Szkoła źródłem stresu?

Zastanawiając się nad powyższą problematyką sięgnijmy do materiałów źródłowych, celem uzgodnienia co rozumiemy przez stres, frustrację czy sytuację trudną. Pojęcie stresu wprowadzone zostało przez Selye'go. Twórca koncepcji, określa stres jako nieswoistą reakcję organizmu na stawiane mu żądania. Reakcja stresowa jest formą walki
z obciążeniem organizmu i przebiega w trzech fazach:
a) alarmowej, w której następuje ogólna mobilizacja organizmu
b) faza adaptacji, gdy organizm koncentruje swoją obronę w miejscu "uszkodzenia" i wytwarza podstawową odporność, gdy jednak przystosowanie nie jest możliwe następuje:
c) faza wyczerpania.
Intensywny rozwój problematyki stresu spowodował że pojęcie to rozumiane jest bardzo różnie. Jedni badacze traktują stres (zgodnie z koncepcją Selye'go) jako stan wewnętrzny organizmu, jako reakcję na wszelkiego rodzaju obciążenia które zakłócają procesy regulacji
psychicznej. Stan ten sprowadzają głównie do napięcia emocjonalnego-stanu wysokiej aktywacji organizmu.

Przedstawiciele przeciwstawnych koncepcji sprowadzają stres do czynników zewnętrznych, które wywołują zwiększone pobudzenie emocjonalne i stają się źródłem napięć emocjonalnych. Inni badacze proponują aby pojęcia stresu używać dla stanu podniecenia, napięcia emocjonalnego, zaś czynniki zewnętrzne wywołujące to napięcie określać stresorami.

Stresowy są więc to takie elementy sytuacji, które obciążając system regulacji psychicznej człowieka, powodują zakłócenia równowagi między jednostką a jej obciążeniem.
Najprostszymi stresorami są bodźce przeciążające narządy zmysłów (hałas, brak tlenu zbyt silne lub zbyt słabe oświetlenie itp.).

Stres zawsze zależy od subiektywnej oceny stresora (w tym od indywidualnych doświadczeń człowieka). Przykładem może być reakcja uczniów na otrzymane oceny niedostateczne:
jedni uczniowie na wieść o tym reagują bardzo silnie, na innych ocena taka nie robi żadnego wrażenia, traktują ją zupełnie obojętnie.

Stresory jako obiektywne elementy sytuacji trudnej najczęściej dzieli się na: braki (deprywacje), przeszkody, sygnały niebezpieczeństwa, bodźce uszkadzające oraz sytuacje konfliktowe. W życiu - a więc i w szkole - Stresory występują w rozmaitych kombinacjach. W zależności od rodzaju stresu psychicznego człowieka wyróżnia się cztery typy sytuacji trudnych:
-zagrożenie
-przeciążenie
-zakłócenie
-deprywacja

Zagrożenie. Przez zagrożenie rozumie się sytuację w której następuje naruszenie określonej wartości cenionej przez podmiot. Wartość ta może mieć charakter fizyczny ( życie, zdrowie jednostki) jak też społeczny (pozycja społeczna, kompromitacja, możliwość krytyki).
Zagrożenie fizyczne na terenie szkoły nie należy do rzadkości, jest to zresztą odzwierciedleniem ogólnie narastającej agresji w społeczeństwie. Często rejestrujemy fakty napadów, kradzieży, bijatyk, skaleczeń właśnie w szkole. Częste są także sytuacje zagrożenia społecznego w szkole: oczekiwanie na egzamin, klasówkę, kompromitacja wobec klasy czy
nauczyciela, utrata pozycji w grupie.

Przeciążenie. Jest to taka sytuacja kiedy człowiek wykonuje określone czynności na granicy swoich możliwości - fizycznych i psychicznych. Są to zachowania wymagające zbyt wielkiego wysiłku np. w szkole sytuacje kiedy nauczyciele nie porozumiewając się ze sobą zadają uczniom wiele pracy domowej na dzień następny. Następstwem przeciążenia jest poczucie
zagrożenia. Uczniowie nie dają sobie rady z wykonaniem dobrze zadanej pracy.

Stan zagrożenia i przeciążenia odbija się nie tylko na postępach w nauce i zachowaniu, ale może doprowadzić do zaburzeń nerwicowych. Pojawiają się także czynności obronne: wagary ucieczki z domu, agresywne zachowanie.

Zakłócenie. Jest to sytuacja kiedy człowiek nie jest w stanie realizować skutecznie podjętych zadań ze względu na szereg przeszkód które pojawiają się w trakcie ich realizacji. Zakłócenia wywołują wszystkie zadania mające niejasną strukturę, zadania niezrozumiałe, nowe - w których występują nieznane jeszcze pojęcia, na temat których uczeń nie posiada jeszcze wiadomości. Sytuacją trudną typu zakłócenia są także przeszkody jakie uczeń napotyka w swej działalności. Taką sytuacją może być niewywołanie go do odpowiedzi wtedy gdy chce odpowiedać, brak bardzo potrzebnego podręcznika, a także brak warunków do pracy w domu.
Deprywacia ( brak, utrata). Sytuacja ta może mieć charakter fizyczny jak i psychiczny.

Prostym przykładem deprywacji fizycznej jest brak pokarmu, kiedy człowiek jest głodny.

W szkole częściej spotykamy stany deprywacji psychicznej.
Fakt że sytuacje trudne są zróżnicowane, a także stopień nasilenia trudności (natężenie stresu) może być różny, powoduje że reakcje na stres które przebiegają na kilku poziomach są bardzo różne.

Faza reakcji instrumentalnych: kiedy nasilenie stresu jest umiarkowane - występują reakcje ukierunkowane na przezwyciężenie stresu. Obserwuje się wówczas zwiększoną mobilizację organizmu, co przejawia się wzrostem intensywności i szybkości reakcji oraz zwiekszeniem aktywności procesów poznawczych. Następuje także organizacja lub reorganizacja czynności - adekwatnie do sytuacji. Pojawiające się w tej fazie reakcje emocjonalne są kontrolowane w sposób społecznie akceptowany np. uczeń jest w pełni skoncentrowany na zadaniu, na wykonaniu odpowiednich czynności. Z punktu widzenia efektywności sprzyja to realizacji zadania. W tej sytuacji z reguły uczeń odczuwa pewien stan napięcia emocjonalnego, lekkie
zdenerwowanie, może też wystąpić motywacja do działania.

Wraz ze wzrostem natężenia stresu pojawia się faza krytyczna. Obserwuje się wówczas stopniowe obniżenie się poziomu organizacji czynności.

Rozwiązywanie problemów które występują szczególnie często na terenie szkoły - sprawia trudności, co przejawia się m.in. w nadmiernej koncentracji na szczegółłach zadań, w sztywności ich rozwiązywania (tzw. fiksacja) , w koncentrowaniu się na łatwiejszych sposobach rozwiązań. Pojawiać się mogą pewne zaburzenia w procesach orientacyjnych, trudności w skupieniu uwagi, zmniejszona zdolność przewidywania celów i skutków działania.

W takiej sytuacji wskutek zaburzenia kontroli emocji występują wyraźne przejawy reakcji emocjonalnych jak gniew, strach czy lęk.

Osiągnięcie obszaru progu odporności na stres powoduje występowanie trzeciej fazy reagowania - fazy reakcji obrony przed stresem. Wzmożony w tej fazie stan pobudzenia emocjonalnego prowadzi do przeciążenia systemu regulacji. Występują tutaj często reakcje agresywne -fizyczne, werbalne (przekleństwa ) , autoagresja. Formą reakcji w tej fazie jest także regresja tj. zachowanie nieadekwatne do poziomu dojrzałości umysłowej lub emocjonalnej. Typowe dla tej fazy są zachowania destrukcyjne, towarzyszą im silne reakcje emocjonalne.

Częste powtarzanie się sytuacji trudnych, czy też utrzymywanie się ich przez dłuższy czas, a nawet długotrwałe oczekiwanie na ustąpienie sytuacji trudnej (tzw. stres oczekiwania) powoduje że występują pewne trwałe następstwa stresu. Stan chronicznego napięcia emocjonalnego którego przejawem jest brak równowagi emocjonalnej powoduje że wystarczy słaby bodziec, żeby w tym stanie wywołać irytację, wybuchy złości i inne pozornie niezauważalne wybuchy emocjonalne. Pod wpływem długotrwałego stresu utrwala się reakcja lękowa która może przekształcić się w stan nerwicy. Inne typy reakcji i depresja, nadmierna zależność od innych osób, wulgarność i agresja prowadzą w konsekwencji do nieprzystosowania społecznego.

Konsekwencje sytuacji trudnych mogą być więc bardzo różne, ale mają na pewno niebagatelne znaczenie dla rozwoju ucznia.

Odporność na stres, jak i sposób reagowania w sytuacjach trudnych zmieniają się wraz z rozwojem człowieka. Z punktu widzenia optymalności funkcjonowania ucznia powinniśmy tak kształtować jego osobowość, aby w miarę rozwoju mogła się zwiększać jego odporność na stres.

LITERATURA
1. Aronson E.: Człowiek istota społeczna. PWN, Warszawa 1984.
2. Czarnecki K.: Psychologia dla nauczycieli kształcenia zawodowego. Politechnika Śląska, Gliwice 1978 (skrypty uczelniane nr 758).
3. Sperling A.P.: Psychologia. Wyd. l. Zysk i s-ka, Poznań 1995.
4. Zimbardo P., Ruch F.: Psychologia i życie. PWN, Warszawa 1988.
 

Opracowanie: mgr Anna Bielawny
nauczycielka języka angielskiego
Centrum Kształcenia Ustawicznego
w Częstochowie

Wyświetleń: 1184