Środowisko geograficzno - przyrodnicze Niziny Śląskiej

(materiały pomocnicze do wykorzystania w ramach edukacji regionalnej)

POŁOŻENIE

Nizina Śląska jest rozległą równiną w południowo-zachodniej części Polski, rozciągającą się po obu stronach Odry. Zajmuje powierzchnię około 12,7 tys. km2. Ma ona charakter nieckowatej zaklęsłości ograniczonej od południowego-zachodu Przedgórzem Sudeckim i Sudetami Wschodnimi (Górami Opawskimi), na południowym-wschodzie wzniesieniami Wyżyny Śląskiej a od północy Wałem Trzebnickim. W kierunku północno-wschodnim przechodzi bez wyraźnej granicy w Nizinę Śląsko - Łużycką, natomiast na północnym-wschodzie w Nizinę Południowowielkopolską.

RZEŹBA TERENU

Główne cechy obecnej rzeźby Niziny Śląskiej zostały ukształtowane przez lądolód skandynawski - zlodowacenie odrzańskie, zwane dawniej środkowopolskim. Jego pozostałością są ostańce ozów, kemów i wzgórz morenowych. Od północy zamyka Nizinę Śląską strefa wyraźnie zarysowanych w krajobrazie pagórków moreny czołowej, która ciągnie się na długości ponad 200 km od Nysy Łużyckiej do środkowej Prosny. Między Nysą Łużycką a Bobrem znajdują się Wzgórza Żarskie osiągające od 150 do 227 m n.p.m. Między Bobrem a Odrą w okolicach Ścinawy rozciąga się pasmo Wzgórz Dalkowskich o wysokościach bezwzględnych od 150 do 222 m. Na wschód od Odry wznoszą się od 150 do 256 m n.p.m. Wzgórza Trzebnickie. Ich przedłużeniem ku wschodowi są Wzgórza Ostrzeszowskie, najwyższe spośród wymienionych pasm osiągające od 150 m do 284 m n.p.m. (Kobyla Góra).

Osady wód roztopowych lodowca sięgają na południe poza strefę opisanych wzgórz morenowych, tworząc równiny sandrowe. Wody te odpływały przed czołem lodowca w kierunku północno-zachodnim tzw. pradoliną wrocławsko-magdeburską, przebiegającą równolegle do strefy Przedgórza Sudeckiego. W części południowo-zachodniej Niziny występują pokrywy pylaste typu lessowego, na których wytworzyły się urodzajne gleby brunatne i czarne ziemie. Miąższość lessu spoczywającego na cienkiej pokrywie plejstoceńskiej jest nieduża, dlatego też nie występują tutaj warunki do rozwoju "krajobrazu lessowego", charakterystycznego dla Wyżyny Lubelskiej czy Małopolskiej.

Na rzeźbę Niziny Śląskiej, stosunkowo mało urozmaiconej pod względem hipsometrycznym składają się elementy niejednorodne genetycznie, związane z procesami rzeźbotwórczymi w okresie czwartorzędu. Zróżnicowanie genetyczne osadów i form przyczyniło się do wykształcenia określonych cech środowiska przyrodniczego, między innymi: sieci rzecznej, gleb oraz pokrywy roślinnej i było podstawą wydzielenia w obrębie Niziny mniejszych regionów (mezoregionów). Najwyraźniej zarysowuje się w krajobrazie region wymienionych wcześniej wzniesień moreny czołowej, tj. Wzgórz Żarskich, Dalkowskich, Trzebnickich i Ostrzeszowskich. Na południe od Wzgórz Żarskich aż po Przedgórze Sudeckie rozciąga się kraina piaszczystych równin - Bory Dolnośląskie. Nazwa pochodzi od zwartego kompleksu leśnego, którego rozciągłość równoleżnikowa wynosi ponad 60 km, a południkowa około 35 km. Rozległe pola piaszczyste utworzone przez wody glacifluwialne spływające od krawędzi lodowca ku pradolinie wrocławsko-magdeburskiej były terenem działalności eolicznej, dzięki którym wytworzyły się zespoły wydm pokrytych obecnie lasami. Od wschodu sąsiaduje z Borami Dolnośląskimi Równina Legnicka usytuowana na południe od Wzgórz Dalkowskich, którą cechuje monotonność rzeźby (wysokości bezwzględne wahają się od 100 do 150 m). Wzgórzom Trzebnickim i Ostrzeszowskim towarzyszy od południa Równina Oleśnicka. Natomiast w dorzeczu Stobrawy i Małej Panwi leży piaszczysta równina aluwialna urozmaicona tylko wałami wydmowymi i pokryta zwartym kompleksem leśnym zwana Borami Stobrawskimi. Wąską strefę pomiędzy Przedgórzem Sudeckim a doliną Odry zajmuje Równina Wrocławska. Jej odrębność wiąże się z tym, że jest pokryta pokrywą lessu oraz utworów lessopodobnych, które spoczywają tu na osadach lodowcowych i maskują nierówności starszego podłoża. Między Oławą i Nysą Kłodzką znajduje się Równina Grodkowska, a w widłach Nysy i Odry rozpościera się Równina Opolska. Na południe od niej Nizina Śląska ulega zwężeniu, przechodząc w Bramę Morawską. Obszar przejściowy między Sudetami i Niziną Śląską, znajdujący się na przedpolu Gór Opawskich, to Płaskowyż Głubczycki wznoszący się od 200 do 250 m n.p.m. Powierzchnia Płaskowyżu pochyla się w kierunku Odry, przechodząc stopniowo w Kotlinę Raciborską, którą na wschodzie ograniczają wzniesienia Wyżyny Śląskiej. Wspólną cechą tych dwóch regionów jest występowanie pokrywy lessowej.

Mapa hipsometryczna Niziny Śląskiej według A. Dylikowej (1973)

GLEBY

Gleby Niziny Śląskiej związane są głównie z działalnością lądolodu skandynawskiego i wód polodowcowych oraz akumulacyjną działalnością rzek. Bardzo dobre gleby zaliczane do II, a nawet
I klasy bonitacyjnej występują na Wzgórzach Trzebnickich, na całym obszarze Równiny Wrocławskiej, Płaskowyżu Głubczyckiego i Kotliny Raciborskiej. Są to gleby brunatne lub bielicowe rozwinięte przeważnie na podłożu lessowym. Do najlepszych należą czarne ziemie zalegające na południe od Wrocławia. Gleby dobre i średnie (III- IV klasa bonitacyjna) to bielice właściwe wytworzone głównie na glinie morenowej. Towarzyszą one Wzgórzom Żarskim i Dalkowskim, a mniejsze płaty znajdują się na Równinie Legnickiej i Oleśnickiej. Do średnich gleb zaliczane są również mady w dolinie Odry, Nysy Kłodzkiej i Bobru. Gleby najsłabsze wytworzone na podłożu piasków i żwirów glacifluwialnych lub piasków wydmowych zajmują obszar Borów Dolnośląskich i Stobrawskich oraz znaczną część Równiny Oleśnickiej, Opolskiej i Legnickiej

SZATA ROŚLINNA

Dobre gleby sprzyjały przekształceniu Niziny Śląskiej w krainę pól uprawnych już w czasach wczesnośredniowiecznych, dlatego też współczesna struktura użytkowania ziemi stanowi odbicie warunków glebowych.
Z najlepszymi glebami Płaskowyżu Głubczyckiego, Kotliny Raciborskiej, oraz Równiny Wrocławskiej związane są rozległe powierzchnie gruntów ornych, gdzie dominuje uprawa pszenicy i buraka cukrowego. Obszary te charakteryzują się niewielkimi odsetkami powierzchni leśnych. Natomiast tereny o najsłabszych glebach zajmują zwarte kompleksy lasów, gdzie wskaźnik lesistości przekracza dwukrotnie średnią krajową. Największy z tych kompleksów stanowią Bory Dolnośląskie. Noszą one piętno gospodarki człowieka; dominuje tu sosna z domieszką brzozy, dębu, buka, klonu oraz jodły. Lasom towarzyszom liczne torfowiska. Na jednym z nich w okolicy Węglińca zachowała się jako relikt plejstoceński - kosodrzewina. Fragment pierwotnej szaty roślinnej spotkać można tylko w okolicach Szprotawy. Jest to stary las mieszany bukowo-sosnowy z domieszką dębu, lipy, jodły i modrzewia. Wydzielono tam rezerwat bukowy - Buczyna Szprotawska.
Drugie wielkie skupisko lasów to Bory Stobrawskie. Są to głównie lasy sosnowe występujące również na nieurodzajnych, piaszczystych glebach. Lasy tego typu towarzyszą też najwyższym wzniesieniom strefy Wzgórz Dalkowskich, Trzebnickich i Ostrzeszowskich. Na piaszczystych terasach Odry i jej dopływów znajdują się Bory Namysłowskie i Niemodlińskie.

WARUNKI KLIMATYCZNE

Nizina Śląska, a zwłaszcza jej część rozciągająca się po lewej stronie Odry, leży w najcieplejszym rejonie Polski (średnia roczna temperatura powietrza we Wrocławiu przekracza +3°C). Kraina ta pozostaje pod wpływem oceanicznych mas powietrza napływających z zachodu, dlatego też zimy są tu bardzo łagodne i trwają przeciętnie od 55 do 63 dni. Średnia temperatura stycznia wynosi -2°C. Częstym zjawiskiem zwłaszcza w rejonie Równiny Wrocławskiej jest napływ ciepłego powietrza fenowego znad Sudetów, powodującego szybkie topnienie śniegu. Lata, trwające od 90- 96 dni, są bardzo ciepłe i suche. Temperatury lipca kształtują się na poziomie od +18°C do +19°C. We wschodniej części obszaru obserwuje się wzrost cech kontynentalizmu, co znajduje odzwierciedlenie w bardziej zaakcentowanej porze letniej i zimowej oraz rosnących rocznych amplitudach temperatur. Potwierdza to również wzrastający od północnego-zachodu ku południowemu-wschodowi udział opadów letnich w ogólnej sumie opadów rocznych, które utrzymują się tu na poziomie średnich rocznych sum dla Polski, tj. około 600- 650 mm. Nizina odznacza się najdłuższym w Polsce okresem wegetacji przekraczającym 220 dni.

WODY POWIERZCHNIOWE:

Obszar Niziny Śląskiej w całości leży w dorzeczu Odry, która od wieków jest wodnym szlakiem komunikacyjnym Polski. Lewostronne jej dopływy na obszarze Niziny, do których należą Osobłoga, Nysa Kłodzka, Oława, Ślęza, Bystrzyca i Kaczawa wypływają przeważnie z Sudetów lub Przedgórza Sudeckiego, dlatego też średnie ich spadki są znacznie większe niż spadki dopływów prawostronnych. Odznaczają się one również większą zasobnością w wodę i większymi wahaniami przepływów niż dopływy prawostronne. Bardzo niekorzystnym skutkiem zasilania Odry przez wymienione dopływy są letnie wezbrania rzek i powodzie spowodowane wzmożonymi opadami letnimi, a także wezbrania wiosenne związane z gwałtownym topnieniem śniegu w Sudetach. Prawymi dopływani Odry na Nizinie Śląskiej są Kłodnica, Mała Panew, Stobrawa i Widawa. Najwyższe stany wód występują tu podczas roztopów i pojawiają się najczęściej w marcu, natomiast wezbrania letnie zaznaczają się znacznie słabiej. Rzeki omawianego obszaru przyczyniają się również do zwiększenia skali wahań przepływów na Odrze. W celu wyrównania stanu wody utworzono na jej dopływach zbiorniki retencyjne (Dzierżno, Turawa, Głębinów, Otmuchów, Mietków), a dla poprawy żeglugi na Odrze odcinek od Kędzierzyna-Koźla do Brzegu Dolnego o długości 187 km skanalizowano przez budowę
24 stopni wodnych, a poniżej uregulowano. Nizinę Śląską podobnie jak inne obszary Polski o krajobrazie staroglacjalnym cechuje brak jezior.

Wszystkie omawiane elementy środowiska naturalnego podkreślają indywidualność Niziny Śląskiej, dlatego też nazywana jest niekiedy Kotliną Śląską.

Bibliografia:

1. "Geografia Polski. Krainy geograficzne" Dylikowa A., PZWS, Warszawa, 1973.
2. "Geografia regionalna Polski" Kondracki J., PWN, Warszawa, 1998.

Opracowanie: Hanna Tomczak

Wyświetleń: 4404