Katalog

Małgorzata Piotrowicz
Ogólne, Referaty

Potrzeby emocjonalne dzieci w młodszym wieku szkolnym

- n +

Potrzeby emocjonalne dzieci w młodszym wieku szkolnym

Podstawowe potrzeby człowieka

Pojęcie potrzeb należy do najstarszych w psychologii. Jest ono różnie określane przez pedagogów i psychologów. Nie jest jednak jasne ani jednoznaczne.

"Słownik pedagogiczny" W. Okonia tak definiuje "potrzebę": "Potrzeba, stan w którym jednostka odczuwa chęć zaspokojenia jakiegoś braku, np. w zapewnieniu sobie warunków życia, utrzymaniu gatunku, osiągnięciu pozycji społecznej i in."

W. Szewczuk określa potrzebę jako stan osobnika, będący odchyleniem od jego optimum życiowego.

K. Obuchowski w następujący sposób wyjaśnia pojęcie "potrzeby": "...potrzebę jakiegoś przedmiotu Y można określić najogólniej jako właściwość osobnika X polegającą na tym, że osobnik X bez przedmiotu Y nie może normalnie funkcjonować, tj. uzyskać optymalnej sprawności w zachowaniu siebie i gatunku oraz w zapewnieniu własnego rozwoju."

T. Tomaszewski określa potrzeby jako różne rodzaje zależności między procesami życiowymi człowieka oraz jego zachowaniem się a układem jego środowiska i aktualnej sytuacji, których jest on elementem wyróżnionym.

J. Reykowski wykazuje, iż potrzeba jest to stan braku, którego uzupełnienie stanowi niezbędny warunek egzystencji i rozwoju istot żywych.

Ogólnie można stwierdzić, iż potrzeba oznacza brak czegoś, co ma znaczenie dla życia jednostki, a więc brak określonej wartości obniżający poziom życia i utrudniający działanie. W sferze życia organizmu potrzeby dotyczą brakujących czynników jego rozwoju, istnienia i trwania. W zakresie świadomości ludzkiej może to być brak elementarnych treści poznawczych, wiedzy koniecznej do skutecznego działania lub licznych i różnorodnych wartości społecznych.

O potrzebie mówi się wówczas, gdy człowiek uświadamia sobie brak, a wtórnie także i to, co może ten brak uzupełnić i zaspokoić potrzebę. Proces ten dokonuje się w pierwotnej postaci za pośrednictwem świadomości emocjonalnej. Powstaje stan przykrego napięcia wywołany brakiem, występujący łącznie z najprostszymi procesami poznawczymi. Brak może być zaspokojony przez przyswojenie przedmiotów (substancji) znajdujących się na zewnątrz w środowisku. Bywają jednak potrzeby, z których człowiek nie zdaje sobie sprawy.

Istnieje wiele różnych podziałów potrzeb. Historia psychologii wskazuje, iż klasyfikacją potrzeb zajmowali się: Freud, Adler, Szondi - zwolennicy koncepcji "głębinowych", McDougall, Colvin i Bagley - twórcy koncepcji "instynktów".

Teorie te miały na celu wyszukanie genetycznie pierwotnych potrzeb, do których można by sprowadzić wszystkie czynniki dynamizujące zachowanie człowieka. Najczęściej potrzeby ludzkie
dzieli się na dwie zasadnicze grupy: potrzeby zwane naturalnymi, organicznymi, biologicznymi i potrzeby wyższego rzędu, uwarunkowane społecznie.

Wśród potrzeb biologicznych wymienia się przeżywanie braku substancji lub innych czynników, które są niezbędne dla utrzymania przy życiu i zapewnienia rozwoju organizmu. Należą tu więc potrzeby pożywienia, wody, tlenu, snu itp. Wśród potrzeb społecznych do podstawowych zalicza się potrzebę obcowania z innymi ludźmi, opieki i pomocy, uznania, aktywności (pracy, zdobywania informacji o otoczeniu, wiedzy).

Psycholog kliniczny A. Maslow usiłuje ustanowić hierarchię zaspokajania tych grup potrzeb. Biologiczne określa jako niższe, a społeczne nazywa wyższymi. A. Maslow twierdzi, że najbardziej pierwotnym i tym samym najważniejszym faktem w życiu ludzkim jest zaspokojenie potrzeb niższych., jako podstawowych. Dopiero, gdy one zostaną nasycone i rozładowane, mogą powstawać i aktywizować się potrzeby wyższe, społeczne. Wtedy stają się one pobudkami ludzkiej działalności. Jednakże obserwacja postępowania ludzi i rozwoju potrzeb wskazuje, że potrzeby wyższe są aktywne i stanowią silne motywy działania niezależnie od aktualnego stanu niższych potrzeb.

"Podstawowe biologiczne potrzeby są niejako wrodzone człowiekowi, przynosi on je ze sobą na świat, ale potrzeby społeczne są przez niego nabywane w ciągu życia. Różne i skomplikowane bywają mechanizmy nabywania nowych potrzeb w różnych okresach życia człowieka: poszczególne okresy charakteryzują się swoistymi potrzebami i sposobami ich zaspakajania; wielka jest także zależność potrzeb od warunków materialnych i społecznych, w jakich żyje i działa człowiek" (L.Wołoszynowa 1965, s.54).

H.A. Murray dokonał próby ustalenia liczby potrzeb człowieka, sporządzając najbardziej drobiazgową z istniejących obecnie list potrzeb.

W.I. Thomas ustalił minimalną liczbę potrzeb, które muszą być zaspokojone, aby człowiek mógł normalnie funkcjonować. Wyróżnił on cztery zasadnicze potrzeby człowieka:
-  potrzebę bezpieczeństwa,
-  potrzebę uznania,
-  potrzebę przyjaźni,
-  potrzebę nowych doświadczeń.

J. Pieter w wyniku analizy historycznej próbował odpowiedzieć na pytanie, o co ludzie w toku swych dziejów najbardziej zacięcie walczyli, współzawodniczyli, spierali się. Doszedł do wniosku, że zacięte walki toczono o środki do życia, o swobodę, o partnera seksualnego i o wiarę (przekonania, ideały).

K. Obuchowski stworzył nową klasyfikację potrzeb według kryteriów podziału dostarczonych przez uznaną definicję potrzeby. Ogólnie podzielił on potrzeby na dwie grupy:
-  potrzeby samozachowania,
-  potrzeby rozmnażania.

Potrzeby samozachowania służą zachowaniu osobnika, a rozmnażanie - zachowaniu gatunku. Wśród potrzeb samozachowania K. Obuchowski wyróżnił:
-  potrzeby fizjologiczne,
-  potrzeby orientacyjne.

Określenie fizjologiczne oznacza, że przedmiotem tych potrzeb są czynności własne osobnika i przedmioty zewnętrzne mające wpływ na przebieg procesów fizjologicznych, jak np. sen, pokarm. Orientacyjne - znaczy, iż przedmiotem są czynności własne i sytuacje zewnętrzne związane z orientacją w otoczeniu, tj. z reagowaniem na przedmioty i zjawiska w otoczeniu zgodnie z wartością, jaką one dla osobnika przedstawiają.

Wszystkie potrzeby dotyczą każdego człowieka żyjącego w podobnych do naszych warunkach społecznych i wynikają z jego struktury fizycznej, psychicznej oraz z warunków, w których on funkcjonuje.

K. Obuchowski przyjął, iż wymienione przez niego potrzeby mają charakter potrzeb powszechnych.

T. Tomaszewski wyróżnia potrzeby obiektywne i subiektywne. Obiektywne to takie potrzeby danej osoby, z których inni ludzie lepiej zdają sobie sprawę niż ona sama. A o subiektywnych można mówić wtedy, gdy człowiek odczuwa swoje potrzeby, czując niepokój, brak czegoś w sensie nieokreślonym; bądź wyraźnie zdaje sobie sprawę, czego mu brak.

Ponieważ liczba różnorodnych zależności, jakie mogą zachodzić między człowiekiem a otoczeniem oraz między procesami zachodzącymi w samym człowieku jest nieograniczona, dlatego też liczba potrzeb człowieka jest nieograniczona. T. Tomaszewski dziali potrzeby na dwie zasadnicze grupy:
-  potrzeby wewnętrzne,
-  potrzeby zewnętrzne.

Potrzeby wewnętrzne są wyrazem zależności wzajemnych zachodzących miedzy różnymi czynnościami człowieka. Do tej grupy należą potrzeby fizjologiczne (pokarmowe, wydzielnicze, potrzeba snu, wypoczynku itp.) oraz psychiczne (potrzeba informacji, bezpieczeństwa, spokoju itp.).

Potrzeby zewnętrzne są wyrazem zależności człowieka, a także poszczególnych jego czynności od jego otoczenia. W tej grupie możemy wyróżnić potrzeby biologiczne, stanowiące wyraz zależności człowieka od otoczenia fizycznego i biologicznego oraz potrzeby społeczno - kulturalne, które są wyrazem zależności człowieka od obecności w jego otoczeniu innych ludzi, instytucji społecznych, kulturalnych, administracyjnych, a także przedmiotów użytku.

Z przedstawionych tu stanowisk na temat klasyfikacji potrzeb wynika, że potrzeby są różnie nazywane przez różnych autorów. Panuje jednak ogólna zgodność, że istnieją dwie, a nawet trzy wielkie kategorie potrzeb:
1) potrzeby biologiczne,
2) potrzeby psychiczne,
3) potrzeby kulturalne.

Zaspokojenie potrzeb pierwotnych np. u małego dziecka - potrzeb biologicznych (głodu, ciepła, wygodnej pozycji) - zadowala je i umożliwia powstanie potrzeb wyższych. W miarę rozwoju psychicznego, uczuciowego, kontaktów społecznych pojawiają się potrzeby psychiczne i stają się one motorem działania. Zaspokojenie podstawowych potrzeb psychicznych umożliwia wpajanie potrzeb wyższych, społecznych.

Potrzeby psychiczne dziecka w młodszym wieku szkolnym

J. Reykowski wyjaśnia dokładnie znaczenie terminu "psychiczne potrzeby człowieka". Stwierdza on, że pojęcie to może być rozumiane dwojako:

"... po pierwsze, jako odnoszące się do owych właściwości osobowości, polegających na jej uzależnieniu od kontaktu z otoczeniem. Te formy kontaktu, które są niezbędne do egzystencji, funkcjonowania i rozwoju osobowości, można nazwać potrzebami psychicznymi człowieka. Po drugie, o potrzebach można mówić wtedy, gdy nie zostały spełnione warunki konieczne do zapewnienia niezbędnych form kontaktu między podmiotem a otoczeniem, a zatem, gdy człowiek rzeczywiście czegoś potrzebuje" (J. Reykowski, 1970, s. 96).

Rozwój potrzeb psychicznych w poszczególnych okresach życia dziecka nie został jeszcze dokładnie zbadany. Większość publikacji na ten temat porusza zagadnienie "deprywacji potrzeb", a więc sytuacji, w których nie następuje ich zaspokojenie. Dlatego znane są dobrze skutki niezaspokojenia niektórych potrzeb u dzieci, np. potrzeby bezpieczeństwa, uznania itp. Natomiast mniej miejsca w literaturze poświęcono ukazaniu, jak w normalnym środowisku wychowawczym kształtują się potrzeby dziecka i jak można je zaspokoić w sposób optymalny dla rozwoju jego osobowości.

Młodszy wiek szkolny przypada na okres od 6-8 do 11-12 roku życia. Odgrywa on bardzo ważną rolę w późniejszym rozwoju umysłowym, psychicznym i fizycznym dziecka. Dziecko osiągające dojrzałość szkolną powinno być przygotowane do podjęcia nauki w szkole pod względem wychowania umysłowego, społeczno - moralnego, estetycznego i zdrowotnego. Przygotowane do nauki pisania, czytania, liczenia. Rokiem mającym największe, zwrotne znaczenie w życiu i rozwoju dziecka jest pierwszy rok nauki. Dziecko zmienia swój tryb życia, a szkoła staje się dla niego "drugim domem". Odtąd głównym czynnikiem rozwoju dziecka, jego podstawową formą aktywności i głównym obowiązkiem, staje się nauka szkolna. W młodszym wieku szkolnym zachodzi intensywny i wielostronny rozwój fizyczny oraz umysłowy dziecka.

Życie dziecka w kolektywie klasowym i szkolnym, poważniejsze obowiązki rodzinne, praca i zabawa z rówieśnikami mają ogromne znaczenie dla wyników pracy dziecka i kształtowania się jego charakteru. Powodują zmiany w stosunku dziecka do pracy, zmieniają charakter zabaw oraz kształtują szereg nowych cech jego osobowości. W młodszym wieku szkolnym opiekę nad wszechstronnym rozwojem dziecka przejmuje szkoła. Organizuje ona zgodnie z ustalonym programem nauczania i wychowania środowisko uczniów i ich działania, mobilizując i uaktywniając celowo wszystkie aktualne czynniki rozwojowe w stosunku do każdego ucznia. Podejmuje zadania prowadzące do doskonalenia orientacji uczniów w rzeczywistości i, ćwiczy dowolne, świadome i celowe kierowanie procesem poznawania świata przez uczniów i korzystania w praktyce z osiąganej wiedzy.

W dziedzinie kształtowania charakteru dziecko w szkole wypracowuje umiejętność systematycznego i wytrwałego wypełniania obowiązków i zarazem kierowania sobą. Wypracowuje odpowiedzialność za swoje postępowanie i za wyniki pracy. Do bardzo ważnych kierunków oddziaływania szkoły na rozwój osobowości ucznia trzeba zaliczyć również kształtowanie pozytywnych postaw wobec obiektywnych wartości społecznych, zasad moralnych obowiązujących w społeczeństwie. W oparciu o to buduje się samodzielność i inicjatywę ucznia.

Jednym ze składników i cech osobowości dziecka są stale powstające lub przekształcające się potrzeby. Znajomość potrzeb psychicznych dziecka jest jednym z podstawowych warunków skutecznej pracy wychowawczej, gdyż stanowią one ważny przedmiot wychowania.

W młodszym wieku szkolnym na pierwszy plan wysuwa się problem wychowawczy prawidłowego zaspokajania takich potrzeb jak: potrzeba miłości, życzliwości i ciepła uczuć zwana również potrzebą kontaktu emocjonalnego, potrzeba opieki i bezpieczeństwa, potrzeba kontaktu społecznego, potrzeba samourzeczywistnienia, potrzeba szacunku i uznania społecznego, uzyskania orientacji w otoczeniu, potrzeba ruchu, ekspresji i aktywności.

H. Spionek wyróżnia następujące potrzeby psychiczne, które powinny być zaspokajane w środowisku rodzinnym:
-  "potrzeba pewności i poczucia bezpieczeństwa,
-  potrzeba solidarności i łączności z bliskimi osobami,
-  potrzeba miłości,
-  potrzeba uznania", (H. Spionek, 1981, s.48)

Aby zapewnić dziecku optymalny rozwój, szczególnie ważne jest zaspokojenie wymagania atmosfery opieki i bezpieczeństwa. Oba te wymagania są sobie bardzo bliskie. Potrzeba opieki wiąże się ściśle z koniecznością zaspokajania potrzeby przynależności dziecka do ludzi w środowisku rodzinnym i szkolnym. Dziecko czuje się pewnie i bezpiecznie, gdy najbliższe dorosłe osoby darzą je życzliwymi uczuciami. Musi odczuwać, że rodzice i wychowawcy akceptują je takim, jakie jest, cieszą się nim, bez względu na wygląd zewnętrzny. Dziecko będzie miało dobre samopoczucie, gdy dorośli będą okazywali mu na co dzień życzliwość i serdeczność.

Każdy człowiek jako istota społeczna posiada swoistą orientację w psychice innych ludzi.

Początki takiej orientacji można dostrzec właśnie w "syntonii, czyli pozaintelektualnym 'współdźwięczeniu', stanowiącym pewnego rodzaju 'kontakt emocjonalny' z kimś drugim; wobec tego potrzebę orientowania się w nastawieniu emocjonalnym innych ludzi należy nazwać potrzebą kontaktu emocjonalnego" / (K. Obuchowski, 1983, s.178)

Mówiąc o kontakcie emocjonalnym Obuchowski zakłada istnienie kontaktu dwustronnego, w którym człowiek czuje, że jest przedmiotem zainteresowania, czuje że inni współbrzmią z jego własnymi uczuciami.

Bez odpowiedniego nastawienia osób z otoczenia dziecka nie może dojść do nawiązania kontaktu emocjonalnego. Jednakże sama obecność wielu różnych ludzi dookoła dziecka nie zapewnia tego kontaktu, a pociąga za sobą zjawisko wręcz odwrotne: zagubienie, samotność i lęk. Lęk ten powoduje uwarunkowanie negatywnego stosunku do ludzi, bądź też wygasza reakcję pozytywną, jeśli zaczynała się ona rozwijać.

Istotną rolę w kształtowaniu się stylu życia dziecka odgrywa jego pozycja w rodzinie. Często zdarza się tak, że zdrowe i prawidłowo rozwijające się dzieci nie zgadzają się z podrzędną rolą w rodzinie. Dlatego rozpoczynają walkę o swoje prawa do udziału w zainteresowaniu rodziców, zwracając się nieraz bardzo agresywnie przeciwko tym, którzy mu przeszkadzają, np. przeciwko młodszemu rodzeństwu. W ten sposób komunikują otoczeniu niezaspokojenie potrzeby kontaktu emocjonalnego, szacunku i uznania.

Możliwości i sposób zaspokajania potrzeby kontaktu emocjonalnego stanowią decydujący czynnik w kształtowaniu struktury osobowości człowieka.

W wypadku, gdy człowiek tej potrzeby nie zaspokaja z powodów czy to zewnętrznych, czy to wewnętrznych (brak okazji do właściwego kontaktu lub negatywne uwarunkowanie), nie może on prawidłowo się rozwijać.

"0 ludziach takich często mówi się w psychopatologii, że mają rysy lub cechy socjopatyczne, albo konkretniej, że przejawiają zaburzenia osobowości". (K. Obuchowski, 1983, s. 182)

W razie niemożności zaspokojenia potrzeby kontaktu emocjonalnego dzieci przeżywają poczucie odrzucenia. Może to doprowadzić do deformacji osobowości, przejawiających się w różnego rodzaju kompleksach. Na przykład na tle poczucia odrzucenia powstaje "kompleks małej wartości". Wynikiem utrudnień napotykanych w normalnym zaspokajaniu potrzeby kontaktu emocjonalnego są zahamowania wewnętrzne i spaczone postawy, które wiążą się z trudnościami okresu późniejszego dzieciństwa.

W zakresie zaspokojenia wymagania atmosfery bezpieczeństwa i opieki chodzi o to, aby dziecko czuło się pełnoprawnym i potrzebnym członkiem swojej grupy i środowiska, miało zaufanie i wiarę w życzliwy stosunek do siebie i do swoich codziennych spraw. Było przekonane, że w sytuacjach trudnych dla siebie może liczyć na konkretną pomoc rodziców, nauczyciela-wychowawcy, koleżanek i kolegów. Niezaspokojenie tych podstawowych potrzeb czysto wypacza rozwój psychiki, ponieważ wywołuje zaburzenia i reakcje nerwicowe, w których podstawowe uczucie stanowi lęk, poczucie niepewności i małej wartości. Zaspokajanie potrzeby opieki musi być takie, aby budziło odwagę i samodzielność.

Za całokształt swej pracy na forum szkoły i w domu rodzinnym dzieci oczekują od starszych uznania i szacunku. Aby młody człowiek wyrobił w sobie wiarę we własne siły rodzice, rodzeństwo i członkowie grupy rówieśniczej powinni traktować go poważnie, szanować wszystkie jego poczynania. Jeżeli wymaganie to nie zostanie spełnione, a dziecko będzie ciągle krytykowane, korygowane, poniżane, to wówczas będzie miało skłonności do poczucia niższej wartości.

W młodszym wieku szkolnym silna jest również potrzeba uzyskania orientacji w otoczeniu, wyrażająca się w zainteresowaniach i zaciekawieniu różnorodnymi zdarzeniami życia. Dzieci znające dobrze środowisko, w którym przebywają, czują się odważniej, bezpieczniej i pewniej.
Potrzeba ruchu i zabawy, potrzeba wyładowania w czymś swojej pomysłowości i dynamiki jest u dzieci w tym wieku bardzo ważna. Powoduje ona, iż dzieci pociąga ulica i podwórze, gdzie bawią się często w nieodpowiedni sposób i nie zawsze dobrze przez siebie zorganizowany. Dlatego, jeżeli rodzina, szkoła i instytucja wychowania pozaszkolnego zatroszczą się o wolny czas dziecka, wdrożą je do uprawiania elementów sportu, podsuną i nauczą godziwej rozrywki, rozwiną się w dziecku pożyteczne zainteresowania. W rodzinie należy wdrażać dziecko do pewnych stałych prac, związanych z pomocą w gospodarstwie domowym. Przy czym należy wymagać już odpowiedzialnego stosunku do powierzonych mu zadań, rozumienia konieczności wykonania pracy, współczucia dla członków rodziny. Praca dziecka szkolnego zaczyna nabierać społecznego znaczenia. Wszystko to ma znaczenie nie tylko dla prawidłowego, ruchowego rozwoju dziecka, ale i dla rozwoju jego woli i charakteru.

U dzieci w omawianym okresie życia zabawa dalej pozostaje istotną potrzebą rozwijającego się człowieka, ale nie może być już główną formą działalności. Na pierwszy plan wysuwa się praca szkolna i praca dla rodziny. Aby dziecko wdrożyło się do swoich obowiązków bez zbytniego wysiłku, żeby wykonywało je z radością, musi być stale zaspokajana potrzeba rozrywki i odpoczynku.

Dzieci w młodszym wieku szkolnym cechuje ogromna potrzeba ekspresji. Pojęcie "ekspresja" w różnych definicjach bywa określane jako wyrażanie treści psychicznych, uzewnętrznianie przeżyć duchowych, sugestywne wyrażanie uczuć. Tak wiec ekspresja ma zawsze miejsce przy uzewnętrznianiu myśli, przeżyć, wewnętrznej treści jaką aktualnie jednostka posiada, "dysponuje". Ekspresja może być całkowicie spontaniczna, swobodna, niekierowana lub kierowana, nastawiona na cel.

Ekspresja jest potrzebą psychiczną występującą w każdym wieku, najbardziej intensywnie skumulowaną w wieku przed- i wczesnoszkolnym; w pierwszym rzędzie stymulowana jest przez przeżycia.

Wyodrębnia się ekspresję: słowną, plastyczną, muzyczną, ruchową, techniczną, aktorską lub mieszaną.

Ekspresja jest u dzieci tak silną potrzebą psychiczną, że wymaga od dorosłych wytwarzania sytuacji i organizowania czynności sprzyjających jej zaspokajaniu. Aktywność jest charakterystycznym stanem i podstawową cechą każdego żywego organizmu, która sprawia, że ów organizm reguluje czynnie swe stosunki ze światem zewnętrznym. Aktywność dziecka, będąc wyznacznikiem jego rozwoju psychicznego kształtuje i doskonali się wraz z wiekiem. W ciągu życia poszerzają się dziedziny działania, usprawniają lub zmieniają się wykonywane przez niego czynności, w związku z rosnącymi potrzebami w coraz bardziej złożonym środowisku.

Potrzeba aktywności wiąże się ściśle z innymi omówionymi już potrzebami np. z potrzebą ruchu, społecznych kontaktów, ekspresji twórczej. Zaspokajając tamte potrzeby, zaspokajamy również ogromną u dzieci potrzebę aktywności.

Potrzeby zaspokojone stają się nieczynne i nie wpływają na to, co człowiek robi. Natomiast niezaspokojenie potrzeb wpływa na fakt ich uczestnictwa w regulacji zachowania się dziecka. Jeśli którakolwiek z wymienionych podstawowych potrzeb psychicznych nie zostanie zaspokojona w środowisku rodzinnym, rozwój psychiczny dziecka nie będzie przebiegał prawidłowo.

Bibliografia:
1. Gerstmann Stanisław: Psychologia, PZWS, Warszawa 1969.
2. Jackowska Ewa: Środowisko rodzinne a przystosowanie społeczne dziecka w młodszym wieku szkolnym, WSiP, Warszawa 1980.
3. Jundziłł Elżbieta: Potrzeby psychiczne dzieci i młodzieży. Diagnoza i zaspokojenie, Wyd. Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2000.
4. Maruszewski N., Reykowski J., Tomaszewski T.: Psychologia jako nauka o człowieku, Książka i wiedza, Warszawa 1966.
5. Obuchowski Kazimierz: Psychologia dążeń ludzkich, PWN, Warszawa 1985.
6. Pyzik J.: Psychiczne potrzeby dzieci i młodzieży, Wychowawca, Kraków 1997.
7. Reykowski Janusz: Z zagadnień psychologii motywacji, WSiP, Warszawa 1975.
8. Rembowski Józef: Metoda projektowania w psychologii dzieci i młodzieży, PWN, Warszawa 1970.
9. Spionek Halina: Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia szkolne, PWN, Warszawa 1981.
10. Ziemska Maria red.: Rodzina i dziecko, PWN, Warszawa 1979.

Opracowanie: Małgorzata Piotrowicz

Wyświetleń: 12880


Uwaga! Wszystkie materiały opublikowane na stronach Profesor.pl są chronione prawem autorskim, publikowanie bez pisemnej zgody firmy Edgard zabronione.