Tytuł
ZAPOBIEGANIE STRESOM SZKOLNYM
I ŁAGODZENIE ICH SKUTKÓW
Stres nie stanowi zjawiska typowego dla naszego stulecia. Towarzyszył on każdemu żywemu organizmowi od narodzin życia na ziemi.
Stres- to odpowiedź naszego organizmu na szkodliwe bodźce lub reakcja na jakiekolwiek wymagania - fizyczne lub psychiczne - stawiane organizmowi. Jest to reakcja wynikająca z braku "odpowiedzialności" pomiędzy jednostką a jej otoczeniem (środowiskiem) biologicznym lub społecznym.
Traktując stres jako reakcję na wymagania stawiane organizmowi dzielimy go na stres biologiczny i psychologiczny, chociaż zmiany fizjologiczne oraz psychologiczne występują zazwyczaj łącznie. Np. kiedy przeżywamy tremę przed ważną rozmową z szefem, to często odczuwamy także przyspieszone bicie serca, pocą się nam dłonie, czujemy suchość w jamie ustnej i odwrotnie - kiedy pojawi się ból, często odczuwamy lęk przed tym, co złego może się nam zdarzyć.
Różnym stanom napięcia spowodowanym przez stres odpowiadają odmienne emocje i postawy.
Bardzo niskiemu napięciu towarzyszy bierność, obojętność, brak motywacji do działania.
Średniemu napięciu odpowiada zainteresowanie, zapał do pracy, entuzjazm i twórcze myślenie.
Wysokiemu napięciu towarzyszy niepokój lub lęk, zdenerwowanie i agresja, zmęczenie, niechęć.
Dlatego zawsze powinniśmy kontrolować poziom stresu i zastanowić się, które aspekty naszej osobowości są szczególnie podatne na zranienie. Czy jest to:
- nadmierna ambicja
- brak sukcesów
- zmiany w stosunkach ze znajomymi
- poszukiwanie aprobaty i uznania
- brak szacunku dla własnej osoby
- uznanie siebie za męczennika
- niemożność zaspokajania własnych potrzeb uczuciowych
Aby unikać sytuacji stresowych powinniśmy:
- więcej odpoczywać
- robić przerwy w nauce lub w pracy
- lepiej zorganizować sobie czas - np. robić listy celów pierwszo- i drugorzędnych, krótko- i długofalowych, ustalać codziennie kolejność rzeczy do załatwienia
Dobre samopoczucie sprzyja zdrowiu i zwiększa odporność na stres. Należy więc dostarczać swemu ciału jak najwięcej przyjemności np. należy pamiętać, że umartwianie się czyli osta dieta sprzyja złemu samopoczuciu, zwiększa poziom napięcia. Powinniśmy dbać o aktywny tryb życia, spać tyle, ile wymaga organizm, prosić o czułość, wsparcie duchowe, kiedy tego potrzebujemy.
Aby szybko usunąć objawy stresu należy:
- wziąć gorącą kąpiel
- poczytać
- posłuchać muzyki
- pośmiać się, głęboko pooddychać
Jednak przede wszystkim w zwalczaniu szkodliwych skutków stresu pomaga bycie sobą, otwarte wyrażanie tego, co się czuje, przy jednoczesnym traktowaniu ludzi tak, jak sami chcielibyśmy być traktowani.
W szkole uczeń narażony jest na wiele czynników powodujących stres, dlatego szczególną rolę odgrywa tutaj nauczyciel, który powinien przede wszystkim rozumieć swoich wychowanków. Uczeń oczekuje od wychowawców serdeczności, bezpośredniości w kontaktach, partnerskiego i sprawiedliwego traktowania wszystkich uczniów, opanowania, poczucia humoru, umiejętnego wyjaśniania nauczanego przedmiotu. Młodzież oczekuje od nauczycieli właściwego traktowania polegającego na zrozumieniu ucznia, zainteresowaniu się jego kłopotami czy przeżywanymi aktualnie trudnościami, szanowaniu jego indywidualności. Dlatego nauczyciel powinien indywidualnie spotykać się z uczniem aby zrozumieć jego osobisty świat.
Stworzenie odpowiedniego poziomu bezpieczeństwa psychologicznego oznacza, iż uczeń czuje się bezpiecznie, nie spostrzega nauczyciela jako osoby zagrażającej, surowo oceniającej, ale jako osobę przyjazną, jako kogoś, komu można w pełni zaufać.
Uczeń dobrowolnie musi uczestniczyć w spotkaniach, sam decydować o tym, na ile "otworzyć" się przed nauczycielem, jaką część własnego życia czy przeżyć ujawnić. W sytuacji, w której uczeń zwraca się do nauczyciela o pomoc, ważne jest, aby nauczyciel uważnie słuchał tego, o czym uczeń mówi, okazał zainteresowanie jego problemami, bowiem wtedy uczeń przekonuje się, że drugi człowiek rozumie go dobrze, że gotowy jest nieść mu pomoc.
Indywidualny kontakt nauczyciela z uczniem bywa szczególnie pożądany w następujących sytuacjach:
- gdy nauczyciel obserwuje inne niż dotychczas zachowanie się ucznia (jego zwiększone napięcie emocjonalne, przygnębienie, brak zainteresowania nauką lub zwiększoną agresywność)
- gdy występuje gwałtowna zmiana stosunku ucznia do nauki
- gdy uczeń unika kontaktu ze szkołą
- gdy nauczyciel dostrzega symptomy nieprzystosowania społecznego ucznia
W nawiązaniu bliskiego kontaktu z uczniem odgrywają ważną rolę następujące umiejętności nauczyciela:
- zauważanie i spostrzeganie zmian (np. zmiana uczesania, aktywność w dekoracji sali)
- oferowanie swojego czasu, uwagi i troski (np. "zastanawiam się co w tej chwili odczuwasz, myślę, że jest ci trudno mówić w tej chwili")
- akceptacja (mimika i gesty nauczyciela)
- milczenie (powinno wskazać, że oczekuje się na słowa ucznia, obserwować komunikaty pozawerbalne aby podjąć rozmowę np. "odniosłem wrażenie, że jesteś zdenerwowany, czy tak?"
- zachęcenie do kontynuowania poprzez wtrącanie takich zwrotów jak: "no i..." , "rozumiem i co dalej?"
- poszukiwanie źródeł emocji ("jakie to budzi w tobie uczucia" "co cię zdenerwowało?")
- proponowanie współpracy (np. "spróbujmy wspólnie przedyskutować i odkryć przyczyny twoich konfliktów np. z ojcem, z klasą" )
W zasadzie po pierwszym indywidualnym kontakcie z uczniem nie możemy na wiele liczyć, ale ważne jest aby ta pierwsza rozmowa wpłynęła na uspokojenie, ośmielenie i zaangażowanie ucznia. Można mu więc zadać takie pytanie " o czym myślałeś przed przyjściem dzisiaj do mnie ? ", "oczekiwałeś pewnie, że będę prawił ci "kazanie".
Indywidualny kontakt z uczniem można zakończyć w momencie, gdy uczeń zdołał uwolnić się od przykrych odczuć utrudniających mu funkcjonowanie, zdobył większą samokontrolę w działaniu, gdy zwiększyła się jego zdolność do radzenia sobie z rzeczywistością. Ale wówczas również należy zapewnić ucznia, że w każdej chwili może do niego przyjść czy zadzwonić, gdyby potrzebował pomocy lub chciał podzielić się swoimi sukcesami, lub niepowodzeniami.
Coraz bardziej skomplikowane warunki życia we współczesnym świecie stawiają przed człowiekiem coraz bardziej złożone zadania. Jedni nawet w warunkach znacznych napięć psychicznych potrafią zachować tzw. przytomność umysłu, u innych nawet niewielkie trudności powodują dezorganizację zachowania. Źródła wielu niepowodzeń w nauce i niewykorzystania własnych możliwości oraz niezrealizowania zamierzeń życiowych młodzieży tkwią w braku psychicznej odporności na trudności i w nieumiejętności ich pokonywania. Bardzo ważnym więc czynnikiem w szkole jest sposób kształtowania odporności psychicznej człowieka.
Wyróżnia się 4 typy sytuacji trudnych:
1) Desperacja (samotność, brak życzliwości , czułości) które prowadzą do dezorganizacji zachowania.
2) Przeciążenia (gdy człowiek dąży do realizacji zadań na poziomie bliskim granicy jego możliwości fizycznych lub psychicznych) które powodują zmęczenie i zniechęcenie.
3) Zagrożenia (np. osobistej godności, dobrej opinii), które powodują bunt, jawną agresję i poczucie krzywdy
4) Utrudnienia czyli zmiany w zwykłych warunkach wykonywania czynności
Cechą wspólną wymienionych typów sytuacji trudnych jest to, iż wywołują one u człowieka przykre przeżycia i powodują stany silnego napięcia. Psychiczna oporność człowieka oznacza więc odporność wobec wymienionych rodzajów sytuacji trudnych a kształtuje się ona w okresie dzieciństwa i młodości. Dlatego w trakcie wychowania musimy pamiętać, że nie wolno okazywać negatywnych uczuć innym ludziom.
Bogumiła Konieczna
Gimnazjum nr 1
w Przeworsku
Bibliografia:
1. J. Reykowski: Funkcjonowanie osobowości w warunkach stresu psychologicznego W-wa 1966
2. M. Sitarczyk: Stres, czyli nic nie boli tak jak życie, Język Polski w Szkole 1999/2000 nr 3
3. S. Seul: Zmagania się dziecka ze stresem, Edukacja i Dialog 1999 nr 4
4. A. Brzezińska: Stres w rodzinie i w szkole, Edukacja i Dialog nr 3
5. A. Frączek, M. Kofta: Frustracja i stres psychologiczny (w:) J. Tomaszewski: Psychologia W-wa 1975 r.
