podobnie jak i nauczyciel, może porozumiewać się wzajemnie z innymi uczniami (duża skuteczność)
- Rola nauczyciela polega na inspirowaniu uczniów w ich twórczych poszukiwaniach dla rozwiązania określonych problemów

W zależności od praktykowanych w klasie sposobów porozumiewania się powstaje jej struktura grupowa. W jednokierunkowym sposobie porozumiewania się nauczyciel zajmuje najwyższą pozycję, zaś uczniowie są na równorzędnych pozycjach, podporządkowani w sposób bezwzględny rozkazom i nakazom nauczyciela.

Dwukierunkowe porozumiewanie się umożliwia zróżnicowanie klasy. Decyduje o tym nie tylko obiektywna wartość uzdolnień, zainteresowań ucznia, ile upodobań nauczycieli.

W sytuacji wielokierunkowego porozumiewania się uczniowie mogą lepiej konfrontować swoje braki w wiadomościach z wiadomościami kolegów i rozumieć omawiane na lekcji treści. Nabierają zaufania do nauczyciela, kolegów i siebie samych

Porozumiewanie się dwu- lub wielokierunkowe ułatwia ujednolicenie różnych stanowisk, pogłębia przyjaźń i życzliwość między uczniami a nauczycielami.

Dzięki wzajemnemu porozumiewaniu się klasa nie tylko nabiera zaufania do swojego nauczyciela, lecz zżywa się z nim coraz bardziej. Stwarza możliwość awansu każdemu niemal uczniowi. Uczniom zaś, którzy zdobyli odpowiednią pozycję w klasie, zapewnia taki awans z uwagi na ich zasługi. W ten sposób zdobywają oni poczucie bezpieczeństwa i uważają swoją klasę za wybitnie atrakcyjną. Ma to niewątpliwy wpływ na rozwój struktur grupowych w formalnym jak i nie formalnym nurcie życia klasy [2](czyli podgrupy, tworzące się w każdej klasie)

Reguły według których tworzą się klasowe podgrupy:
Nie ma prostej odpowiedzi na to, w jaki sposób tworzą się klasowe podgrupy. Podgrupy dają swoim członkom poczucie bezpieczeństwa, przynależności i społecznej akceptacji, a zatem zaspakajają podstawowe potrzeby człowieka. Dzieci, które są odrzucane przez podgrupy, zazwyczaj stają się wyizolowane i samotne.

Czynniki według których tworzą się podgrupy
- Płeć
- Umiejętności
- Bariery społeczne
- Zainteresowania i podstawy

Członkostwo w danej podgrupie daje dzieciom prestiż, wsparcie. Grupa może stać się dla dziecka tak ważna, że porzuci ono swoje przekonania i zachowania, aby dostosować się do norm grupy, a usiłując to robić, może stać się obce rodzicom i nauczycielom znającym je w przeszłości.

Dobry nauczyciel bardzo uważa, aby nie zagrażać pozycji, jaką poszczególne dzieci mają w oczach swoich kolegów i koleżanek. Uważa również, aby nie doprowadzić do rozłamu w grupie. Nic tak nie jednoczy grupy jak zagrożenie z zewnątrz i gdy postrzega ona nauczyciela jako zagrożenie.

Może istnieć rywalizacja i antagonizmy pomiędzy podgrupami, kiedy to jedna z grup może chcieć i współpracować z nauczycielem, a druga robić coś przeciwnego. Można oddzielić od siebie członków grupy nieskłonnej do współpracy, np. przesadzenie. Jednakże istnieje ryzyko, że niezadowoleni członkowie grupy będą spędzać większość czasu na przeszkadzaniu innym dzieciom i ogólnie będą sprawiać dużo problemów. Lepiej więc dzieciom pozwolić siedzieć blisko swoich przyjaciół, ponieważ będą lepiej nastawione do własnej pracy i wobec swego nauczyciela. Pracując na lekcji razem z przyjaciółmi, dzieci potencjalnie uzyskują więcej radości z zadań szkolnych i uczą się szybciej.

Nauczyciel, który rozpoznaje, że dziecko nawiązało niezadowalającą przyjaźń w naturalny sposób chce interweniować. Lecz istnieją granice tego co można zrobić. Nauczyciele nie mogą swoim uczniom tworzyć przyjaźni. Można natomiast pracować nad wzmocnieniem u dzieci pewności siebie i niezależności, których brak może doprowadzić do takiej przyjaźni.

Ważnym elementem struktury stosunków interpersonalnych między nauczycielem a uczniem jest akceptacja osoby ucznia. Każdy uczeń stanowi odrębną indywidualność, na którą składają się jego cechy pozytywne i negatywne. Akceptacja ucznia wyklucza instrumentalne traktowanie jego osoby, posługiwanie się nim jako środkiem do zaspokojenia własnych potrzeb lub regulacji swoich stosunków z klasą.
Przypisy:
1. H. C. Lindgren Psychologia wychowawcza w szkole. Warszawa PZWS1962, S.280-283
2. M.Łabocki Wychowanie w klasie szkolnej WsiP 1985 s.70
 

Opracowanie: Iwona Kurek - Fimowicz

Wyświetleń: 4948