Rodzina jako czynnik stymulujący rozwój dziecka

Rodzina jest instytucją ogólnoludzką, spotykaną we wszystkich epokach i kulturach. Uważana jest za kategorię zmienną, historyczną, ulegającą ewolucji w ciągu dziejów ¹ oraz potrafiącą przystosować się do zmieniającej się rzeczywistości. ²

W literaturze przedmiotu znajdujemy kilka definicji rodziny. socjologowie tłumaczą to pojęcie następująco: "rodzina jest interpersonalnym systemem stosunków wewnątrzgrupowych lub systemem społecznym, czy też pewnym rodzajem instytucji społecznej".³

Z punktu widzenia psychologii natomiast "rodzina to grupa ludzi zjednoczonych (zespolonych) pewną formą regularnej interakcji lub wzajemnej zależności".⁴

Inną dyscypliną zajmującą się problematyka rodziny jest pedagogika. Według tej nauki: "rodzina, mała grupa społeczna, składa się z rodziców, ich dzieci i krewnych; rodziców łączy wieź małżeńska, rodziców z dziećmi - więź rodzicielska, stanowiąca podstawę wychowania rodzinnego, jak również więź formalna określająca obowiązki rodziców i dzieci względem siebie".⁵

Analizując dalsze rozważanie przedstawicieli tych nauk na temat rodziny, zaznaczyć trzeba ich zgodne stwierdzenie, że rodzina pozostaje wciąż niezastąpionym ogniwem życia społecznego, jako jego podstawowa grupa, poprzez właściwe jej stosunki wewnątrzgrupowe stwarza optymalne warunki do rozwoju ludzi , odgrywając tym samym ogromną rolę w procesach socjalizacyjno - wychowawczych.

Ma ona do spełnienia określone funkcje⁶, na co zwraca uwagę Maria Ziemska. Pierwsza z nich to funkcja prokreacyjna, poprzez którą zapewniona jest ciągłość rozwoju biologicznego gatunku ludzkiego.

Kolejna to funkcja produkcyjna, polegająca na tym, że rodzina jest komórką dostarczającą państwu siły roboczej.

Następnie funkcja usługowo - opiekuńcza, dotycząca zaspokajania potrzeb fizycznych swych członków.

W kontekście omawianej tematyki szczególnego znaczenia nabierają funkcje: socjalizująca oraz psychohigieniczna. Wskazują bowiem, że rola rodziny polega nie tylko na szeroko pojętej opiece, ale również na decydującym udziale w kształtowaniu się osobowości dziecka, jego świata myśli, uczuć, dążeń oraz w tworzeniu obrazu siebie samego, poczucia własnego "ja". Funkcje te dotyczą więc zaspokajania potrzeb psychicznych dziecka, będących istotnym czynnikiem jego rozwoju.

Rozpatrując socjalizacyjne oddziaływanie rodziny zacznijmy od zdefiniowania pojęcia: socjalizacja. Według T. Parsonsa jest to: "kształtowanie w jednostce poczucia obowiązku i umiejętności koniecznych do pełnienia w przyszłości ról dorosłych".⁷ Maria Ziemska podtrzymując takie rozumienie dodaje, że socjalizacja to "całokształt wpływów jakim dziecko podlega - i to zarówno wychowawczych jak i nie zamierzonych, oddziałujących poprzez osoby, z którymi przebywa i sytuacje, w jakich uczestniczy, czy zdarzenia, które zachodzą w jego obecności lub o których słyszy." ⁸

W ramach socjalizacji dziecka w rodzinie odbywa się stopniowe wprowadzanie go w świat kultury społeczeństwa (zapoznawanie z wytworami sztuki, nauki, techniki , religii). Przy czym podstawowa wartością kultury, będącą kluczem do dalszego poznawania świata, jest język własnego narodu, którego dzieci uczą się właśnie w środowisku rodzinnym, a rozwijaniu sprawności językowej sprzyjają wspólne zabawy rodziców z dziećmi.

Zaznaczyć należy, że każda rodzina jako mikrostruktura społeczna, tworzy własną kulturę życia codziennego w której widoczny jest wpływ wzorów zaczerpniętych z rodzin macierzystych. ⁹ Dobrze jest gdy jednym z elementów tej kultury są wspólne zabawy rodziców z dziećmi.

Z socjalizacja młodego pokolenia związane jest również wdrażanie określonego systemu wartości moralnych: co to jest dobro, zło, jakie postępowanie i czyny ludzi są wartościowe. W rodzinie ma także swój początek proces kształtowania światopoglądowego.

Funkcja socjalizująca jest więc niezmiernie ważna dla społeczeństwa. Od określonych postaw i wysiłków rodziców zależy w dużej mierze kształt osobowości i postępowanie jednostek następnego pokolenia. Obok ogólnospołecznej, funkcja ta ma również znaczenie dla samej jednostki. ¹⁰ Osobiste losy dziecka , jego droga życiowa, sukces, zależą w znacznej mierze od tego, jak zostało ono ukształtowane i przygotowane do życia przez rodzinę, od tego, w jakiej mierze rodzina troszczyła się o jego przyszłość.

Wspomniana wcześniej funkcja psychohigieniczna, dotyczy natomiast zapewnienia dziecku poczucia bezpieczeństwa, stabilizacji oraz równowagi emocjonalnej. Zasadniczym warunkiem zaspokojenia tych potrzeb jest nastawienie rodziców do dziecka czyli postawa rodzicielska, którą Maria Ziemska definiuje jako: " charakter emocjonalnego stosunku rodziców do dziecka".¹¹

W zależności od swoich postaw wobec dziecka, rodzice przejawiają określone formy zachowania, które wpływają na kształtowanie się zgodnych z tymi formami, cech charakteru i osobowości dziecka a w przyszłości człowieka dorosłego.

Autorzy prac dotyczących postaw rodzicielskich (M. Ziemska ¹², M. Grochociński ¹³, H. Misiewicz ¹⁴) za sprzyjające właściwemu rozwojowi dziecka uznają postawy:
- akceptacji
- uznawanie praw dziecka w rodzinie
- współdziałanie z dzieckiem
- dawanie rozumnej swobody

Są to postawy zapewniające odpowiedni kontakt uczuciowy z dzieckiem, płaszczyznę porozumienia wyzwalającą aktywność młodego człowieka i rozbudzającą poczucie odpowiedzialności za swe postępowanie.

Nie są natomiast z wychowawczego punktu widzenia pożądane te postawy ( odtrącająca, nadmiernie wymagająca i nadmiernie troskliwa ¹⁵), które nie uwzględniają zaspokajania tego rodzaju podstawowych potrzeb jak: potrzeby doznawania życzliwości i miłości, współdziałania, aktywności i samorealizacji oraz szacunku dla własnej godności, poczucia własnej wartości.

Zaspokajanie tych potrzeb związane jest również z atmosferą jaka panuje w środowisku rodzinnym. W każdej rodzinie istnieje bowiem pewien wachlarz prądów emocjonalnych i przeciwprądów, które określają właściwą jej i jedyną w swoim rodzaju atmosferę rodzinną. Oprócz więzi emocjonalnych, składa się na nią również układ pozycji społecznych i struktura władzy panująca w rodzinie. Za najbardziej pozytywny uważa się model stosunków demokratycznych (egalitarny), charakteryzujący się występowaniem równych praw żony i męża. Opiera się on na tym wszystkim co łączy bliskich ludzi: na miłości, szacunku, wspólnych zainteresowaniach, wspólnym systemie wartości, dążeniu do realizacji marzeń i aspiracji. Styl demokratyczny to również określony stosunek do dziecka, nacechowany dużym marginesem cierpliwości, zrównoważonym serdecznym i przyjacielskim odnoszeniu się do niego, dający warunki do przejawiania inicjatywy, pobudzający ambicję i samokontrolę potomstwa. Demokratyzacja życia rodzinnego jest ogromnie ważna, ponieważ w trakcie rozwoju dzieci uczą się reakcji na dany bodziec, a to w jaki sposób dziecko wyraża swoje uczucia zależy od wzorów jakich mu dostarczono. ¹⁶ Dziecko które nie ma dobrych związków emocjonalnych z rodzicami, na ogół ma też problemy w szerszych kontaktach społecznych (na przykład z rówieśnikami).

Przeżycia uczuciowe doznawane w środowisku rodzinnym stanowią istotę życia codziennego i zachowują wielką moc oddziaływania w dalszych okresach życia dziecka. Okazją do wyrażania dziecku uczuć mogą być wspólne zabawy, dające możliwość bliskiego kontaktu fizycznego z drugą osobą, co wpływa dobrze na samopoczucie, jest źródłem przyjemności i potwierdzeniem naszego fizycznego istnienia. Czułość wyrażana przez dotyk, uścisk stymuluje poczucie więzi, będące ważnym elementem poczucia bezpieczeństwa, niezbędnego do rozwoju samoakceptacji. Uściski niosą liczne dobrodziejstwa na przykład: wspomagają system immunologiczny, leczą depresje, redukują stres, przyczyniają się do lepszego samopoczucia i pełniejszego szczęścia, na co zwraca uwagę K. Keating .¹⁷

Dodać należy, że częste interakcje z dzieckiem, dla występowania których świetną okazją są wspólne zabawy, wzbogacają nie tylko osobowość dziecka, ale również rodziców, mających możliwość lepszego poznania swego potomstwa, obserwowania tych doznań, dla których dziecko nie zna określeń mając jeszcze zbyt ubogie słownictwo. Trafnie wyraził to Janusz Korczak:
"Poetą jest człowiek, który się bardzo weseli i bardzo się martwi, łatwo się gniewa i mocno kocha - który silnie czuje, wzrusza się i współczuje. I takie są dzieci. A filozofem jest człowiek, który się bardzo zastanawia i chce koniecznie wiedzieć, jak wszystko jest naprawdę. I znów, takie są dzieci. Dzieciom trudno powiedzieć, co czują i o czym myślą, bo trzeba mówić wyrazami . Ale dzieci są poetami i filozofami. ¹⁸

Bardzo ważne jest by nauczyć dzieci rozpoznawać i wyrażać swoje uczucia, aby dziecko nie bało się mówić tego co przeżywa. Aby tak się stało dziecko musi być przekonane, że wszystkie jego uczucia (ale nie działania ¹⁹) są akceptowane.

Potwierdza to również Z. Zaborowski ²⁰, mówiąc że osobowość dziecka tłumiącego swe uczucia ulega poważnym zniekształceniom, gdyż uczucia nie wyrażone mogą rzutować na jego stany psychosomatyczne lub przekształcać się we wrogość do osób, które tłumią jego stany emocjonalne. Wyrazem autentycznego zainteresowania własnym dzieckiem jest obserwacja przez rodziców zabawy dziecka , zwrócenie uwagi jakie treści ono wyraża, jakie emocje, przeżycia towarzyszą tej działalności.

Kolejny ważny czynnik mający wpływ na stymulację rozwoju różnorodnych sfer osobowości dziecka to autorytet rodziców.

T. Gordon ²¹ przedstawia go jako" psychologiczną wielkość "rodziców górujących nad dzieckiem. Źródło autorytetu tkwi w tym, że dla małego dziecka rodzice są osobami nieomylnymi, uznawanymi za jedyną wyrocznię, osoby bezwzględnie mądre, dobre wszechmocne. Dziecku wydaje się, że nie istnieje nic , czego nie wiedzą jego rodzice, czego nie mogą zrobić. Zdumiewa je zakres ich rozumienia, dokładność ich przepowiadania, mądrość ich sądów.

Z drugiej strony autorytetu rodzicom dodaje również to, że są oni posiadaczami wszelkich środków zaspokajających potrzeby dziecka.

Ważne jest, aby rodzice korzystając ze swej władzy rodzicielskiej nie nadużywali dyrektyw (w postaci nakazów i zakazów), prowadząc do ograniczenia samodzielności, ale pozostawili dziecku margines swobody, warunki do działania , tworzenia własnej indywidualności. Biorąc pod uwagę wspólne zabawy ważne jest , aby rodzice uczestniczyli w nich na zasadzie równorzędnego partnera. Kontrola i ocena zachowań dziecka przez rodziców ma wpływ z kolei, na poczucie własnej wartości, tworzenie obrazu własnego" ja ". Sposób w jaki człowiek sam siebie postrzega, ma głęboki wpływ na wszystkie sfery naszego życia. Osoby z pozytywnym poczuciem własnej wartości odznaczają się równowagą psychiczną, wiarą w siebie oraz zewnętrznymi objawami wewnętrznej satysfakcji.

Zbudowanie poczucia własnej wartości nie jest sprawą prostą, bowiem jest ono" indywidualną oceną, werdyktem fałszywym lub prawdziwym, który decyduje o tym co odczuwasz i myślisz na temat swojego prawa do istnienia na świecie i do wyrażania bez obaw, własnej indywidualności. ²² I tu znowu niezbędne jest zapewnienie dziecku poczucia bezpieczeństwa, zaufania i więzi z innymi ludźmi. Środowisko sprzyjające temu, to takie, w którym dziecko czuje się cenione, częściej jest chwalone i zachęcane niż ganione i poprawiane, to takie środowisko, w którym bezpiecznie jest popełniać błędy, by wyciągnąć z nich wnioski.

Kolejnym warunkiem wzrostu poczucia własnej wartości są zaufanie i miłość. Miłość musi być w tym przypadku bezwarunkowa, za to kim dziecko jest, a nie tylko na to co robi.

Niekorzystne doświadczenie (na przykład nadmierna krytyka, ośmieszanie) jakie dorośli przekazują dziecku kształtują jego opinie o sobie i wpływają na sposób jego funkcjonowania. Przekazywanie komuś
negatywnych informacji o nim to inaczej umniejszanie wartości, które jest przyczyną zaniżonej samooceny, udręki psychicznej i braku szczęścia.

<< Zachwianie czyjejś samooceny - "celną" uwagę w odpowiednim momencie - może zostawić ślad na całe życie >>.²³

Na zjawiska te zwracają uwagę także H. Norman Wright i Gary J. Oliver. ²⁴ Twierdzą, że gdy dziecko zostanie nazwane jakimś określeniem, w jego umyśle zapisuje się pewien obraz. Powtarzające się określenia wpływają na dziecko budujące swoje wyobrażenia o sobie. Wchłaniane i magazynowane w jego umyśle stanowią przeszkodę dla rozwoju jego poczucia własnej wartości, a istnieją nawet wtedy, gdy nie mają ku temu żadnej podstawy.

W tym kontekście ważny jest stosunek rodziców do zabawy dziecka oparty na szacunku do tej działalności. Zabawie dziecka nie należy przeszkadzać, szydzić z pomysłów zabijając inwencję zabawową, rozbijać jej toku. Należy ją wspierać , ingerować tak, aby dostarczyć odpowiednich bodźców, pomóc w zrozumieniu otaczającej rzeczywistości.

Dążąc do tego, by dziecko zaakceptowało siebie takim, jakie jest, rodzice powinni więc starać się zrozumieć jego problemy, ułatwiać mu naukę życia w trudnym świecie, popierając jego próby działania, zachęcać je do tego, by stało się kimś szczególnym. Powinni mieć na uwadze i to, że im poczucie własnej wartości jest większe, tym bardziej jesteśmy otwarci na innych, bardziej wobec nich tolerancyjni.

Należy dodać, że to w jakim stopniu rodzice stymulują rozwój dziecka zależy od ich kultury życia codziennego²⁵, na którą składają się: wartości cenione przez dorosłych i przekazywane dzieciom, typy kontaktów wewnątrzrodzinnych, styl życia rodziny, umiejętność tworzenia domu, stan wiedzy rodziców na temat potrzeb rozwojowych dziecka.

Znając funkcje i możliwości oddziaływań rodziny na różne sfery rozwoju dziecka, podkreślić należy, że dla środowiska tego ogromnym polem działań jest zabawa. Jest to aktywność uniwersalna i naturalna, a występująca w okresie szczególnej plastyczności psychicznej dziecka, jakim jest dzieciństwo. Jeśli dodać, że jest to również okres, w którym rodzina nie konkuruje z innymi grupami mającymi wpływ na dziecko, to współdziałanie wszystkich tych czynników daje możliwość optymalizacji wszechstronnego rozwoju dziecka. Oprócz tego wpływy rodziny, opierające się na intymnych i nasyconych emocjonalnie stosunkach członków rodziny biorących udział we wspólnej zabawie, docierają do najgłębszych warstw osobowości dzieci i dorosłych, tworząc z jednej strony nowe indywidualności, a z drugiej sprzyjają integracji rodziny, powodują tworzenie takiego rodzaju wspólnoty, wzajemnego zrozumienia i utożsamiania się, dla którego słowo "my" jest naturalnym określeniem.

PRZYPISY
1. H. Smarzyński, Wychowanie w rodzinie, Wrocław 1978, s. 13.
2. J. Rembowski, Rodzina jako system powiązań, [w:] Rodzina i dziecko red. M. Ziemska, s. 127.
3. J. Rembowski, Rodzina w świetle psychologii, Warszawa 1978, s. 9.
4. W. Okoń, Słownik pedagogiczny, Warszawa 1984, s. 261.
5. M. Ziemska, Rodzina a osobowość, Warszawa 1979, s. 38.
6. Parsons, Struktura społeczna a osobowość, Warszawa 1969, s. 172.
7. M. Ziemska, Wpływ przemian funkcji rodziny na socjalizację dzieci [ w:] Rodzina i dziecko, red. M. Ziemska, s. 227.
8. M. Ziemska, Rodzina... ibidem, s. 81.
9. Z. Tyszka, Socjologia rodziny, Warszawa 1974, s. 65.
10. M. Ziemska, Rodzina... ibidem, s. 91.
11. M. Ziemska, Rodzina... ibidem, s. 92 - 93.
12. M. Grochocińska, Z zagadnień wychowania w rodzinie, [w:] Rodzina i dziecko , red. M. Ziemska, s. 299.
13. H. Misiewicz, Rola rodziny w kształtowaniu postaw, Warszawa 1986, s. 77.
14. M. Porębska, Osobowość i jej kształtowanie się w dzieciństwie i młodości, Warszawa 1991, s. 152 - 153.
15. Z. Tyszka, ibidem. s. 15.
16. R. Miller, O potrzebie interwencji wychowania, Kwartalnik Pedagogiczny 1974/4, s. 74.
17. K.Keating, Mała księga uścisków, Łódź 1995, s. 42.
18. J. Korczak, Jak kochać dziecko, Warszawa 1991, s.83.
19. A.Faber, E. Mazlish, Wyzwoleni rodzice. Wyzwolone dzieci, Poznań 1994, s. 53-57.
20. Z. Zaborowski, Rodzina jako grupa społeczno - wychowawcza, Warszawa 1980, s. 70.
21.T. Gordon, Wychowanie bez porażek, Warszawa 1993, s. 156 - 160.
22. Roger W. Sparks, Istota poznania własnej wartości, Łódź 1994, s. 13.
23. J. Carter, Wredni ludzie, Warszawa 1993, s. 22.
24. H. Norman Wright, Gary J. Oliver, Dzieciaki też mają uczucia, Lublin 1995 , s. 216.
25. H. Izdebka, Szczęście dziecka, Warszawa 1979, s. 76.

Opracowanie: Jolanta Gieras

Wyświetleń: 3630