Bezpośrednie skutki przemocy

Krzywdzenie młodego człowieka odciska piętno na wszystkich jego sferach rozwojowych. Następstwa przemocy ujawniają się w zdrowiu fizycznym, rozwoju umysłowym, stanie psychicznym oraz w umiejętności współżycia z innymi ludźmi. Bezpośrednie skutki przemocy podzielić można na somatyczne oraz psychiczne, czyli reperkusje w sferze poznawczej, behawioralnej i emocjonalnej, a zatem obejmujące konstytutywne komponenty postawy moralno-społecznej. Zakłócenia w rozwoju i kształtowaniu się postaw posiadają cztery wymiary sytuacji: fizyczny, seksualny, emocjonalny oraz zaniedbywanie, które składają się na istotę zjawiska przemocy wobec dzieci.

Bezpośrednie somatyczne następstwa przemocy fizycznej sprowadzają się do klasyfikacji obrażeń, które spełniają jednocześnie rolę objawów zaistniałych czynów. Wyrazem doznawanej przemocy będą zatem wszelkie uszkodzenia skóry i urazy, takie jak: sińce będące śladami uderzeń pięścią, czy przedmiotami, oparzenia papierosem, ślady duszenia, wiązania. Uszkodzenia dotykają także narządów wewnętrznych: wątroby śledziony, należą do nich także wylewy krwawe do siatkówki bez złamania lub stłuczenia głowy, mnogie złamania o różnie zaawansowanym procesie gojenia, wyraźne kalectwo, czy ostatecznie zgon. Wyróżnia się także objawy niespecyficzne, takie jak nieutrzymywanie kału i moczu, wymioty, uporczywe bóle i zawroty, bóle żołądka, potliwość, brak reakcji na ból, drżenie przyjmowanie nietypowych postaw czy wyrazów twarzy oraz wykonywanie przerywanych lub nieskoordynowanych ruchów.

Integralną częścią przemocy jest cierpienie, kontaktowanie się z nim działa w sposób zniekształcający, osaczający na ludzki umysł. Dzieci doznające przemocy fizycznej są poważnie zagrożone uszkodzeniem centralnego systemu nerwowego i zaburzeniami rozwoju osobowości. Pierwszą reakcją na przemoc jest poczucie odrzucenia, któremu towarzyszy naturalny odruch człowieka w sytuacji zagrożenia, jakim jest strach. U osób maltretowanych osiąga on siłę najwyższą. Dzieci krzywdzone, chcąc przystosować się do nieprzewidywalnych sytuacji, muszą żyć w ciągłej czujności, rozwijają nadprzeciętną umiejętność rozpoznawania znaków ostrzegających o ataku. W ten sposób lęk prowadzi do nerwicy, potrzeby izolacji, wycofania się, depresji oraz apatii przy jednoczesnym silnym przywiązaniu do opiekunów.

W przemocy rozgrywającej się w środowisku rodzinnym pojawia się problem kontenerowania, przejawiający się zdolnością dziecka do gromadzenia w sobie różnych uczuć agresywnych, obaw, lęków i smutku swoich rodziców bez natychmiastowej odrzucającej reakcji lub pomniejszania. Dziecko będąc w bezpośrednim kontakcie ze sprawcą przemocy, żywi sprzeczne uczucia wobec rodziców takie jak miłość i nienawiść. W takiej sytuacji musi ukrywać w sobie te antynomie bez szansy ich zintegrowania. Sytuacja ta wymusza na dziecku utworzenie fałszywego Ja, które jest ukazywane rodzicom, natomiast swoje prawdziwe Ja pozostaje głęboko ukryte. Z drugiej natomiast strony kierując swoje uczucia do rodziców jest narażone na odrzucenie, przemoc, co z kolei powoduje poczucie krzywdy. W efekcie uruchamia się obronny mechanizm rozszczepienia, który powoduje w dziecku powstanie dwóch obrazów siebie - negatywnego i pozytywnego. Szukając logicznego oparcia w doznawanym cierpieniu dzieci próbują obwiniać same siebie. Jednostka zaczyna wierzyć, że samo jego istnienie wymusza na opiekunach stosowanie aktów przemocy, co stymuluje zjawisko braku akceptacji dla własnej osoby. Wyobrażenie dziecka o otaczającym świecie nacechowane są brakiem zaufania do innych, poczuciem bezradności i złości, nieumiejętnością rozwiązywania problemów, która wynika z niskiego poczucia własnej wartości. Tak zdeformowane relacje skutkują brakiem lub zachwianiem potrzeby bezpieczeństwa, osłabieniem przynależności uczuciowej do osób najbliższych, poczuciem bezsensu oraz zaburzeniami pamięci i koncentracji uwagi. Sen dzieci maltretowanych jest niespokojny, przerywany, płytki, bywa iż przypomina raczej drzemkę.

Największe różnice rozwojowe między dziećmi krzywdzonymi a wzrastającymi w prawidłowych środowiskach rodzinnych ujawniają się we wzroście agresywności. Podwyższony poziom lęku jako cechy pociąga za sobą zwiększone prawdopodobieństwo agresywnych zachowań mających na celu podwyższenie poczucia własnej wartości. Zachowanie agresywne jest wówczas traktowane jako obrona przed antycypowanym atakiem ze strony otoczenia. Za istotną przyczynę zachowań autoagresywnych jest uważane subiektywnie przeżywane poczucie odrzucenia, jakie towarzyszy doznawanej przemocy.

Dzieci krzywdzone charakteryzują się zaburzeniami zachowania związanymi z trudnością kontrolowania emocji i rozpoznawania sytuacji społecznych, oraz obniżeniem poziomu empatii. Fizyczne maltretowanie kładzie podwaliny pod normatywną legitymizację wszelkiego typu przemocy. Przemoc, zwłaszcza w rodzinie, burzy porządek moralny. Zmierza do ukształtowania takiego obrazu świata, wzoru przekonań i sądów, w którym wpisana jest ona jako norma. Dziecko wytwarza w sobie przekonanie, że wzajemne relacje polegają na oddziaływaniu na siebie sprawcy i ofiary. Brutalne wzorce osobowe utrwalają się tak, iż młody człowiek nie ma oporów przed biciem i maltretowaniem słabszych i młodszych kolegów, czym rekompensuje sobie doznane krzywdy. Maltretowanie dzieci zaburza ich rozwój poznawczy i społeczny, co objawia się trudnościami w nawiązywaniu kontaktów interpersonalnych, ograniczając tym samym możliwość wyrównania doznawanego braku więzi emocjonalnych. Poszkodowane dzieci z reguły są nieufne, nastawione do otoczenia wrogo, pełne negatywizmu, słabo reaktywne, często przyjmują postawę biernego oporu. W sytuacjach interpersonalnych dzieci te ujawniają mniejszą ekspresyjność emocjonalną, zachowują się nieprzystępnie i unikają kontaktów z innymi dziećmi.

Molestowanie seksualne w stosunku do dzieci jest równocześnie przemocą emocjonalną i często łączy się z przemocą fizyczną. W przypadku molestowania seksualnego wskazuje się na szereg bezpośrednich konsekwencji somatycznych. Objawy te mają charakter czynnościowy, powstałe w wyniku uszkodzeń fizycznych oraz jako specyficzna reakcja psychiczna na przeżyty uraz. Wyróżnia się następujące: obrażenia zewnętrznych narządów płciowych, urazy około odbytnicze, przerwanie błony dziewiczej, infekcje dróg moczowo-płciowych, krwawienie z narządów rodnych, krwawe stolce, ból przy oddawaniu moczu i kału, bóle brzucha, krocza, nudności i wymioty, infekcje jamy ustnej oraz choroby przenoszone drogą płciową. Wynikiem nadmiernego pobudzenia i napięcia następuje rozchwianie autoregulacji, co może prowadzić do braku łaknienia, zaburzeń trawienia, obniżenia kontroli nad zwieraczami, poczucia chronicznego zmęczenia, drętwienia kończyn, bólów głowy, oraz bezsenności i lęków nocnych.

Przemoc seksualna przeżywana jest przez osoby jako wydarzenie zagrażające życiu, w czasie napaści charakterystycznym uczuciem jest strach o swoje życie i zdrowie. Kontakt z tym rodzajem cierpienia jest źródłem szeregu bezpośrednich następstw o charakterze traumatycznym, które można podzielić zasadniczo na trzy fazy.

Pierwsza faza, określana mianem ostrej, koncentruje się na przeżywaniu szoku i związanych z nim następstw: przerażenia, niewiary, że to rzeczywiście przydarzyło się ofierze, słaba zdolność oceny sytuacji krytycznej, lęk przed zwierzeniem się z przeżytego urazu. W kontekście doświadczeń młodego człowieka utrzymywanie tajemnicy potęguje napięcie wewnętrzne, bezradność, poczucie zagubienia, pustki i osamotnienia.

Faza pozornego uporządkowania charakteryzuje się pojawiającym się w tych okolicznościach zespołem przystosowania. W efekcie rozszerzony zostaje zakres form adaptacji oparty na trzech typach zachowań obronnych: dysocjacji i patologicznym regulowaniu stanów emocjonalnych. Jednostka próbuje zaprzeczyć, zapomnieć doświadczenie urazowe, uporczywie szuka różnych racjonalizacji pozwalających na zrozumienie i wiarygodne wyjaśnienie zaistniałej sytuacji. W krańcowych wypadkach wczesnego i długotrwałego urazu może dojść do fragmentaryzacji osobowości i wykształcenia się podwójnego self (ja-pogardzane i ja-uświęcone). Wewnętrzny świat ofiar jest przesiąknięty terrorem, chaosem i smutkiem, dlatego staje się przyczyną budowania fałszywego ja w odniesieniu do świata zewnętrznego, aby zachować poczucie normalności.

W trzeciej fazie dominującym uczuciem jest depresja. Stadium to stawia jednostkę przed koniecznością uporania się z narastającym gniewem wobec agresora i własnym poczuciem wstydu. Przeżywany wstyd i upokorzenie przyczynia się do pogłębiania poczucie winy. Zwłaszcza w psychice dziecka pojawia się przeświadczenie, iż tkwi w nim tajemnicze zło będące przyczyną doznawanej krzywdy. Ofiara obwinia samą siebie za zaistniałą sytuację i fakty, jednocześnie próbuje argumentować motywy działania sprawcy, aby poprawić jego wizerunek. Przekonanie to podsyca silną nienawiść i wstyd wobec samego siebie. Poczucie splugawienia i odpowiedzialności staje się źródłem psychicznej izolacji. Molestowani zamykają się w sobie, głęboko skrywają emocje, aby ukryć siłę, która w ich mniemaniu wywołuje w najbliższych przemoc. Nabierają przekonania, że ciało, będące obiektem nadużyć wyzwala agresję, skutkiem czego ofiary starają się oddzielić od swojej cielesności. Dotyczy to szczególnie dziewczynek, które manifestują takie przekonanie poprzez zaprzeczenie swojej seksualności, rodzącej się kobiecości. Przyjmują one zachowania typowe dla chłopców: noszą spodnie, obszerne bluzy ukrywające rozwijający się biust, zachowują się głośno, czasami wulgarnie i obcesowo.

Doświadczenie gwałtu jest okolicznością szczególnie stresogenną, gdyż dotychczasowe postawy zostały zburzone i większość ważnych sfer życia jednostki musi ulec reinterpretacji. Subiektywnie odczuwany przez dziecko dyskomfort potęgowany jest poczuciem wyizolowania i osamotnienia. Nadmierne natężenie stresu, rejestrowane jako wzmożony stan pobudzenia emocjonalnego, doprowadza do przeciążenia systemu regulacji. Tak rozwijająca się reakcja stresowa mobilizuje organizm do walki bądź ucieczki. Podejmując próby adaptacji do trudnej sytuacji ofiara ucieka się do regulowania stanów emocjonalnych w sposób patologiczny. Jednostki reagują uciekają się do aktów autoagresji, agresji bądź zachowań przestępczych.

Dzieci seksualnie wykorzystywane charakteryzuje zwiększone zainteresowanie problematyką seksualną. Molestowanie staje się przyczyną nadmiernej erotyzacji dziecka, prowokacyjnych zachowań seksualnych wobec rówieśników, a także zachowań masturbacyjnych.

Rozmiary i kryteria szkodliwości przemocy emocjonalnej są trudne do określenia i zależą bezpośrednio od wrażliwości konkretnej jednostki. Wynikające z braku akceptacji skutki w sferze psychicznej koncentrują się na rujnowaniu poczucia własnej wartości, pozostawiając głębokie psychologiczne blizny. Skutkiem czego ofiary w trakcie doznawanej krzywdy stają się zagubione, nie potrafią lub nie ośmielają się bronić. Są jakby znieczulone, skarżą się na pustkę semantyczną oraz utrudnione myślenie, opisują autentyczne zubożenie i spadek zdolności intelektualnych. Dominującym uczuciem jest poniżenie i osamotnienie potęgowane bólem i dezorientacją. Konsekwencje molestowania moralnego koncentrują się wokół obniżonej samooceny i nieakceptowania siebie. Określają się jako osobę bezwartościową i pozbawioną elementarnej atrakcyjności. Ofiary skarżą się na trudności w kontrolowaniu emocji, zaburzenia koncentracji uwagi oraz poczucie bezsensu.

Akceptacja permanentnej przemocy moralnej może dokonać się wyłącznie kosztem poważnego wewnętrznego napięcia, generującego stres. W obliczu stresującej sytuacji organizm reaguje stanem gotowości, wydzielaniem substancji hormonalnych oraz osłabieniem bariery immunologicznej. W przypadku przedłużających się form agresji stan stresu może przyjmować formę uogólnionego zespołu lękowego, objawiającego się jako: permanentny stan obawy i antycypacji, lękowe i trudne do opanowania roztrząsanie, stan ciągłego napięcia i podwyższonego czuwania. Wynikiem czego ofiary skarzą się na zaburzenia snu, nerwice, stany depresyjne oraz fobie.

Słowne obelgi w sytuacji konfliktu dążeń z ograniczeniami przyczyniają się do wykształcenia się nieracjonalnych i trudnych do zrozumienia form zachowania antyspołecznego. W kontaktach z innymi pojawia się agresja, jako zachowanie zaradczo-obronne przed stresem, która umożliwia obniżenie własnego napięcia emocjonalnego.

Rozpatrując zagadnienie przemocy emocjonalnej można również wskazać na następstwa somatyczne. Należą do nich: biegunka, wymioty, zawroty głowy, zaburzenia w oddawaniu moczu i kału, bóle żołądka. Zależnie od indywidualnej podatności występują także reakcje na stres, takie jak: palpitacje, uczucie duszności, zadyszka, zmęczenie, drażliwość oraz bóle głowy i brzucha.

Konsekwencje somatyczne zaniedbywania dzieci przez rodziców można skonstatować w następujących objawach: nieadekwatna do wieku dziecka waga i wzrost, opóźnienie rozwoju psychomotorycznego oraz występowanie pasożytów skóry. Obniżona waga bywa skutkiem niedożywienia, które może prowadzić do trwałego uszkodzenia centralnego systemu nerwowego. Krańcowe ignorowanie obowiązków opiekuńczych prowadzi do znacznego pogorszenia stanu zdrowia dziecka oraz opóźnienia rozwoju fizycznego bez uwarunkowań organicznych.

Zasadnicze konsekwencje maltretowanie i zaniedbywanie dzieci ujawniają się w opóźnieniu rozwoju społecznego i poznawczego. Dzieci zaniedbywane oraz pochodzące ze środowisk o małych możliwościach stymulacji rozwojowej cechuje słabszy rozwój umysłowy, niższy poziom opanowania języka i mniej dojrzałe reakcje emocjonalne. U dzieci starszych zaburzenia językowe mogą utrudniać odbieranie w adekwatny sposób stanów emocjonalnych wyrażanych przez innych. U młodzieży zaburzenia te mogą ograniczyć możliwości reagowania w sytuacjach społecznie zagrażających lub dwuznacznych, w rezultacie czego młodzi ludzie przejawiają większą skłonność do reagowania w formie fizycznej niż werbalnej. Jednostki te charakteryzują trudności w nawiązywaniu kontaktów interpersonalnych związane z niską samooceną. Ofiary o niskim poziomie samooceny w sytuacji ekspozycji społecznej, bronią poczucia własnej wartości, co w rezultacie prowadzi do wzbudzenia agresji skierowanej przeciwko otoczeniu.

Skutkiem niewrażliwej opieki i niskiego zaangażowania opiekunów w procesie wychowania, dziecko wykształca w sobie lękowo-ambiwalentny wzorzec przywiązania. Zaniżony obraz siebie kształtuje u dziecka pesymistyczne podejście do własnych sił i możliwości, ciągłe niezadowolenie z siebie. Wiąże się to z poczuciem bezradności i przekonaniem o niskiej wartości, co ogranicza aktywność dziecka. Ujawnia się to w niskim wskaźniku reaktywności, dzieci są totalnie bierne, niezaangażowane i apatyczne.

Kontakt z przemocą w środkach masowego komunikowania zniewala sferę emocjonalną, umysłową i poznawczą widza, wpływając na zachowania, wiedzę, postawy oraz system wartości. Skutki oglądania przemocy zależą od indywidualnych cech odbiorców, jednak najbardziej wrażliwą grupę stanowią młodzi widzowie.

Według zwolenników teorii katharsis, bezpośrednim skutkiem ekspozycji scen okrucieństwa u odbiorców jest obniżenie gotowości do działań agresywnych. Dokonuje się to poprzez redukowanie popędów za pomocą wyobraźni, która staje się zastępcza formą realizacji pożądanych zachowań czy osiągnięcia celów. Jednak znaczna część danych eksperymentalnych zaprzecza opisanym powyżej następstwom. Efekt katharsis i obniżenie popędu agresji mogą być spowodowane oglądaniem nie tyle agresywnego zachowania, co patrzeniem na jego skutki w postaci cierpienia ofiary. Ostatecznie bardziej prawdopodobne jest to, że obserwowanie agresji pobudzi do działań wrogich, może prowokować do agresywnych zachowań zarówno ludzi normalnych, jak i tych z zaburzeniami emocjonalnymi. Wpływ negatywny zaznaczy się wyraźnie, kiedy przedstawiana przemoc jest akceptowana, gdyż dzieci utożsamiają się z brutalną postacią i mogą naśladować oglądane sceny.

Reakcją organizmu na eksponowaną przemoc jest wzbudzenie ogólnego podniecenia, któremu przypisywany jest pewien potencjał popędowy określający późniejsze skutki. Wzrost agresywności nie jest interpretowany tylko jako efekt samego przekazu, ale także jako efekt ogólnego podniecenia, które bywa wywołane za sprawą innych treści (np. pornograficznych). Treści o dużym napięciu dramatycznym powodują u młodego człowieka uczucie lęku, strachu, stany rozdrażnienia oraz zwiększoną pobudliwość. Silne pobudzenie emocjonalne występuje tylko początkowo, potem na skutek ciągłego, wielokrotnego oglądania następuje zobojętnienie i znieczulenie. Zjawisko to hamuje reakcje emocjonalne oraz przyczynia się do pasywności w obliczu przemocy i krzywdy występującej w życiu realnym.

Bibliografia:
1. J. ZMARZLIK. Portret dziecka krzywdzonego. "Niebieska Linia" 2001 nr 1.
2. K. KMIECIK-BARAN. Przemoc wobec dzieci - diagnoza i interwencja. W: Przemoc dzieci i młodzieży w perspektywie polskiej transformacji ustrojowej. Red. J. Papież. A. Płukis. Toruń 2001.
3. J. MELLIBRUDA. Umysł zniewalany przemocą. "Niebieska Linia" 2000 nr 2.
4. I. DZWONEK. Miłość rodzicielska a przemoc wobec dzieci. "Niebieska Linia" 2000 nr 6.
5. J. SZAŁAŃSKI. Wybrane wymiary psychologiczne syndromu agresji. W: Przemoc i terror. Red. P. Góralczyk. Warszawa 2001.
6. E. RYDZ. Zachowania suicydalne dzieci a postawy rodziców. W: Wykłady z Psychologii w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim. T. 6. Red. A. Januszewski i in.. Lublin 1992.
7. M. WOJTASIK. Badania nad wpływem przemocy na dziecko. "Niebieska Linia" 2001 nr 2.
8. J. MELLIBRUDA. Ból i strach we wzajemnych kontaktach między rodzicami i dziećmi. "Niebieska Linia" 2000 nr 6.
9. J. GADSYBY. Psychologiczne skutki seksualnego molestowania dzieci. W: Przemoc dzieci i młodzieży w perspektywie polskiej transformacji ustrojowej. Red. J. Papież. A. Płukis. Toruń 2001.
10. S. TUCHOLSKA. Psychologiczna analiza przemocy seksualnej wobec dzieci. "Roczniki Psychologiczne" 2000 t. 3.
11. J. L. HERMAN. Przemoc. Uraz psychiczny i powrót do zdrowia. Gdańsk 1998.
12. G. MENDECKA. Źródła agresji w środowisku szkolnym determinujące gotowość do przemocy. W: Przemoc dzieci i młodzieży w perspektywie polskiej transformacji ustrojowej. Red. J. Papież, A. Płukis. Toruń 2001.
13. L. BERKOWITZ. Skutki obserwowania przemocy. W: Człowiek istota społeczna. Wybór tekstów. Red. E. Aronson. Warszawa 2001.
14. T. KADZYŃSKI Szanse i zagrożenia wychowawcze telewizji w życiu dziecka. "Studia nad Rodziną" 2000 r. 4 nr 1
 

Opracowanie: ks. mgr Andrzej Pławiak, Legnica - SP nr 17

Wyświetleń: 1296