Katalog

Paweł Kowalski
Historia, Artykuły

Polskie doświadczenia dotyczące integracji narodów europejskich

- n +

Polskie doświadczenia dotyczące integracji narodów europejskich

Elity europejskie w XX wieku postawiły sobie za cel znalezienie pokojowej metody zjednoczenia starego kontynentu. Po drugiej wojnie światowej przywódcy wolnej Europy rozpoczęli stopniowo sprawdzać w praktyce czy integracja takimi metodami jest możliwa.

Należy jednak przypomnieć, że Europejczycy nie po raz pierwszy snują plany dotyczące zjednoczenia, a projekty zmierzające w kierunku stworzenia jakiejś federacji były przedmiotem rozmyślań dla wielu czołowych myślicieli naszego kontynentu takich jak choćby Erazm z Rotterdamu, Wolter, Rousseau, czy Edmund Burke.1

Także Polacy byli autorami niemałej liczby planów rozwiązania tego problemu. W początkach XVII wieku Mikołaj Chabielski pisał, iż po pokonaniu groźnego imperium osmańskiego przez koalicję najpotężniejszych mocarstw Europy należy doprowadzić do zapanowania w niej trwałego pokoju. Autor "Pobudki narodów chrześcijańskich na podniesienie wojny przeciwko nieprzyjacielowi Krzyża św." (1615), radził podzielić stary kontynent na dwanaście królestw, których władcy wybieraliby spośród siebie cesarza zasiadającego na stałe w Konstantynopolu. Głównym zadaniem cesarza i jego rady przybocznej (złożonej z przedstawicieli dwunastu królestw) byłoby czuwanie nad tym, aby wszyscy władcy w Europie żyli ze sobą w pokoju i zgodzie chrześcijańskiej.

Inny nasz rodak Stanisław Lubieniecki(1623-1675) uważał, że zwierzchnikiem całej chrześcijańskiej Europy powinien być Ludwik XIV, a pod jego rządami powstałby jednolity blok państw sprzymierzonych, dzięki czemu ustałyby wszelkie wojny. Stanisław Leszczyński "filozof na tronie" w memoriale "O utwierdzeniu pokoju powszechnego" dał wyraz poglądowi, że należałoby powołać ligę państw z Francją Ludwika XV na czele, w której decyzje o wojnie i pokoju zależeć miały od woli obywateli, a nie od kaprysu monarchy. Zdaniem Leszczyńskiego tradycja rządzonej przez sejm Rzeczypospolitej wykazała, że kraje, w których obywatele posiadają prawo decydowania nie kwapią się do rozpoczynania konfliktów.

Wiele jeszcze podobnych projektów zostało ogłoszonych przez polskich autorów niestety większość z nich pozostała mało znana w Europie. Wiele z tych teoretycznych rozwiązań miało niestety charakter utopijny Pomimo tego, że przecież Polska już dużo wcześniej, bo od XIV wieku rozpoczęła udany proces praktycznej pokojowej integracji narodów i państw.

Korona i Wielkie Księstwo Litewskie zawarły układ w Krewie(1385) na mocy, którego ustanowiono unię personalną. Bardzo szybko jednak pojawiły się problemy interpretacyjne tego dokumentu. Według Litwinów znajdujące się w nim łacińskie słowo applicare oznaczało związek dwóch równorzędnych państw, natomiast według Polaków inkorporację Litwy do Korony. Takie problemy wynikające z obawy o utratę suwerenności i tożsamości pojawiały się po stronie litewskiej, co chwilę. Przeciwnicy tworzenia wspólnego państwa mieli swojego przywódcę w osobie księcia Witolda, który jednak po klęsce zadanej mu przez Tatarów w 1399 r zmienił swoją politykę z antypolskiej na ukierunkowaną w stronę ścisłego sojuszu z Koroną. Książe Witold zrozumiał, że silna Litwa jest możliwa do osiągnięcia tylko w sojuszu z Polską.

W 1413r po wspólnym pokonaniu Krzyżaków postanowiono jeszcze ściślej ze sobą związać obydwa kraje. W miejscowości Horodło zawarto po raz drugi unię polsko-litewską. Tym razem tekst dokumentu był bardziej dokładny, a Litwa była w nim traktowana jako ważny partner Korony. Te dwa dokumenty wyznaczają początek procesu integrowania obydwu krajów i tworzenia jednego państwa.

Był to o tyle trudny proces, że obydwa organizmy państwowe nie były jednolite pod względem narodowym. Koronę obok Polaków, (którzy stanowili 40% ludności całej Rzeczypospolitej, w II poł XVI w - 8 mln osób) zamieszkiwali Niemcy (zwłaszcza w Prusach Królewskich) i Rusini(na wschód od Bugu i Sanu). Poza tym znajdowały się tutaj także dość liczne kolonie Ormian. Natomiast Wielkie Księstwo Litewskie obok Litwinów zamieszkiwali Białorusini i ludność ruska oraz tatarska. Gdy do Rzeczypospolitej przyłączone zostały Inflanty do tej mozaiki narodowościowej doszli Niemcy inflanccy i wiejska ludność mówiąca po łotewsku. Należy też pamiętać, że 5% ludności Rzeczypospolitej stanowili Żydzi posiadający w naszym kraju prawo do odrębności. 2
Jednym z najważniejszych momentów w dziejach naszego kraju jest wydarzenie znane jako unia lubelska z 1569 r. Król Zygmunt August doprowadził wówczas do podpisania przez panów litewskich i polskich aktu unii realnej i utworzenia tym samym jednego państwa składającego się z dwóch członów. Do głównych założeń zawartych w tej umowie należy zaliczyć:
- wspólne wybieranie króla
- wspólny sejm
- wspólną politykę zagraniczną
- brak ograniczeń w osiedlaniu się i nabywaniu ziemi

Unia z 1569r to akt, w którym przyłączają się "równi" do równych, wolni do wolnych, dlatego pozwolono obydwu organizmom różnić się od siebie i dlatego zachowano odrębności w dziedzinach: skarbu, sądownictwa i wojska3

We wszystkich pochwałach unii polsko-litewskich, a zwłaszcza unii lubelskiej zawsze podkreślano ich dobrowolny charakter. Nie zostały narzucone siłą, nie wynikły z podboju, ale stanowiła wyraz zgody obydwu stron.4 Szlachta "obojga narodów" była bardzo dumna z faktu, iż bez użycia siły zjednoczyła pod swoimi rządami tyle terytoriów i narodów. W 1646r arianin Samuel Przypkowski pisał "Rzeczypospolita nasza jest złożona z różnych narodów, które z różnymi obyczajami, językami, wiarami do unijnej i inkorporacyjnej jednej nierozdzielnej monarchijej przystąpiły" .- Olbrzymia część terytorium państwa, które po pokoju polanowskim(1634) liczyło blisko milion kilometrów kwadratowych weszła w skład polsko- litewskiej wspólnoty na zasadach dobrowolności, a więc umowy politycznej.

Na przykład Prusy Królewskie przystąpiły w następstwie wyboru ich mieszkańców, którzy wyżej sobie cenili władzę polskich królów od tyranii krzyżackiej, (W Prusach Królewskich w odróżnieniu do Prus Książęcych nigdy nie występowały tendencje separatystyczne, nie było dążenia do oderwania się od Polski, a to między innymi dzięki polityce tolerancji religijnej, poszanowania odrębności, czy pozwolenia na swobodny rozwój handlu). Inny przykład stanowi Wielkie Księstwo Litewskie, gdzie dla tutejszych bojarów ruskich i litewskich unia z Polską oznaczała awans społeczny skoro dotąd byli tak zależni od kniaziów, że nie posiadali pełnej wolności osobistej ani nie mogli swobodnie rozporządzać swoją ziemią.

Jest rzeczą do pewnego stopnia zaskakującą, że bez żadnego nacisku czy też ucisku narodowościowego ze strony Polaków, szlachta litewska, białoruska i częściowo ukraińska, a nawet w dużej mierze także niemiecka spolonizowały się. Warto przy tym zwrócić uwagę, że aż do czasów oświecenia nikomu w Polsce nie przychodziło do głowy narzucanie przemocą własnego języka. Książe Janusz 69Radziwiłł w roku 1615 pisał do swego brata Krzysztofa
"Aczem sam Litwinem się urodził i Litwinem umrzeć mi przyjdzie, jednak idioma polskiego używać w ojczyźnie naszej musimy." 5

W omawianym okresie Rzeczpospolita była 15 675) wielką potęgą, więc osoby innej narodowości niż polska nie były niczym nadzwyczajnym, co widać, gdy zwróci się uwagę na status, jaki w niej posiadali Żydzi. Byli traktowani jak odrębny stan, a ich położenie normował przywilej Kazimierza Wielkiego(1376) oraz szereg innych aktów. Korzystali oni z pełni swobód religijnych, a pod względem religijno-administracyjnym w ramach jednej ziemi lub miasta podlegali pod kahał na czele, którego stał rabin. Reprezentacją na zewnątrz zajmował się sejm czterech ziem tzw. waad. 6

Dwie rzeczy zadecydowały o tym, ze naszym przodkom udało się przeprowadzić proces pokojowej integracji narodów i państw tworząc liczącą się potęgę europejską. Po pierwsze fundamentem procesu integracji była szeroko rozumiana tolerancja i wzajemne zrozumienie, a po drugie ówczesna szlachta stworzyła bardzo nowoczesny ustrój, który dawał możliwość rozwijania właśnie tolerancji, postaw obywatelskich, poszanowania prawa 7

Nie był to jedyny plan zjednoczeniowy wprowadzany ówcześnie w życie przez Jagiellonów. Istniały także próby zbudowania szerszej wspólnoty w naszym regionie.

W latach 1490-1526 powstał jagielloński związek środkowoeuropejski. Idea połączenia dworów państw tego regionu pod rządami Jagiellonów sięgała swymi początkami do XIV/XV wieku, kiedy rodziła się dopiero unia spajająca Koronę i Litwę. W tym okresie w Czechach i na Węgrzech panowała dynastia Luksemburgów, której rządy w obydwu krajach nie wywoływały zachwytu. Zwłaszcza w Czechach gdzie następował popierany przez dwór luksemburski zalew niemczyzny. Wyrazicielem czeskich dążeń i religijnych i narodowych był wtedy Jan Hus, którego nauka była zapowiedzią nadchodzącej reformacji. Został on potępiony przez papieża i podstępnie uwięziony przez cesarza Zygmunta Luksemburskiego.

Wydarzenie to zbiegło się w czasie z narodzinami w naszym kraju polskiej szkoły prawa narodów, która po raz pierwszy znalazła praktyczny wyraz w stanowisku Korony na soborze w Konstancji. Tam 46przy jej pomocy występowano na rzecz m. in. uwięzionego Jana, Husa. Śmierć na stosie czeskiego bohatera(1415) doprowadziła do usunięcia cztery lata później Luksemburgów z Pragi. W 1420r. poselstwo czeskie zaproponowało Władysławowi Jagielle przyjęcie korony św. Wacława. Nasz monarcha ze względów politycznych zmuszony był odmówić, ale w niedalekiej przyszłości pomysł ten zrealizują jego następcy.

Gdy w 1471r. sejm czeski zatwierdził elekcję Władysława Jagiellona (wnuk Władysława Jagiełły, syn Kazimierza Jagiellończyka) posłowie tego kraju powiadomili o tym jego ojca i króla Polski Kazimierza Jagiellończyka słowami: "Syn Waszej Królewskiej Mości nie, dla czego innego jest przyjęty jak wpierw dla chwały i czci Bożej oraz rozmnożenia wiary chrześcijańskiej i języka słowiańskiego" . 8

Na Węgrzech rządy Luksemburgów trwały nieco krócej, dlatego politykę jagiellońską początkowo realizował tu starszy syn i bezpośredni następca Jagiełly Władysław.(Warneńczyk). Węgrzy i Chorwaci odrzucili kandydaturę Habsburga i zaprosili na swój tron króla Polski Władysława. Włożył on koronę św. Stefana 17 lipca 1440r. co oznaczało unię personalną Polski i Litwy z państwem Węgrów i Słowian Południowych Cztery lata później w bitwie pod Warną król Władysław ginie, co powoduje rozpad związku, ale nie na długo. Polityka Jagiellońska uznająca odrębność każdego narodu była na tyle atrakcyjna, że już w 1490r Węgrzy i Chorwaci zaproponowali swój tron bratankowi Warneńczyka Władysławowi Jagiellonowi (od 1471 król Czech).

Środkowoeuropejski związek jagielloński przetrwał trzydzieści sześć lat, ale nie był efemerydą skoro jego źródła tkwiły głęboko w minionej historii, stanowił realizację woli narodów, oraz skoro nie rozpadł się samorzutnie tylko pod wpływem dyplomatycznego i zbrojnego nacisku zewnętrznego. Rozpad wspólnoty stanowił skutek tragicznej bitwy pod Mohaczem stoczonej 23 sierpnia 1526 roku. Zginął w niej król Węgier i Czech Ludwik (syn Władysława Jagiellona), który stanął ze swym wojskiem na drodze przeważającym siłom sułtana Sulejmana Wspaniałego. Zginął bezpotomnie pozostawiając po sobie opustoszłe trony.

Wola zachowania wspólnoty dała o sobie znać natychmiast, zwłaszcza w Czechach, których szlachta zaproponowała Zygmuntowi I (najmłodszy syn Kazimierza Jagiellończyka, król Polski i wielki książę litewski) objęcie władzy w tym kraju. Niestety polityka polska nie mogła w tym czasie tych możliwości wykorzystać. Nie można było wszystkich sił kierować na południe przeciwko potęgom Cesarstwa i Turcji. Polska musiała zabezpieczyć swe interesy na północy. Jagiellonowie wycofali się, więc z południa Europy Środkowej.

Rządy jagiellońskie sprzyjały procesowi, który umożliwiał rozwój społeczeństwa bardziej wolnego i bardziej bezpiecznego. Czesi, Węgrzy i Słowianie Południowi mieli pod jagiellońskimi rządami 23sposobność by dać wyraz swym siłom twórczym. W tych właśnie latach podobnie jak Polacy narody te ukształtowały swe podstawy ustrojowe, na których mogło rozwijać się życie obywatelskie znane wtedy nie wszystkim społeczeństwom europejskim.

Charakter władzy jagiellońskiej pozwalał przedstawicielom dynastii rządzić nie poprzez przemoc, lecz zgodnie z wolą poddanych. Historyczne warunki sprawiły, że wolę tą wyrażała szlachta. Liczniejsza niż na Zachodzie była zdolna podejmować próby stworzenia modelu rządów, będącego przeciwieństwem absolutyzmu. Widoczna była współpraca monarchów ze szlacheckimi instytucjami przedstawicielskimi, co sprzyjało uspołecznieniu władzy politycznej. W Czechach znalazło to wyraz we władysławowskiej Ustawie Krajowej z 1500r. Zwiększała ona udział szlachty nie piastującej najwyższych urzędów w stanowieniu uchwał sejmowych(można ją porównać do konstytucji Nihil novi). Na Węgrzech podobnie jak w Polsce i Czechach rządy Jagiellonów sprzyjały nowożytnemu rozwojowi instytucji przedstawicielskich, co widoczne stało się, gdy w 1495r. król Władysław nadał całej szlachcie tego kraju prawo uczestnictwa w sejmie. Jest to także okres, w którym narodził się szlachecki ruch polityczny żywo przypominający polski obóz egzekucyjny.

W duchu współpracy z szerokimi warstwami szlacheckiego społeczeństwa kształtowało się prawodawstwo tego władcy w Chorwacji. Już w maju 1492r. zgodnie z postulatami tamtejszej szlachty zniósł absolutystyczne prawa wprowadzone przez swojego poprzednika (Macieja Korwina), a w grudniu 1496 podpisał uchwałę zapewniającym miejscowym obywatelom wyłączność piastowania urzędu bana. 8 grudnia 1496r król Władysław odnowił Królestwo Sławonii, dzięki czemu Południowi Słowianie odzyskali historyczną formę swej narodowej suwerenności. Już na podstawie takiego pobieżnego przeglądu wydarzeń można zauważyć zachodzącą tutaj ewolucję średniowiecznej formy państwa w kierunku formy obywatelskiej. Trudno nie wiązać tych przemian z narodzinami nowej epoki w całej Europie. Jednak nie we wszystkich państwach przejawiała się ona jednakowo. Podczas gdy w ówczesnej Europie Zachodniej i Wschodniej dominuje absolutyzm w Europie Środkowej kwitnie system oparty w dużej mierze na współpracy dworu ze społeczeństwem szlacheckim. Wydaje się, że można również mówić o wpływie ówczesnej środkowoeuropejskiej 00myśli ustrojowej i postaw politycznych na kształtowanie się zmysłu demokracji i kompromisu, który był charakterystyczny dla narodów Europy Środkowej w okresach późniejszych. Odrzucenie rozlewu krwi jako środka politycznego działania i obrona własnej wolności osobistej to cechy widoczne do dziś w naszym regionie

Przypisy:
1. N. Davies, Europa rozprawa historyka z historią. Kraków 1999, Znak, s.31-39
2. W. Czapliński, Zarys dziejów Polski do roku 1864. Kraków 1985, Znak, s. 191- 192
3. Nie należy tu zapominać o poważnej samodzielności ustrojowej Prus Królewskich. Jej podstawą był sejmik generalny, bez którego akceptacji nie mogła być wprowadzona żadna uchwała sejmu Rzeczypospolitej(dotycząca przede wszystkim tego terytorium), mimo, że posłowie pruscy brali udział w jego obradach. W. Konopczyński, Dzieje Polski nowożytnej. Warszawa 1986, PAX, s. 317
4. "unia lubelska stanowiła całkowite przeciwieństwo unii angielsko szkockiej z roku 1707, narzuconej Szkotom. Nic, więc dziwnego, że traktowali ją jako gwałt zadany ich państwu i właściwie nigdy jej w pełni nie zaakceptowali". J. Tazbir, Polska na zakrętach dziejów. Warszawa 1997.Iskry, s. 7
5. J. Tazbir, Polska na zakrętach dziejów. Warszawa 1997.Iskry, s. 11
6. W. Konopczyński, Dzieje Polski nowożytnej. Warszawa 1986, PAX, s. 96
7. Nie należy tu zapominać o poważnej samodzielności ustrojowej Prus Królewskich. Jej podstawą był sejmik generalny, bez którego akceptacji nie mogła być wprowadzona żadna uchwała sejmu Rzp(dotycząca przede wszystkim tego terytorium) mimo, że posłowie pruscy brali udział w jego obradach. W. Konopczyński, Dzieje Polski nowożytnej. Warszawa 1986, PAX, s. 317
8. R. Heck, Poczucie wspólnoty słowiańskiej w stosunkach polsko-czeskich[w] Z polskich studiów slawistycznych, Warszawa 1968

Opracowanie: Paweł Kowalski

Wyświetleń: 772


Uwaga! Wszystkie materiały opublikowane na stronach Profesor.pl są chronione prawem autorskim, publikowanie bez pisemnej zgody firmy Edgard zabronione.