Szkoła środowiskowa, jej założenia i cele

Sytuację współczesnej szkoły oddaje myśl J. Niemca, który stwierdził, że: system szkolny kraju staje się wobec problemu coraz ostrzejszych przemian społecznych i gospodarczych w Polsce, a także w krajach ościennych. Powstały zupełnie nowe sytuacje edukacyjne mające ważny wpływ na stan organizacyjny i funkcjonowanie szkoły [1] "Szkoła środowiskowa" to obok szkoły nauczającej, szkoły wychowującej, szkoły opiekuńczej typ szkoły, który jest stosowany w obrębie praktyki edukacyjnej. Idea partnerstwa w edukacji najpełniej może zaistnieć w koncepcji szkoły środowiskowej. O koncepcji szkoły środowiskowej wspomniałam już w rozdziale dotyczącym współpracy i partnerstwa w edukacji młodego pokolenia w ujęciu historycznym. W dobie dzisiejszej należy zauważyć renesans tej formy organizacyjnej prowadzenia edukacji młodego pokolenia. Przejawia się to między innymi wzrostem publikacji na łamach pism specjalistycznych oraz niesłabnącym zainteresowaniem praktyków chcących wprowadzić nowe efektywniejsze formy edukacji polegającej na współprac szkoły ze środowiskiem. [2]

W sposób nowoczesny ideę współpracy szkoły z rodzicami oraz szerszym środowiskiem społecznym sformułował znany pedagog rosyjski Stanisław Szacki, Polak z pochodzenia. Pośród poglądów innych pedagogów dotyczących powiązania szkoły ze środowiskiem koncepcja Szackiego odznaczała się niezwykłą śmiałością i pomysłowością. Ten pedagog-reformator doskonale zdawał sobie sprawę z oddziaływania na ucznia zarówno szkoły jak i środowiska. Znana była zasada, że szkoła chcąc w pełni osiągnąć zamierzone cele dydaktyczno-wychowawcze jest zmuszona uwzględnić wszelakie wpływy wynikające z oddziaływania środowiska rodzinnego i lokalnego. U progu swojej działalności sądził, iż zadaniem wychowania jest kompensować wpływ środowiska przez dawanie tego, czego brak dziecku w domu. Gdy się zorientował, że droga ta nie prowadzi do celu, zaczął zmieniać metody i organizację pracy. Zastanawiał się jednocześnie w jaki sposób oddziaływać poprzez szkołę na środowisko, planując jego przekształcania. Uważał środowisko za główne ogniwo wychowania i nauczania formułując tezę, która głosiła: Wychowywać - w tym sensie, jak my to rozumiemy, to znaczy stwarzać w danym środowisku sprzyjające warunki dla dzieci, które czerpią z tegoż środowiska zarówno motywy, jak i materiały do swej pracy. Nie wolno mówić o procesie pedagogicznym przebiegającym tylko w specjalnych pomieszczeniach szkolnych, lecz o procesie pedagogicznym w środowisku (tj. we wsi, osadzie fabrycznej, w mieście) jako o czymś, co podlega naszemu poznaniu i wpływom. "[3] To wszystko starał się udowodnić własną działalnością pedagogiczną. Integracja szkoły ze środowiskiem pozaszkolnym(rodziną, środowiskiem sąsiedzkim, środowiskiem instytucji lokalnych powinna się według Szackiego sprowadzać do:
- dogłębnego poznania środowiska (tzn. udziału w sferze ekonomicznej i kulturalnej);
- wykorzystania dóbr środowiska lokalnego;
- prowadzenia różnorodnych form uczestnictwa (np. pedagogizacja rodziców);
- uczestniczenia w uroczystościach społeczności lokalnej;
- podnoszenia kultury wsi;
- docierania do życia gospodarczego i politycznego w miarę możliwości.[4]

Była to wyjątkowo piękna idea. Piękna poprzez pracę szkoły, która pozwalała zyskiwać młodemu pokoleniu różne wartości, ale również i dlatego, że szkoła bierze udział w ekonomicznej przebudowie środowiska i włącza się w nurt przemian społecznych. Idea ta wzbudziła w świecie ogromne zainteresowanie.

Szkoła środowiskowa przedstawia system kształcenia w bardzo ścisłym współdziałaniu ze środowiskiem. Spełnia także funkcję kształcącą, wychowawczą i opiekuńczą. Jednocześnie nadaje wszystkim tym funkcjom równorzędną rangę. Mówiąc o zakresach funkcji kształcącej bierzemy pod uwagę wszechstronną aktywizację uczniów w procesie nauki szkolnej, oraz aktywizację środowiska. Przyjmuje ona różne formy (kursy, edukacje medialną, pomoc w samokształceniu, kluby dyskusyjne, odczyty, prelekcje, propagowanie czytelnictwa, itp.). Należy też nie zapominać o kształtowaniu aspiracji dzieci i młodzieży w szkole i środowisku lokalnym. Funkcja kształcąca obejmuje współudział nauczycieli i uczniów w związku z ważnymi pracami, zadaniami, imprezami, a także obustronną współpracę z instytucjami lokalnymi i z rodzicami. Umożliwia zagospodarowanie czasu wolnego dzieci i młodzieży. Daje odpowiednie warunki wszechstronnego rozwoju na terenie szkoły, rodziny, środowiska.

Działalność dydaktyczna szkoły środowiskowej jest ściśle związana z działalnością wychowawczą. Kładzie się nacisk w szczególności na wychowanie ideowo moralne patriotyczne i społeczne. Zasada wychowania w zespole i przez zespół stanowi podstawy wszelkiego działania. Działanie to polega na uruchamianiu różnorodnych zespołów uczniowskich o charakterze" otwartym ", włączających młodzież spoza szkoły. Zasadą przestrzeganą jest zasada odwoływania się do przeżyć i doświadczeń dzieci w toku inspirowania i organizowania różnorodnych zajęć wychowawczych, z czym wiąże się indywidualizacja i podmiotowość uczniów. Proces wychowania nie ogranicza się do terenu szkoły, ale wyraźnie poza nią wychodzi.

W dziedzinie opieki szkoła środowiskowa odznacza się dużą wszechstronnością. Kierowana jest na podstawie źródła zagrożeń życia, rozwoju i wychowania dziecka, które tkwią w samym dziecku, w jego rodzinie, w szkole i środowisku zamieszkania.

Działalność opiekuńczą należy rozpatrywać w dwóch aspektach: profilaktycznym i kompensacyjnym. Charakter profilaktyczny szkoły środowiskowej odnosi się do zapewnienia się bezpieczeństwa osobistego, ochrony zdrowia, wyrównania defektów organicznych (np. zespoły korekcyjne, kierowanie dziecka do placówek specjalistycznych). Opieka nad nauką i życiem społecznym dziecka w szkole środowiskowej obejmuje działania związane z:
- zapewnieniem niezbędnych warunków realizacji obowiązku szkolnego;
- wyrównaniem niepowodzeń dydaktycznych i wychowawczych (zespoły wyrównawcze, odrabianie zadań pod kierunkiem nauczyciela, klasy specjalne przygotowane dla uczniów opóźnionych);
- kierowanie rozwojem indywidualnym ucznia;
- przejawianie troski o wszechstronny rozwój osobowości poprzez styczność z kulturą danego regionu, organizowanie różnorodnych zajęć na świetlicy szkolnej (bloków pozalekcyjnych).

W publikacjach W. Okonia [5], Cz. Kupisiewicza [6] i innych pedagogów wyraźnie zaakcentowany jest związek szkoły środowiskowej ze środowiskiem.

Według Okonia w" szkole w środowisku "możemy wyodrębnić cztery integralnie związane ze sobą kręgi społeczne: nauczycieli, uczniów, rodziców i szersze środowisko społeczne, którego cząstką są zazwyczaj rodzice uczniów. W szkole współczesnej każdy z tych kręgów musi być otoczony baczną opieką, co więcej, musi się w niej odbywać integracja tych kręgów[7]. Badacz uważa, że szkoła środowiskowa to zwykle szkoła podstawowa, będąca ośrodkiem oddziaływania na środowisko, lokalne - osiedla, wieś - zarówno za pośrednictwem uczniów, jak przez bezpośrednią współpracę z dorosłymi, a jednocześnie korzysta w swojej wychowawczej z pomocy środowiska. Szkoła środowiskowa realizuje szerzej od przeciętnych szkół zadania wychowawczo-dydaktyczne, kulturalno-oświatowe i opiekuńcze wobec młodzieży szkolnej i dorosłych, a przy tym wiąże je ze społeczno-kulturalnymi i gospodarczymi potrzebami środowiska.[8]

Do programu dydaktyczno-wychowawczego szkoły podstawowej wprowadza się tzw. mikrosystem ekologiczno-wychowawczy, którym objęci są uczniowie, rodzice i nauczyciele. Wprowadzenie tych treści do programu wychowawczego szkoły pozwala na integralny rozwój dziecka. Planuje się celowe działania dydaktyczne i wychowawcze prowadzące do umieszczenia w programie szkoły pełnego obrazu edukacji środowiskowej ujętej w aspekcie ekologii, zdrowia, regionalizmu i integracji. Konstrukcja planu pracy uwzględniająca edukację środowiskową stanowi integralną całość, zarówno w sferze dydaktycznej, wychowawczej, opiekuńczej, jak i finansowej oraz administracyjnej szkoły. Gwarantuje to dobrą i efektywną pracę, stwarzając zarazem klimat sprzyjający wychowaniu dziecka w sposób harmonijny, zapewniający rozwój: fizyczny, psychiczny, intelektualny, moralny, społeczny i duchowy.

Edukacją środowiskową objęci są wszyscy uczniowie i nauczyciele bez względu na wyuczoną specjalność, a także pracownicy szkoły. Z każdym rokiem realizacji programu zwiększa się poziom wiedzy i doświadczenia nauczycieli w kształtowaniu postaw prośrodowiskowych wśród społeczności szkolnej. Działania te tworzą efektywną strategię w procesie motywowania nauczycieli do aktywności innowatorskiej.

Na szczególną uwagę zasługuje również opracowanie K. Czajkowskiego, jednego z pierwszych pedagogów, którzy wprowadzili termin" szkoła środowiskowa "oraz nadali mu konkretną treść. Według jego koncepcji," szkoła środowiskowa "musi przypominać dom kultury o bardzo złożonej działalności, w którym powinny znajdować się następujące działy: opiekuńczy, zajęć pozalekcyjnych, imprez, wychowania fizycznego, pomocy w nauce, kursów, czytelnictwa, wychowania muzycznego i dział metodyczny. Koncepcja taka może jednak budzić pewną wątpliwość. Skupienie na swoim terenie całokształtu form wychowania pozaszkolnego i życia społeczno-kulturalnego tym bardziej nie wydaje się słuszne, ponieważ w środowiskach lokalnych, szczególnie miejskich zazwyczaj funkcjonują także inne ośrodki kulturalno-oświatowe i opiekuńczo-wychowawcze, które także posiadają swoją ofertę dla społeczeństwa.

Inną koncepcją szkoły środowiskowej przedstawia Z. Zaborowski. Wyodrębnia on cztery podstawowe funkcje tj. diagnostyczną, aktywizującą-integrującą, profilaktyczną i rekreacyjną.[9]

Jak wynika z przedstawionych powyżej koncepcji" szkoły środowiskowej ", można stwierdzić, iż istnieją pewne charakterystyczne cechy takie jak współdziałanie ze środowiskiem, integrowanie poczynań opiekuńczo-wychowawczych, inspirowanie i organizowanie systemu wychowania w środowisku. Rzadziej natomiast spotykamy się z wykorzystywaniem doświadczeń społecznych dzieci i młodzieży, roztaczaniem szerokiej opieki nad wychowankami na terenie szkoły i poza nią, wykorzystywaniem treści środowiskowych w procesie kształcenia i wychowania, wzmocnieniem kadry pedagogicznej i wykorzystaniem wychowawców społecznych. Jeszcze rzadziej spotykamy się z indywidualizacją w nauczaniu, diagnozowaniem potrzeb opiekuńczo-wychowawczych środowiska.

Idea szkoły środowiskowej tj. współdziałającej ze swoim środowiskiem i biorącej aktywny udział w jego przebudowie, może być różnie realizowana w zależności od lokalnych warunków i potrzeb. Szkoła środowiskowa stanie się zapewne punktem wyjścia na drodze udoskonalania metod, form pracy, zadań szkoły. Pomoże skuteczniej realizować zadania wobec postępującej rewolucji naukowo-technicznej. Będzie wywierać znaczny wpływ na środowisko, umiejętnie wiążąc swoją codzienną działalność dydaktyczno-wychowawczą z jego życiem.

Jedną z form organizacji oświaty na wsi została zbiorcza szkoła gminna. Od 1 września 1973 r. w wyniku ówczesnej reformy oświaty zaczęto tworzyć w Polsce zbiorcze szkoły 8-klasowe, do których dowożono specjalnymi autobusami uczniów w okolicznych mniejszych placówek.

Podając za W. Okoniem:" Zbiorcza szkoła gminna to wysoko zorganizowana szkoła realizująca zadania dydaktyczne, wychowawcze i opiekuńcze na obszarze gminy wiejskiej, zlokalizowana w siedzibie władz gminnych. W skład zbiorczej szkoły gminnej mogą wchodzić klasy przedszkolne, oddziały szkoły podstawowej, zasadniczej szkoły rolniczej (...), liceum ogólnokształcące i różne formy oświaty dorosłych. Integralną częścią składową zbiorczej szkoły gminnej stanowią również rozmieszczone na terenie gminy przedszkola, ogniska przedszkolne, szkoły podstawowe realizujące program nauczania początkowego lub kl. I-VIII. Ze względu na większe możliwości doboru kwalifikowanej kadry nauczycielskiej, wyższy poziom nauczania i wychowania, lepsze warunki lokalowe i wyposażeniowe oraz odpowiednią organizację pracy pozalekcyjnej zbiorcza szkoła gminna stwarza warunki zrównania poziomu szkół na wsi ze szkołami w mieście. [10]

Koncepcja takiej szkoły rozwijając się napotykała na swojej drodze idee połączenia się ze środowiskiem. Zbiorcza szkoła gminna, w swoich założeniach programowo-organizacyjnych, uwzględniała podstawowe cechy szkoły środowiskowej. Znajduje to wyraz w jej złożonych funkcjach, w zalecanych treściach, formach i metodach działalności oraz w modelu organizacyjnym i z bezpośrednią obserwacją przez uczniów zjawisk zachodzących w przyrodzie, praktycznie powiązane w kulturze oraz w społeczeństwie. Sytuacje wychowawcze odbywały się w warunkach możliwie zbliżonych do naturalnych. Wymagały od ucznia autentycznego zaangażowania i aktywności.[11]

Założenia, które leżały u podstaw programowych modelu zbiorczej szkoły gminnej, kładły nacisk na potrzebę różnicowania i wzbogacania treści, form i metod działalności. Szkoła ta miała nawiązywać w procesie edukacyjnym do doświadczeń środowiskowych dzieci i młodzieży. Miały one być punktem wyjścia w procesie kształcenia oraz w kształtowaniu postawy społeczno-moralnej. To doświadczenie stawało się inspiracją zarówno do wzbogacania zajęć lekcyjnych jak i pozalekcyjnych. Co za tym idzie stosowanie zasady doświadczeń przywoływało odrębne formy, innowacyjne metody poglądowe uczenia. Postulowano nowe formy zajęć, które miały mieć miejsce nie w budynku szkoły, ale odbywać się miały w instytucjach pozaszkolnych. Przybierać miały formy prac społecznych, wycieczek, wystaw, konkursów i innych imprez kulturalnych środowiska, itp.

Zbiorcza szkoła gminna była szkołą o wysokim poziomie indywidualizacji w procesie edukacyjnym. Zakładała dostosowanie wszelkich metod, form i zasad kształcenia do indywidualnych możliwości ucznia, uwzględniając przy tym jego zdolności, zainteresowania i osiągnięcia.

Metody pracy szkoły zbiorczej były dostosowane nie tylko do uczniów zdolnych, ale pozwalały na rozwój również uczniom z małymi uszkodzeniami w rozwoju psychofizycznym. Realizacja tych metod pracy polegała na pomyśle tworzenia zespołów nauczania indywidualnego dla uczniów wybitnie zdolnych oraz tak zwanych zespołów kompensacyjnych.

Zbiorcza szkoła gminna była otwarta na różnego rodzaju zmiany. Odbywały się w niej różne formy zajęć pozalekcyjnych m.in.: zespoły i koła zainteresowań o różnym profilu (artystycznym, technicznym, sportowym, itp.). Taka szkoła miała wyzwalać aktywności dzieci i młodzieży, ale także nauczycieli, rodziców oraz instytucji środowiska lokalnego. Aktywność która przekształcała się we "współpartnerstwo" wszystkich tych środowisk. Uwidoczniło się to przede wszystkim w stosowaniu metod aktywizujących, które uczą rozwiązywania problemów, rozwijają aktywność twórczą, pozwalają na odkrycie swoich możliwości. Szkoła gminna aktywniej niż szkoła tradycyjna, miała uczestniczyć w życiu środowiska kulturalnego i społecznego, równocześnie inspirując go do działania, organizując przy współudziale placówek kulturalno-oświatowych imprezy kulturalne, turystyczne, konkursy wiedzy z różnych dziedzin, propagować zainteresowanie się kulturą regionu.

Jednym z założeń koncepcji zbiorczej szkoły gminnej była cecha kształcenia i wychowania przez integrowanie tzn. łączenie wszystkich ogniw oddziaływania szkoły i innych instytucji w jeden silny organizm.

Reasumując, założenia szkoły zbiorczej spełniają warunki szkoły środowiskowej dzięki następującym cechom:
- nadanie szerokich ram procesowi kształcenia (objęcie nim dzieci sześcioletnich; dzieci w wieku szkoły podstawowej, młodzieży starszej, także dorosłych);
- nadanie nowoczesnego kształtu poprzez znaczne zróżnicowanie i wzbogacenie form i metod działalności;
- nastawienie na rozwijanie szerokiej działalności opiekuńczo-wychowawczej (tworzenie zespołów wyrównawczych, zespołów kompensacyjnych, organizowanie czasu wolnego);
- podniesieniem rangi problemu współpracy ze środowiskami i placówkami pozaszkolnymi (Służba Zdrowia, Policja, Straż Pożarna, biblioteka gmina Kościół);
- funkcjonowanie szkoły zbiorczej jako gminnego systemu oświatowo-wychowawczego, zintegrowanego organizmu ukierunkowanego na realizację celów i zadań wychowawczych oraz potrzeb związanych z potrzebami środowiska lokalnego. [12]

Przypisy:
1. Szkoła w okresie przemian edukacyjnych, (red.) J. Włodek-Chronowska, Kraków WSiP, s. 9.
2. G. Pańczak, M. Winiarski, dz. cyt., s. 8.
3. W. Łubniewski, Środowiskowa szkoła pracy Stanisława Szackiego, "Kwartalnik pedagogiczny" 1973, nr 2, s. 20.
4. Op. cit. s. 2.
5. W. Okoń, O postępie pedagogicznym, KiW, Warszawa 1970.
6. Cz. Kupisiewicz, Niepowodzenia dydaktyczne, PWN, Warszawa 1968.
7. W. Okoń. Podstawy wykształcenia ogólnego, Nasza Księgarnia, Warszawa 1967, s. 335.
8. W. Okoń, dz. cyt., s. 302.
9. Z. Zaborowski, Rówieśnicy, Warszawa 1969, Wydawnictwo Harcerskie, oraz problemy wychowania integralnego w środowisku, "Nauczyciel i Wychowanie", 1968, nr 2, s. 20.
10. W. Okoń, dz. cyt., s. 300.
11. J. Wołczyk, Z badań nad zbiorczą szkołą gminną, [w:] Zeszyty Naukowe nr 18 "Prace wydziału pedagogicznego" WSP, Szczecin 1976.
12. G. Pańtak, M. Winiarski, dz. cyt., s. 71.
 

Opracowanie: Jadwiga Marzec

Wyświetleń: 7265