Katalog

Ewa Jędo
Lekcja wychowawcza, Artykuły

Agresja wśród dzieci i przyczyny jej występowania

- n +

Agresja wśród dzieci i przyczyny jej występowania

Obecnie wiele mówi się na temat agresji i jej skutków w życiu prywatnym i społecznym. Omawiane zjawisko jest wszechobecne i co gorsza wszechogarniające wszystkie dziedziny ludzkiej działalności już od poczęcia. Obserwując zachowania moich uczniów zastanawiam się nad przyczynami występowania omawianego zjawiska. Sięgnęłam również do wypowiedzi pedagogów i psychologów zajmujących się tym problemem. Na podstawie badań, doświadczeń i przemyśleń pragnę zaprezentować najczęstsze przejawy agresji i sposoby jej rozpoznawania w środowisku dzieci.

Są trzy zasadnicze źródła generujące zachowania agresywne, a mianowicie:
- indywidualne skłonności osobowościowe,
- rodzina,
- grupa rówieśnicza.

W zależności od wieku dziecka jeden z powyższych czynników będzie dominował, ale wszystkie trzy wpływają na siłę występowania omawianego zjawiska. Wśród dzieci najmłodszych - wiek przedszkolny i pierwsze trzy lata szkoły podstawowej dominującym czynnikiem wpływającym na zachowanie się dziecka jest rodzina. Jeżeli układy w niej panujące będą zdrowe, to zachowania dziecka również będą społecznie akceptowane. Jeżeli natomiast podstawowy organizm społeczny, którym jest rodzina zaczyna chorować, odbije się to na zachowaniach prezentowanych przez dziecko w grupie rówieśniczej. Pod hasłem zdrowy/chory mam na myśli omawiane zachowania, a mianowicie zachowania agresywne.

Przedstawię kilka przykładów, aby przybliżyć powyższy problem. Jeżeli w rodzime występują sytuacje konfliktowe wywołane czynnikami wewnętrznymi (nieporozumienia między małżonkami, gorsze samopoczucie, niezadowolenie z wykonywanych działań, czy brak umiejętności gospodarowania czasem), lub zewnętrznymi (niepowodzenia w pracy, nadmiar obowiązków, zwiększone potrzeby finansowe, a co za tym idzie zwiększony wymiar godzin pracy, strach przed zwolnieniem lub samo bezrobocie), natychmiast zauważamy zmiany w zachowaniu dzieci. Zwiększa się pobudliwość, a zarazem zmniejsza odporność na stres. Dziecko nie potrafi się skupić, (chociaż do tej pory nie miało z tym najmniejszego problemu), jest płaczliwe, niezadowolone, nie potrafi inicjować zabaw, a w efekcie staje się impulsywne i agresywne. Taka reakcja dziecka na nasze frustracje występuje nawet wtedy, gdy staramy się ukryć wewnętrzne konflikty przed dzieckiem. Wynika to ze sposobu odczytywania informacji. Dorośli skupiają się głównie na przekazie werbalnym i tylko czasami (szczególnie kobiety) zwracają uwagę na przekaz niewerbalny. Dzieci natomiast (zwłaszcza w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym) odczytują informacje głównie drogą niewerbalną, zwracając uwagę na uczucia (pytają "lubisz mnie"), postawy (przytulanie, głaskanie, bliskość rodziców), sposób wypowiedzi i ton głosu.

Dopiero na drugim miejscu ważny jest przekaz słowny. Sytuacja diametralnie się zmienia, kiedy zaczynamy panować nad naszymi zachowaniami impulsywnymi i systematycznie je kontrolujemy - natychmiast zauważalne są skutki w zachowaniu dziecka, zarówno w domu, jak i środowisku rówieśniczym.

Kolejnym etapem rozwoju osobowości dziecka jest dominacja grupy rówieśniczej. Rozpoczyna się ona już w starszych klasach szkoły podstawowej i trwa przez cały okres gimnazjum, niekiedy jeszcze w szkole ponadgimnazjalnej. Czas dominacji grupy uzależniony jest od szybkości dojrzewania psychicznego jednostki i usamodzielnienia się jej. Jeżeli dziecko nie było przygotowywane przez rodziców do samodzielności, proces dojrzewania psychicznego może trwać bardzo długo, nawet w życiu dorosłym. Jeżeli natomiast dziecko już od najmłodszych lat było uczone dokonywania wyborów i zachęcane do odpowiedzialności za własne czyny, proces dojrzewania znacznie się skróci.

Wróćmy jednak do omówienia problemu wpływania grupy na jednostkę. Jest to proces naturalny zakodowany w potrzebie rozwijania ludzkiej osobowości. Naturalnym zachowaniem człowieka jest odchodzenie od rodziców w celu lepszego i szerszego poznania świata. Odchodzenie jednak może być twórcze lub destrukcyjne. Uzależnione jest od grupy, w której młody człowiek znajdzie akceptację. Oczywiście wybór grupy uzależniony jest od zasad społecznych przekazanych w pierwszym okresie rozwoju i zinternalizowanych przez dziecko. Jeżeli dziecko nie miało możliwości poznania zasad społecznych lub poznawało je w brutalny sposób (bicie, krzyk, zamykanie w pokoju, szarpanie,...) będzie szukało grupy, która umożliwi mu przeciwstawienie się nieakceptowanym zasadom. W przeciwnym wypadku swoje poszukiwania skieruje tak, aby potwierdzić przyjęte i zaakceptowane normy.

Jak wynika z powyższych rozważań grupa nie może stać się czynnikiem pogłębiającym stres lub rozładowującym go przez potwierdzenie systemu wartości. Występuje tu następujący mechanizm. Dziecko nie akceptując wpojonych na siłę zasad społecznych lub nie posiadając jasnego ich obrazu, poszukuje rozwiązania problemu w grupie zapewniającej pełną akceptację. Często zdarza się, że role społeczne i sposoby zachowań preferowane w takiej grupie stoją w konflikcie z zasadami Ogólnospołecznymi. Dziecko broniąc swoich zasad popada w konflikt z grupą społeczną, do której do tej pory należał. Taki stan rzeczy wywołuje wzrost frustracji, a później agresję w jej wieloaspektowym wymiarze. Dziecko staje na marginesie życia społecznego i nie potrafi samodzielnie wybrnąć z sytuacji i buduje fałszywy system wartości. Kolejnym elementem wpływającym na rozwój światopoglądu jest czynnik osobowościowy. Wywiera on szczególny wpływ na zachowanie agresywne od chwili zadziałania tak zwanego "myślenia abstrakcyjnego", to jest pod koniec szkoły ponadgimnazjalnej i w wieku dorosłym. Jednostka dojrzała to taka, która potrafi wziąć pełną odpowiedzialność za swoje czyny i słowa. Będzie się ona cechowała świadomymi wyborami. W postępowaniu zachowa w pełni wymagania norm społecznych. Głównym motorem postępowania stanie się wybór pomiędzy tym, co przynosi korzyść indywidualną, a tym, co umożliwia lepsze współistnienie w społeczeństwie. Na tym etapie rozwoju sytuacją wywołującą agresję stanie się wewnętrzne rozdarcie pomiędzy przyjemnością, a postępowaniem zgodnym z zasadami.

Wspomniałam wcześniej o wieloetapowości zachowań agresywnych. Obecnie chciałabym przybliżyć ten problem, ponieważ uważam, że bardzo często nie potrafimy nazwać pewnych działań. Najczęściej spotykanym i najchętniej omawianym przejawem zachowań agresywnych jest bicie. Ale to tylko wierzchołek góry, ponieważ agresja może być w postawie, słowach, zachowaniach niewerbalnych itp.

Agresja zachowań.

W tym miejscu należałoby omówić najczęściej spotykane zachowania agresywne, a mianowicie - bicie. Jest ono skutkiem wzrastającej frustracji i próbą nieświadomego odreagowania nagromadzonego stresu. Zauważamy, ze nie zawsze w tych samych sytuacjach reagujemy tak samo. Reakcja fizyczna zdarza się tylko wtedy, gdy nasz układ nerwowy jest wyczerpany lub nadmiernie przemęczony i nie możemy dłużej tłumić swoich zachowań - musimy wybuchnąć. Taka reakcja zawsze związana jest z dwojaką reakcją naszej osobowości. Z jednej strony potępiamy siebie za brak opanowania i jesteśmy z siebie niezadowoleni (kolejny powód do stresu), z drugiej czujemy się wolni od przygniatającej nas niemocy i przygnębienia (więcej cierpliwości, chęć do życia t pracy). W podobny sposób reagują nasze dzieci i podobnie się czują po akcie rozładowania. Jeżeli więc odpowiednio zareagujemy po konflikcie- wyjaśniając problem, a nie blokując go - możemy nauczyć dziecko rozładowania wewnętrznych napięć w inny sposób.

Innym zachowaniem agresywnym jest wymachiwanie rękami (tzw. opędzanie się od natrętnej muchy), nerwowe bieganie bez celu, tupanie nogami, rzucanie się na podłogę (popularna histeria) bicie pupy, uderzanie w kierownicę podczas jazdy, nerwowe stukanie długopisem o blat stołu, kopanie w przedmioty, rzucanie przedmiotami, ciągnięcie za włosy (najczęściej chłopcy wobec dziewcząt) itp. Wszystkie te sposoby pomagają w rozładowaniu wewnętrznych konfliktów i tylko od nas zależy, czy będziemy chcieli je odczytać obiektywnie, czy przyjmiemy je jako wyraz ataku na naszą osobę i postaramy się o stłumienie ich przemocą. Pamiętajmy jednak, że każda przemoc rodzi przemoc i zamiast uzyskać pożądane skutki zniweczymy nasze wysiłki oraz innych wychowawców.

Agresja słowna.

Ta forma reakcji jest mniej widoczna. Zauważamy, bowiem agresywne wypowiedzi skierowane do drugiej osoby. Takie zachowania są najczęściej u dzieci wstępem do agresji zachowań. Dzisiaj agresja słowna nacechowana jest charakterystycznymi wulgaryzmami. Do tej formy zachowań zaliczyć należy wypowiadanie negatywnych informacji na temat rodziny, zwaśnionego kolegi, jego dziewczyny czy wyglądu. W takiej sytuacji sposobem rozwiązania problemu mogłoby być nauczenie się asertywności, co dla ludzi dojrzałych jest metodą twórczego rozwiązywania konfliktów i rozładowywania agresji. Dzieci jednak agresji werbalnej uczą się od nas starszych. Obserwują, bowiem nasze sposoby postępowania i szybko się od nas uczą. Kiedy prowadzimy auto negatywnie wypowiadamy się o innych użytkownikach drogi. Wykonując pracę, która nie przynosi nam satysfakcji, używamy wulgarnych, agresywnych uwag na ten temat. Dziecko jest znakomitym obserwatorem i naśladowcą. Podobnie jest w naszej pracy pedagogicznej. Jeżeli chcemy dobrze kierować swoimi wychowankami, powinniśmy w pierwszym rzędzie poznać metody rozładowywania frustracji, rodzaje zachowań agresywnych, sterować nimi, a następnie uczyć tych metod naszych wychowanków.

Agresja niewerbalna.

Najtrudniej zauważyć przejawy zachowań agresywnych w komunikacji niewerbalnej. Aby to zrobić musimy zapoznać się z językiem omawianej komunikacji. Jest to najbogatsza dziedzina życia psychicznego. Zawierają się w niej zarówno zachowania jak i uczucia wyrażone przez mimikę, gesty, układ ciała, spojrzenia, nastroje itd. Do zachowań agresywnych, które są najłatwiej zauważalne należy zaliczyć: sposób poruszania się (kiedy jesteśmy zdenerwowani chcemy bardziej energicznie niż zazwyczaj, cokolwiek bierzemy do ręki używamy do tego zbyt wiele energii); ton wypowiedzi (ostry, suchy, stanowczy, despotyczny); postawa (głowa wysunięta do przodu, dłonie zaciśnięte...); mimika twarzy; wybór rozmówców itp. Najlepiej wyczuwają nasze zdenerwowanie małe dzieci, pytając nas wtedy - częściej niż zwykle - czy je lubimy i starają się częściej przytulać. Podobne znaki niewerbalne zauważymy w zachowaniu naszych wychowanków. Ich postawa ciała będzie bardziej bojowa (młody kogut - głowa wysunięta do przodu, ramiona podniesione do góry, dłonie zaciśnięte, nogi mocno osadzone w podłożu), często zamknięta (ręce skrzyżowane na piersi, nogi założone na siebie, skierowane w przeciwną stronę niż rozmówca). Podczas wykonywania polecenia będą mieli niekontrolowane odruchy (stukanie palcem, długopisem o ławkę, stukanie nogą o podłogę, nerwowe szukanie w teczce, rysowanie bez celu na kartkach lub w zeszycie, rzucanie papierkami itp.). wszystkie powyższe przykłady (i wiele innych) dają wychowawcy sygnał, że czas wytężyć wysiłki w celu odnalezienia źródła konfliktu i zastosowania metod mediacyjnych. W przeciwnym wypadku będziemy pewni, że w najbliższym czasie wybuchnie poważny konflikt. Będziemy wtedy musieli go łagodzić, a nie rozwiązywać.

Metody poznania struktury klasy.

Poniżej przedstawiam propozycję kwestionariusza ankiety, według którego można zbadać zależności interpersonalne panujące w klasie. Ankieta pozwoli na szybkie i skuteczne wyłonienie w klasie osób o skłonnościach przywódczych, jednostek słabych uczuciowo i psychicznie oraz organizujących się w nieformalne grupy społeczne. Znajomość stosunków społecznych panujących wewnątrz zespołu klasowego oraz ewentualnych podziałów miedzy uczniami jest przydatna w świadomym kierowaniu grupą. Są, bowiem dwie metody kierowania ludźmi: manipulowanie - niepożądana, ale najczęściej spotykana - polega na wykorzystaniu uczuć i słabości drugiego człowieka; wspomaganie - obecnie coraz bardziej popularna - polega na poznaniu wad i zalet współpracownika, dopomaganiu w podjęciu decyzji i wspieraniu go w jej realizacji. Poznanie nieformalnej struktury klasy umożliwi nam wyłonienie dzieci, które są odrzucane i które należałoby otoczyć szczególną opieką oraz przybliży mechanizmy kierujące stosunkami społecznymi (konflikty, sympatie) małych grup istniejących w klasie.

Ankieta

Proszę odpowiedz szczerze na postawione poniżej pytania. Twoje odpowiedzi zachowane będą w tajemnicy i nikt poza mną nie będzie ich czytał.

Imię i nazwisko ucznia:

1. Wymień (w kolejności pierwszeństwa) trzy osoby z którymi chciałbyś (chciałabyś) siedzieć w ławce na lekcjach,
a)............................................................................
b)
c)

2. Jeżeli, Twoim zdaniem, są w klasie osoby, które mogłyby pełnić funkcję
przewodniczącego samorządu szkolnego - wymień je w kolejności.
a)
b)
c)

3. Otrzymałeś (otrzymałaś) trzy bilety do kina na najnowszy film, kogo z klasy
zaprosisz?
a).....................................................
b).....................................................
c)......................................................

4. Czy są w twojej klasie osoby odrzucane (nie lubiane) przez innych? Tak. Nie. Jeśli tak wymień je:
a)
b)
c).

5. W jaki sposób zachowują się chłopcy wobec dziewcząt?
a) są mili, uprzejmi
b) unikają ich towarzystwa,
c) są agresywni - wyśmiewają je, ciągną za włosy, biją.

6. W jaki sposób zachowują się dziewczęta wobec chłopców?
a) są miłe, uprzejme,
b) unikają ich towarzystwa,
c) są agresywne - wyśmiewają ich, ciągną za włosy, biją.

7. Jeżeli miałbyś (miałabyś) do wyboru osobę, z którą będziesz siedzieć w ławce
wybrałbyś:
a) chłopaka,
b) dziewczynę
c) samotnie.

8. Jakie zachowanie w klasie - wobec kolegów - denerwuje Cię (odpowiednie
podkreśl)
a) wyśmiewanie się,
b) bicie,
c) wulgarne słownictwo,
d) przeszkadzanie podczas lekcji,
e) brak chęci do nauki,
f) niszczenie cudzej własności,
g) obgadywani,
h) tworzenie małych grup, z którymi nie można porozmawiać,
i) inne

9. Z koleżankami lub kolegami;
a) kłócę się bardzo często,
b) kłócę się od czasu do czasu,
c) w ogóle się nie kłócę.

10. Uważam, że moi koledzy i koleżanki:
a) w większości mnie lubią,
b) jestem lubiany przez małą grupę dzieci,
c) nikt mnie nie lubi w klasie.

11. W klasie do której uczęszczam:
a) mam wielu dobrych przyjaciół,
b) mam jednego, a może dwóch przyjaciół,
c) nie mam żadnego przyjaciela.

Obok ankiet i wywiadów można stosować karty obserwacji ucznia. Zapisujemy w nich nurtujące nas problemy. Ta forma pracy z uczniami wymaga jednak większego zaangażowania nauczyciela. Wychowawca obserwując swoich wychowanków werbalizuje ich zachowania i odpowiednio je kwalifikuje.

Sposoby poznawania osobowości uczniów.

Struktura wewnętrzna klasy nie daje jeszcze pełnego (obiektywnego) obrazu oraz przyczyn wpływających na zachowanie. Jednym z czynników rozszerzających wiedzę o klasie i ułatwiających kierowanie jest znajomość osobowości wychowanków.

Ankieta

Imię i nazwisko ucznia:

Odpowiedz szczerze na przedstawione poniżej pytania. Zakreśl kółkiem jedną lub więcej odpowiedzi, które wydają ci się najbardziej zgodne z Twoimi ocenami. Twoje odpowiedzi zachowane będą w tajemnicy i nikt poza mną nie będzie ich czytał.

1. Myślę o sobie, że:
a) jestem podobny do moich koleżanek i kolegow,
b) jestem mądrzejszy i lepszy,
c) oni są ode mnie mądrzejsi i lepsi.

2. Które z cech najbardziej cenisz w przyjacielu:
a) siłę
b) spryt,
c) wrażliwość na krzywdę,
d) odwagę,
e) mądrość,
f) uczciwość,
g) pieniądze,
h) inne

3. Gdy dostanę jedynkę:
a) wcale się tym nie przejmuję,
b) martwię się, ale pocieszam się, że ocenę poprawię,
c) przez kilka dni mam zepsuty humor,
d) boję się reakcji moich rodziców.

4. Kiedy moi koledzy dostają jedynki;
a) jest mi przykro,
b) jest mi obojętne,
c) jestem zadowolony z takiej oceny,

5. Jeżeli miałbyś do wyboru:
a) chciałbyś chodzić do klasy wyższej,
b) chciałbyś być w tej klasie,
c) chciałbyś chodzić do klasy niższej,
d) jeżeli byłoby to możliwe w ogóle nie chodziłbym do szkoły.

6. Oceny, które otrzymuje w szkole:
a) są gorsze od moich umiejętności,
b) są takie na jakie zasłużyłem,
c) są lepsze - nauczyciele mnie wyróżniają.

7. Myślę o sobie że:
a) jestem podobny do moich koleżanek i kolegów,
b) jestem mądrzejszy i lepszy,
c) jestem od nich gorszy i nie chcę mieć z nimi nic do czynienia.

8. Podkreśl cech, które chciałbyś posiadać;
a) spryt,
b) uczciwość,
c) wrażliwość na krzywdę,
d) mądrość,
e) odwagę,
f) przewagę nad innymi,
g) inne

9. Która z poniższych cech pozwala osiągnąć cel w życiu:
a) uczciwa praca,
b) lizusostwo,
c) systematyczność,
d) spryt,
e) inne

10. Kiedy wychowawczyni wyznaczy mnie do wykonania jakiegoś zadania czuję:
a) zadowolenie, że zostałem wybrany,
b) wykonuję zadanie ponieważ zostałem wyznaczony,
c) nie chcę wykonać zadania i staram się od niego wykręcić,

Sposoby poznawania środowiska rodzinnego.
Wreszcie trzecim elementem, na który zwróciłam uwagę przy poznawaniu dziecka i jego zachowań agresywnych, było poznanie środowiska rodzinnego. Sytuacja rodzinna ma niebagatelny wpływ na zachowanie dzieci i poziom dojrzałości psychicznej.

Ankieta

Imię i nazwisko ucznia:

Odpowiedz szczerze na przedstawione poniżej pytania. Zakreśl kółkiem jedną lub więcej odpowiedzi, które wydają Ci się najbardziej zgodne z Twoimi ocenami. Twoje odpowiedzi będą w tajemnicy i nikt poza mną nie będzie ich czytał.

1. Gdzie najchętniej spędzasz swój wolny czas?
a) w domu przed telewizorem,
b) w domu przed komputerem,
c) w domu czytając książkę lub wykonując inne zajęcia - jakie?..............
d) na podwórku,
e) u kolegi, koleżanki,
f) u babci,
g) inne

2. Czy masz w domu;
a) swój własny pokój,
b) swoje biurko,
c) biurko wspólnie z rodzeństwem,
d) inne

3. Jak często wychodzisz z rodzicami na spacery?
a) codziennie,
b) raz w tygodniu,
c) raz w miesiącu,
d) raz na kilka miesięcy,
e) w ogóle nie wychodzę.

4. Ile razy byłeś z rodzicami na wakacjach?
a) raz,
b) dwa,
c) trzy,
d) cztery i więcej,
e) w ogóle nie byłem.

5. Co robisz w soboty i niedziele?
a) siedzę z rodzicami przed telewizorem,
b) idziemy wspólnie na spacer,
d) idziemy wspólnie do kościoła,
e) jedziemy do sklepu na zakupy,
f) siedzimy w swoich pokojach i zajmujemy się swoimi sprawami,
g) idę do kolegów i wracam wieczorem,
h) inne ...........................................................................

6. Jak często rozmawiasz z rodzicami o swoich problemach?
a) często,
b) rzadko,
c) wcale.

7. Najbardziej lubię:
a) grać w piłkę,
b) czytać książki,
c) oglądać telewizję,
d) grać na komputerze,
e) rozmawiać z kolegami,
f) inne

8. Kiedy jestem w domu:
a) chciałbym z niego nie wychodzić,
b) myślę o tym, co będę robił następnego dnia w szkole,
c) myślę o wakacjach,
d) chcę jak najszybciej wyjść na podwórko,
e) myślę o grze na komputerze,
f) chcę pójść do kolegi,
g) inne

9. Kogo darzysz największym zaufaniem?
a) rodzinę, rodziców,
b) szkołę, nauczycieli,
c) kolegów, koleżanki.

 

Opracowanie: Ewa Jędo

Wyświetleń: 3008


Uwaga! Wszystkie materiały opublikowane na stronach Profesor.pl są chronione prawem autorskim, publikowanie bez pisemnej zgody firmy Edgard zabronione.