Katalog

Wiesław Mieczkowski
Muzyka, Artykuły

Łączenie instrumentów

- n +

Łączenie instrumentów

Wsłuchując się w brzmienie orkiestry symfonicznej zauważamy zwykle dominację jednego z głównych elementów muzycznych - melodyki lub harmonii. Wpływa to bezpośrednio na właściwości energetyczne utworu - oddziaływanie ekspresji linii melodycznych czy kolorystyki współbrzmień. Twórczy proces instrumentacji umożliwia naturalne uwydatnienie melodyki przez przeciwstawienie barw dźwiękowych lub wzmacnianie brzmienia odpowiednim zwielokrotnieniem unisonowym czy oktawowym instrumentów. W zakresie harmonii proces ten dokonuje się przez odpowiedni dobór instrumentów, ich prawidłowe zestawienie oraz prowadzenie poszczególnych dźwięków w akordach. Instrumentowania nie należy jednak pojmować jako rozdzielenie elementów dzieła muzycznego pomiędzy poszczególne instrumenty. Warstwa brzmieniowa utworu w sposób zasadniczy wpływa na jego wyrazowość, a więc tę cechę, która bezpośrednio oddziaływuje na odbiorcę. Identyczny fragment utworu, zależnie od instrumentacji, może stać się wyrazicielem skrajnie różnych przeżyć emocjonalnych. Tezę tę potwierdzają liczne próby instrumentowania utworów fortepianowych Fryderyka Chopina, odrzucone i zaniechane, ponieważ w rażący sposób zmieniały właściwy chopinowskiej muzyce wyraz. Potwierdzają ją także liczne i udane opracowania jazzowe utworów J. S. Bacha i innych. Instrumenty posiadają bowiem swoje indywidualne wyrazowe właściwości brzmieniowe.

Ogólne zasady łączenia instrumentów opierać się powinny na porównaniu siły brzmienia grup. I tak spośród instrumentów orkiestrowych największą siłę posiadają dęte blaszane.

W forte waltornie są dwukrotnie słabsze od pozostałych instrumentów blaszanych: 1 Tr. = 1 Trb. = 1 Tb. = 2 Cor.

Instrumenty dęte drewniane są w forte dwukrotnie słabsze od waltorni: 1 Cor. = 2 Fl. = 2 Ob. = 2 Cl. = 2 Fg., a czterokrotnie słabsze od pozostałych instrumentów blaszanych: 1 Trb. = 2 Cor. = 2 Cl + 2 Ob.

W piano instrumenty dęte drewniane są około dwukrotnie słabsze od dętych blaszanych: 1 Trb. = 2 Fg. lub Trb. w pianissimo = Fg. w piano, Trb. w pianissimo = Cl. w piano.

Jedna grupa instrumentów smyczkowych w piano równa jest jednemu instrumentowi dętemu drewnianemu: Vni I = 1 Fl. = 1 Cl. itd., w forte zaś dwóm: Vni I = 2 Fl. = 2 Cl. lub Vni I = 1 Ob. + 1 Cl., Vni I = 1 Cl. + 1 Fg. itd.

Drugim ważnym elementem zasad jest łączenie barw instrumentów. Grupa dęta drewniana jest najsłabsza w orkiestrze i połączona z instrumentami smyczkowymi zgęszcza jedynie ich brzmienie; połączona z instrumentami dętymi blaszanymi łagodzi tylko ostrość ich brzmienia. Ponieważ instrumenty smyczkowe nie łączą się z instrumentami dętymi blaszanymi (barwy ich brzmią oddzielnie), instrumenty dęte drewniane spełniają rolę spoiwa wiążącego różne brzmienia w jedną zwartą masę brzmieniową. Unisono kilku instrumentów dętych drewnianych (np. 2Fl. + 2Cl.) pochłania swoją barwą jedną grupę instrumentów smyczkowych (np. Vni I); instrumenty smyczkowe dodają jedynie spoistości i miękkości. Jeden instrument dęty drewniany dodawany do kilku grup instrumentów smyczkowych (np. 1Cl. + Vni I + Vni II) przydaje im jedynie soczystości - dominująca pozostaje barwa instrumentów smyczkowych. Instrumenty smyczkowe z tłumikami nie łączą się z instrumentami dętymi. Instrumenty perkusyjne, z powodu krótkości ich brzmienia, nie łączą się z innymi instrumentami orkiestry w długich dźwiękach. Doskonale natomiast wyostrzają i precyzują rytmikę instrumentów dętych w staccato. Odnosi się to także do instrumentów szarpanych oraz pizzicata instrumentów smyczkowych.

Płynne przejście od instrumentów smyczkowych do dętych drewnianych uzyskuje się:
a) w górnym rejestrze skali orkiestrowej, przez podobieństwo barw fletu i flażoletów skrzypiec,
b) w środkowym rejestrze, przez podobieństwo barw altówek i klarnetu lub klarnetu basowego,
c) w niskim rejestrze, przez podobieństwo barw wiolonczel i fagotu.

Płynne przejście od instrumentów dętych drewnianych do blaszanych uzyskuje się przez:
a) podobieństwo barw fagotów i rogów w piano i mezzoforte,
b) podobieństwo barwy fletu w niskim rejestrze i trąbki pianissimo,
c) podobieństwo barwy oboju oraz rożka angielskiego i rogu oraz trąbki z tłumikiem.

Przejście od instrumentów smyczkowych do dętych blaszanych możliwe jest jedynie za pośrednictwem rogów.

Uszeregowanie grup instrumentów w tradycyjnej orkiestrze, według stopnia ich wykorzystywania w instrumentacji, przedstawia się następująco:
1) Instrumenty smyczkowe - najbardziej samodzielna grupa o pełnym wachlarzu możliwości technicznych i wyrazowych
2) Instrumenty dęte drewniane - grupa o dużych możliwościach kolorystycznych w uzupełnianiu innych instrumentów, samodzielnie jednak ograniczona w środkach wyrazowych.
3) Instrumenty dęte blaszane - grupa o silnym oddziaływaniu, lecz niemal jednoznacznym wyrazowo.
4) Instrumenty szarpane - grupa instrumentów prawie wyłącznie kolorystycznych.
5) Instrumenty perkusyjne - grupa instrumentów wyłącznie uzupełniających.

Powyższe uszeregowanie wynika z psychologicznych podstaw odbioru muzyki europejskiej kręgu kulturowego. Z tych samych podstaw wynika najczęstsze, w przebiegu utworu, wykorzystywanie środkowego rejestru skali orkiestrowej. Rejestr niski (kontrabasy, kotły, tuba) czy bardzo wysoki (najwyższy rejestr skrzypiec, flet piccolo, trąbki) w sposób szczególny koncentrują uwagę słuchacza. Użycie tych rejestrów musi więc uzasadnić bardzo konkretna potrzeba wyrazowa. Dobór odpowiednich instrumentów, zróżnicowania rejestrów, poszerzanie lub zawężanie rozpiętości skali orkiestry musi być zawsze nakazem wynikającym z określonych właściwości wyrazowych danego fragmentu formy.

Uwydatnienie melodyki jako jednego z głównych elementów muzycznych, dokonuje się przez odpowiednie łączenie instrumentów w formacjach horyzontalnych.
Instrumenty smyczkowe łączą się następująco:
1. Unisono
a) Vni I + Vni II - zwiększa głośność i pełnię brzmienia,
b) Vni + Vle - przeważa brzmienie skrzypiec,
c) Vle + Vc. - brzmienie pełne i intensywne, dominują wiolonczele,
d) Vni + Vc. - brzmienie bardzo intensywne, dominują wiolonczele,
e) Vc. + Cb. - brzmienie miękkie z przewagą kontrabasu.
2. W oktawie
a) Vni I + Vni II - wyrazistość intonacyjna i brzmieniowa,
b) Vni + Vle - zwiększa siłę i gęstość brzmienia,
c) Vle + Vc. - rozjaśnia niskie brzmienie wiolonczel,
d) Vni + Vc. - powiększa napięcie wyrazowe linii melodycznej,
e) Vc. + Cb. - dodaje większej wyrazistości linii basu
3. W dwu i trzech oktawach
Wszystkie połączenia dają brzmienie o dużej intensywności i ekspresji.
4. W tercji i sekście

Prowadzenie melodii w tercjach wymaga użycia jednakowej barwy w obu głosach. Przy zdwajaniu pochodów tercjami w oktawie należy grupy instrumentów podzielić divisi; zostaje wówczas zachowana równowaga obu dźwięków tercji, np. Vni I divisi w tercjach i oktawę niżej Vni II divisi w tercjach. W pochodach sekstami można użyć barw różnych, jednakże chcąc uzyskać wyrównane brzmienie należy używać grup instrumentów sąsiadujących ze sobą, np. Vni + Vle lub Vle + Vc. Połączenie Vni I + Vc narusza równowagę z powodu różnicy intensywności brzmienia obu grup, wynikającej z gry w różnych rejestrach.

Instrumenty dęte drewniane łączą się następująco:
1. Należy mieć na uwadze właściwości brzmienia poszczególnych instrumentów w poszczególnych rejestrach. Wszystkie różnice w intensywności i pełni brzmienia ujawnią się w momencie połączenia w postaci przewagi nad brzmieniem drugiego instrumentu. Możliwości uzyskania brzmienia złożonego są bardzo duże, lecz ryzykowne i wymagają dużej zanjomości odcieni brzmieniowych poszczególnych rejestrów instrumentów.

2. Łączenie unisono
a) flet + obój - brzmienie fletu łagodzi twardość brzmienia oboju, obój przydaje większej dźwięczności fletowi; w dole (w piano) dominujące brzmienie fletu, w górze brzmienie oboju,
b) flet + klarnet - brzmienie fletu zyskuje na intensywności, brzmienie klarnetu matowieje; w dole przeważa flet, w górze klarnet,
c) obój + klarnet - wzajemnie udzielają sobie większej intensywności; w dole przeważa obój, w górze klarnet,
d) flet + obój + klarnet - brzmienie o dużej intensywności; w dole przeważa flet, w średnicy obój, w górze klarnet,
e) fagot + klarnet - brzmienie również intensywne; w dole dominuje klarnet, w górze fagot,
f) fagot połączony z pozostałymi instrumentami w unisonie, z powodu zbyt dużej różnicy rejestrów, daje współbrzmienie mało spoiste, używane raczej w tutti dla powiększenia dynamiki.

3. Łączenie w oktawie, w dwóch i trzech oktawach:
a) łącząc instrumenty dęte drewniane należy dać pierwszeństwo instrumentom sąsiadującym ze sobą, w partyturze; zostaje wtedy zachowana w przybliżeniu równowaga właściwości brzmieniowych rejestrów poszczególnych instrumentów, np. Fl. + Ob., Cl. + Fg.,
b) najlepiej brzmiące są oktawy z instrumentów jednego rodzaju: Fl. Picc. + Fl., Ob. + C.i. (rożek angielski), Cl. Cl.b., Fg. + Cfg.,
c) prowadzenie w oktawach tych samych instrumentów, np. 2Fl. nie jest zalecane, z powodu dużych różnic brzmieniowych wynikających z gry w różnych rejestrach.

4. Łączenie w tercji i sekście
Podobnie jak w instrumentach smyczkowych, pochody tercjami mają najbardziej wyrównane brzmienie, gdy są wykonywane przez dwa identyczne instrumenty. Jeżeli mają być wykonywane przez różne instrumenty, to i tu obowiązuje zasada sąsiedztwa, a więc: Fl. + Ob., Ob. + Cl., Cl. + Fg. Wszelkie inne połączenia prowadzą do nieuchronnej utraty równowagi brzmienia. Przy pochodach sekstami lepiej jest stosować instrumenty różne, lecz także dobrane według zasady sąsiedztwa.

Instrumenty dęte blaszane łączą się następująco:
Podobieństwo brzmienia oraz wyrównane brzmienie niemal w całej ich skali pozwala na uzyskanie wyrównanych połączeń poszczególnych instrumentów zarówno w unisono, jak i w tercjach, sekstach oraz oktawach.

Przy zachowaniu zasady sąsiedztwa, każde połączenie brzmi doskonale: Tr. + 2 Cor., Tr. + Trb., Trb. + Tb., Cor + Tb., 2 Tr. + 2 Trb. W przypadku łączenia w dwu oktawach, rogi powinny znaleźć się pomiędzy trąbkami a puzonami.

Łączenie instrumentów dętych drewnianych z blaszanymi:
1. Pod względem siły brzmienia instrumenty dęte drewniane są w forte czterokrotnie słabsze od instrumentów dętych blaszanych, a w piano natomiast mniej więcej dwukrotnie.
2. Połączenie unisono instrumentu dętego drewnianego i blaszanego daje brzmienie silniejsze od brzmienia każdego instrumentu osobno, lecz bardziej miękkie niż instrumentu blaszanego solo. Instrumenty dęte blaszane łączy się w unisono z dętymi drewnianymi odpowiadającymi im skalą: Tr. + Cl., Tr. + Ob., Tr. + Fl., Cor. + Cl., Cor. + Fg., Trb. + Fg., Tb. + Fg.
3. W połączeniach oktawowych wskazane jest, aby instrumenty dęte drewniane znajdowały się nad blaszanymi.

Łączenie instrumentów smyczkowych z dętymi drewnianymi:
1. Celem łączenia tych dwóch grup jest uzyskanie brzmień złożonych, wzmocnienie brzmienia instrumentów smyczkowych i zmiękczenie barwy instrumentów dętych.
2. W unisono najbardziej prawidłowe są połączenia instrumentów o zbliżonej skali: Vni + Fl., Vni + Cl., Vni + Ob., Vle + Ob., Vle + Cl., Vle + Fg., Vc. + Cl., Vc. + Fg., Cb. + Cl.b., Cb. + Fg.
3. Prawidłowe zdwojenia w unisonie obu grup przy równoczesnym prawidłowym zdwojeniu oktawowym każdej grupy instrumentów da w rezultacie zawsze dobre brzmienie.

Łączenie instrumentów smyczkowych z dętymi blaszanymi:
Całkowita odrębność brzmienia obu grup instrumentów uniemożliwia uzyskanie brzmienia jednolitego. Wyjątek stanowią rogi, które łączą się bardzo dobrze z wiolonczelami, zadowalająco zaś z altówkami i skrzypcami. Pozostałe instrumenty dęte blaszane można łączyć z instrumentami smyczkowymi tylko z szczególnych przyczyn wyrazowych. Należy wówczas zestawiać instrumenty o podobnych skalach, np. Vni + Tr., Vle + Cor., Vc. + Trb., Cb. + Tb.

Łączenie trzech grup instrumentów:
Instrumenty dęte drewniane, potęgując brzmienie smyczkowych, łagodzą równocześnie ostrość brzmienia dętych blaszanych. Połączenie więc trzech grup instrumentów umożliwia uzyskanie jednolitego brzmienia, zwłaszcza w piano. Stopień spoistości brzmienia lub przewaga brzmienia jednej grupy są zależne od ilości użytych instrumentów w poszczególnych grupach oraz od dynamiki.

Uwydatnienie innego elementu muzycznego - harmonii, dokonuje się przez odpowiednie łączenie instrumentów w formacjach wertykalnych. Instrumentowanie następstw akordów wymaga ścisłego przestrzegania zasad nauki harmonii w zakresie dwojenia składników akordów i prowadzenia głosów. Wyjątek stanowią równoległe kwinty i oktawy oraz wszelkie podwojenia wynikające z dwojenia w oktawie składników akordów. Niedopuszczalne jest, aby głos basowy krzyżował się z głosami środkowymi akordu. Nie wskazane jest także opuszczanie dźwięków akordowych w wyższych głosach. Harmonia wymaga idealnie wyrównanego brzmienia wszystkich dźwięków składowych akordu.

Instrumenty smyczkowe łączą się następująco:
Ich skład w poszczególnych głosach orkiestry, zależnie od wielkości orkiestry, może być:
Vni I
Vni II
Vle
Vc.
Cb.
- 17 lub
- 15
- 12
- 10
- 8
12 lub
10
8
6
6
6
5
4
4
2
Przy takich proporcjach można uznać równość siły brzmienia wszystkich grup instrumentów smyczkowych. Równość ta gwarantuje, że każdy akord w układzie skupionym, z podwojonym w oktawie basem, przy zachowaniu kolejności głosów zgodnych ze skalą posiada wyrównane brzmienie. Akordy w układzie rozległym brzmią mniej spoiście, lecz wskutek dużej ruchliwości melodycznej instrumentów smyczkowych, nieznaczne nierówności brzmienia nie odgrywają roli. Przejście skrzypiec do wysokiego rejestru i potrzeba wypełnienia średnicy skłania do gry dwudźwiękami. Wskazane jest podzielenie wszystkich głosów (divisi); zostaje wówczas zachowana równowaga; nieznaczna przewaga głosu basowego może zostać wyrównana zmniejszeniem dynamiki o jeden stopień, bądź przez odjęcie liczby wykonawców, np. Cb. 4 soli.

Instrumenty dęte drewniane łączą się następująco:
Instrumenty dęte drewniane, z powodu swoich bardzo zróżnicowanych właściwości brzmieniowych, stwarzają duże możliwości uzyskania różnorodnych brzmień złożonych, równocześnie jednak bardzo trudno jest uzyskać przy ich użyciu wyrównane brzmienie akordu. Jest ono możliwe pod warunkiem takiego rozkładu dźwięków, aby instrumenty wykonujące te dźwięki grały w rejestrach zgodnych nie co do wysokości, lecz co do intensywności brzmienia, czyli w rejestrach równoważnych.

Uwzględniając położenie poszczególnych instrumentów w akordach można ustalić następujące układy:
1. Nawarstwianie - gdy instrumenty następują po sobie w kolejności, w jakiej występują w partyturze.
2. Przestawianie - gdy pomiędzy dwa instrumenty jednego rodzaju wchodzą na przemian instrumenty drugiego rodzaju.
3. Okrążanie - gdy pomiędzy dwa instrumenty jednego rodzaju wchodzą inne instrumenty jednego rodzaju.
4. Układ wiązany - gdy każdy dźwięk instrumentów jednego rodzaju jest podwajany przez instrumenty drugiego rodzaju.

Instrumenty dęte blaszane łączą się w następująco:
Sposób rozłożenia dźwięków w akordzie jest dla instrumentów dętych blaszanych identyczny, jak dla dętych drewnianych; w wyższym rejestrze skupiony układ składników akordu; w niskim zaś oktawa, kwinta, kwarta. Instrumenty dęte blaszane z powodu dużego podobieństwa brzmienia poszczególnych instrumentów nie wymagają, a często wręcz nie dopuszczają tak różnorodnych kombinacji układów, jak to ma miejsce w grupie dętej drewnianej.

Łączenie instrumentów dętych drewnianych z blaszanymi:
W niskim rejestrze doskonałe połączenie uzyskują rogi w unisonie z klarnetami, w wyższym zaś rejestrze w oktawie z obojami. W akordach czterogłosowych można uzyskać wyrównane współbrzmienie przypominające brzmienie czterech rogów z połączenia dwóch rogów i dwóch fagotów systemem okrążania. W akordach dysonansowych lepiej jest zestawiać rogi z fagotami systemem przestawiania, powierzając interwał konsonujący rogom, dysonujący fagotom. Rogi mogą doskonale wypełnić średnicę akordu złożonego z instrumentów dętych drewnianych lub je podwoić. Grupę dętą drewnianą można także uzupełnić warstwą harmoniczną powyżej trąbek w akordach wykonywanych wyłącznie przez instrumenty blaszane.

Połączenie instrumentów smyczkowych z dętymi:
Połączenie instrumentów smyczkowych z dętymi blaszanymi metodą zdwojeń składników akordowych w unisonie należy unikać, ponieważ brzmienie tych instrumentów źle się łączy. Dobre jest natomiast połączenie obu grup, gdy instrumenty smyczkowe wykonują akordy tremolo lub krótkimi sforzato, podczas gdy instrumenty dęte blaszane wykonują akordy wytrzymywane (lub odwrotnie).

Łączenie instrumentów perkusyjnych:
Instrumenty perkusyjne w połączeniu z innymi instrumentami orkiestry nie tworzą spoistego brzmienia. Stwierdzenie to nie umniejsza roli instrumentów perkusyjnych w orkiestrze, jedynie zwraca uwagę na niebezpieczeństwo nierozważnego ich użycia. Część z nich, dająca dźwięki o określonej wysokości - kotły, dzwony, dzwonki, czelesta, wibrafon, marimbafon, ksylofon - posiada ściśle wyznaczone skale dźwiękowe, determinujące w dużym stopniu ich zastosowanie. Pozostałym instrumentom perkusyjnym można jedynie ustalić przybliżony rejestr ich brzmienia w stosunku do skali orkiestrowej.

Podział tych instrumentów według rejestrów przedstawia się następująco:
1. Rejestr najwyższy - triangel, claves, kastaniety.
2. Rejestr średni - werbel, bongos, bębenek ręczny i baskijski, tom-tomy małe, talerze, cow-bell, flexaton, tempelbloki, bat, blok chiński, guiro, marakas, raganella (terkotka).
3. Rejestr niski - gong, tom-tomy duże, piatti a dué.
4. Rejestr profondo (wł. głęboki, niski głos) - bęben wielki, tam-tam.

Z powyższego podziału wynika również przyjęty umownie podział na perkusję ciężką i lekką. Do perkusji ciężkiej należą instrumenty rejestru niskiego i profondo. Pozostałe instrumenty należą do perkusji lekkiej.

W podziale instrumentów perkusyjnych pomiędzy wykonawców należy kierować się następującymi wskazaniami:
1. Wykonawca nie jest w stanie grać równocześnie na kilku różnych instrumentach wymagających różnych narzędzi gry (pałek). Należałoby zatem instrumenty wymagające tych samych narzędzi gry przydzielić jednemu wykonawcy, np. wielki bęben, tam-tam, gong; lub też: werbel, tom-tomy, bongos, blok chiński, cow-bell.
2. Perkusja ciężka na ogół nie występuje równocześnie z instrumentami perkusji lekkiej. Należy zatem rozdzielić je pomiędzy kilku wykonawców tak, aby jednocześnie mogło grać bądź kilka instrumentów perkusji ciężkiej, bądź kilka perkusji lekkiej.
3. Kotły są najczęściej używanym instrumentem perkusyjnym. Wykonawca grający na kotłach może więc grać dodatkowo tylko na nielicznych instrumentach - takich, które nie będą używane równocześnie z kotłami, np. triangel, drewienka, bat, blok chiński.
4. Instrumenty, których równoczesność wystąpień jest wykluczona, mogą należeć do jednego wykonawcy np.: dzwony - dzwonki, marimbafon - ksylofon, dzwony - wibrafon, dzwony - triangel.
5. Czelesta wymaga wykonawcy - pianisty i z tego względu w rozdzielaniu instrumentów jest wykluczona.

Materiały źródłowe:
1. Kazimierz Guzowski - Podstawowe zagadnienia instrumentacji, cz. I, II PWSM Gdańsk 1976
2. Jerzy Habela - Słowniczek muzyczny, PWM 1988
 

Opracowanie: Wiesław Mieczkowski - Olsztyn

Wyświetleń: 1964


Uwaga! Wszystkie materiały opublikowane na stronach Profesor.pl są chronione prawem autorskim, publikowanie bez pisemnej zgody firmy Edgard zabronione.